ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ (I)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ (I) (Πίν. 61-64) Οί παρατηρήσεις πού άκολουθοΰν άναφέρονται σέ μερικά άπό τά έκθέματα τού Πειραΐκοΰ Μουσείου, δπου είχα τήν ευκαιρία νά έργασθώ γιά λίγο χρονικό διάστημα. Γιά τήν άδεια τής δημοσίευσης ευχαριστώ καί άπό τή θέση αυτή θερμά τόν τότε Έφορο Αττικής κ. Ν. Βερδελή 4. I. Ό Furtwangler, σέ μιά παλιά δημοσίευσή του 2, άναφέρει ότι πάνω άπό τήν πόρτα ένός σπιτιού στον Πειραιά είδε έντοιχισμένο τό άγαλμα μιας νύμφης καθισμένης σέ βράχο, αύτοϋ τού τύπου, πού άργότερα ό Klein άπέδωσε στο έλληνιστικό σύμπλεγμα «πρόσκληση σέ χορό» 3. Τήν πληροφορία του έπαναλαμβάνουν ό Klein 4 καί ό Brinkerhoff 5 χωρίς καμιάν άλλη ένδειξη. Τό άγαλμα, άγνωστο πότε, μεταφέρθηκε στό Μουσείο τού Πειραιά, δπου τελευταία πήρε τόν άριθμό 1169. "Οτι πρόκειται γιά τό ίδιο άγαλμα, πού άναφέρει δ Furtwangler, άποδεικνύεται άπό τά ύπολείμματα τού άσβέστη, πού υπάρχουν άκόμα σέ πολλά σημεία, Ιδιαίτερα στήν πίσω του πλευρά. Μιά καί έμεινε άγνωστο μέχρι σήμερα, δίνομε σύντομα παρακάτω, μαζί με τήν άπεικόνισή του (Πίν. 61α - β), μερικά άπό τά στοιχεία του. Ύψος μέ τήν πλίνθο 0,865 μ. Μάρμαρο λευκό «λερωμένο», χονδρόκοκκο 6. Τό άγαλμα είναι άκέφαλο. Άπό τό άριστερό χέρι σώζεται μόνο τό άκρο του, πού άκουμπούσε μέ τήν παλάμη πάνω στό βράχο- άπό τό δεξί λείπει ένα μικρό μόνο κομμάτι άπό τό δψος περίπου τού καρπού καί κάτω, πού χωριστά δουλεμένο κολλούσε στό σωζόμενο- σ αυτό τό μέρος φαίνεται ό μικρός, βαθύς, στρογγυλός τόρμος, πού δεχόταν τό σιδερένιο σύνδεσμο γιά τήν προσήλωση. Άπό τά πόδια τό δεξί λείπει άπό τή μέση σχεδόν τής κνήμης, ένώ τό άριστερό σώζεται μόνο ώς τό γόνατο. Τό υπόλοιπο, χωριστά δουλεμένο, κολλούσε στό σωζόμενο, δπως δείχνει ή γωνιασμένη ύποδοχή στό μέρος τούτο. Μικρότερα σπασίματα καί κακώσεις βλέπει κανείς στις άπεικονίσεις. Ή πίσω πλευρά τού άγάλματος φαίνεται πιό άπρόσεκτα δουλεμένη. Γιά τή χρονολόγηση τού άντιγράφου πιστεύομε πώς κατασκευάστηκε γύρω στά 1 2 3 4 5 6 1. Ή φωτογραφία τοο Πίν. 61α είναι τοο Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, οίύπόλοιπες έγιναν άπό τό φωτογράφο τού Μουσείου κ. Κ. Κωνσταντόπουλο. 2. A. Furtwangler, Sammlung Somz6e 30, άριθ. 40, πίν. 21. 3. Τελευταία βιβλιογραφία : W. Deonna, Studies presented to D. Robinson 1,664 κ.έ. Lippold, Hd Arch III 1, 320. 4-6. G. Mansuelli, Galleria degli Uffizi, Le Sculture I, 80 κ.έ. άριθ. 51-52. L. Alscher, Griechische Plastik IV, σημ. II 125a. M. Bieber, Hellenistic Sculpture2,139. D.M. Brinkerhoff, AJA 69, 1965, 25 κ.έ. της. 4. Zeitschrift fiir bildende Kunst, N.F. 20, 1909, 101 σημ. 3, άριθ. 4. 5. AJA 69, 1965, 35 κατάλογος άριθ. 41. 6. Μοιάζει γιά ναξιακό, άλλ ίσως καί νά μήν είναι, δπως μέ πληροφορεί ό γλύπτης κ. Σ. Τριάν-

134 Γ. I. ΔΕΣΠΓΝΗ μέσα τοϋ 2ου μ.χ. αιώνα καί γιά τή σχέση του μέ τά υπόλοιπα άντίγραφα τοϋ τύπου7 θά μπορούσε νά γίνη λόγος σέ μιά μεγαλύτερη έργασία. Στό σημείωμά μας αύτό άς σημειωθή μόνο μιά νέα συμπλήρωση τού άγάλματος. Στήν άποθήκη τοϋ Μουσείου βρήκαμε, μέ τή βοήθεια τού γλύπτη κ. Στ. Τριάντη, τό ύπόλοιπο τοϋ δεξιοϋ ποδιοϋ 8 μέ τό κομμάτι τής πλίνθου, πού ταιριάζει άκριβώς στό σπάσιμο τής δεξιάς κνήμης (Π ί ν. 61 β). 'Ο τόπος τής προέλευσής του είναι άγνωστος. Τό νέο κομμάτι είναι άλώβητο χωρίς τήν παραμικρή άλλοίωση στήν έπιδερμίδα του, γι αύτό σίγουρα πρέπει νά ξεθάφτηκε στά τελευταία χρόνια, ένώ τό άγαλμα, πού βρέθηκε παλιότερα, μένοντας έκθετο στίς καιρικές συνθήκες γι άρκετόν καιρό, άλλοιώθηκε περισσότερο. Π. Στήν αίθουσα τών ρωμαϊκών γλυπτών τοϋ Μουσείου είναι στημένο ένα άκέφαλο γυναικείο άγαλμα μέ τόν άριθμό 291. Ή προέλευσή του μάς είναι άγνωστη, όπως άγνωστο παραμένει καί τό ίδιο στή σχετική βιβλιογραφία, άπ δσο τούλάχιστο ξέρω, μέχρι σήμερα. Τό άγαλμα ( Π ί ν. 62α) άπό πεντελικό μάρμαρο έχει ΰψος μέ τήν πλίνθο 1.365 μ. καί παριστάνει μιά νεαρή γυναίκα όρθια. Στό δεξί της πόδι, στηρίζει τό βάρος τοϋ σώματός της, ένώ τό άριστερό, λυγισμένο στό γόνατο, τό φέρνει πρός τά πίσω καί λίγο πλάγια. Άπό τό χιτώνα πού φοροϋσε κατάσαρκα φαίνονται μόνον οί χειρίδες, πού σκεπάζουν τούς βραχίονες ώς τούς άγκώνες σχεδόν. Πάνω άπ αυτόν φορεϊ έναν πέπλο τοϋ λεγάμενου άττικοΰ τύπου. Ψηλά στή μέση, κάτω άπό τό στήθος καί πάνω άπό τό άπόπτυγμα τοϋ πέπλου, ύπάρχει μιά πλατιά ζώνη. Άπό τούς ώμους έχει ριγμένο πρός τά πίσω ένα κοντό ίμάτιο, πού πιάνοντάς το μέ τά δυό της χέρια τό έφερνε πρός τά μπρός καί τ άνασήκωνε λίγο στό ύψος τών μηρών περίπου. Τό μοτίβο, μολονότι λείπουν τά χέρια άπό τούς άγκώνες, φαίνεται καθαρά στίς πλάγιες όψεις ( Π ί ν. 62 β - γ). Τό κεφάλι, χωριστά δουλεμένο, ήταν ένθετο. Ένα μικρό άδούλευτο έξόγκωμα στό πάνω μέρος τής πίσω πλευράς φαίνεται πώς άποτελοΰσε τή συνέχεια τών μαλλιών, πού έπεφταν άπό τό κεφάλι τής γυναίκας. Πρέπει νά σημειωθή άκόμα πώς ή πλίνθος, σπασμένη στήν περίμετρό της, είναι δουλεμένη στό πάνω μέρος μέ τό βελόνι, ένώ όλόκληρη ή πίσω πλευρά τοϋ άγάλματος δέν έχει περάσει τό πρώτο στάδιο τής δουλειάς, θά έλεγε κανείς πώς έμεινε σχεδόν άδούλευτη. Ή παρατήρηση αυτή μάς άναγκάζει νά τό σκεφθοΰμε μέσα σ ένα ναΐσκο, έτσι πού νά ήταν θεατό μόνο άπό τήν μπροστινή όψη του. Σέ μιά τέτοια ύπόθεση βοηθά καί τό μοτίβο τοϋ άγάλματος, πού είναι καθαρά έπιτύμβιο. Τό βρίσκομε πάνω σέ στήλες τοϋ 4ου αιώνα, πού είκονίζουν νεαρές γυναίκες, έντελώς όμοιο 9 ή σέ μικρές παραλλαγές 10. Έτσι έχομε έναν άκόμα λόγο νά δοϋμε στό άγαλμά μας ένα έπιτύμβιο μνημείο άπό τό τέλος τοϋ 4ου αίώνα. Πραγματικά ή δουλειά του, όπωσδήποτε όχι έξαιρετική, μέ τά πλατιά, βαριά άλλά καθαρά μορφολογικά στοιχεία στό κάτω μέρος τοϋ πέπλου καί τις σκαμμένες κι έντονα φωτοσκιασμένες πτυχές στό άπόπτυγμα, μάς όδηγοΰν άνετα στά πρώιμα έλληνιστικά χρόνια, στήν έποχή τής άρχής τοϋ Δημητρίου τοϋ Φαλη- 7. Μαζεμένα στόν κατάλογο τοο Brinkerhoff, AJA 69, 1965, 25 κ.έ., όπου δς προστεθή καί τό άντίγραφο τής συλλογής Kappeli, Ε. Berger, Kunstwerke der Antike ( 1963 ), άριθ. A 23 μέ είκόνα ( Οψ. 0.865 μ. άπό τόν 2ο μ.χ. αίώνα). ΤοΟ άντιγράφου μας ύπάρχει φωτογραφία στό Γερμανικό Αρχαιολογικό ΊνστιτοΟτο, Pir. 159/160. 8. Άριθ. Εύρ. 1362. Σωζ. ύψος 0.235. Σώζεται μέχρι τή μέση σχεδόν τοο πέλματος. 9. Μ. Bieber, The Sculpture of the Hellenistic Age, 64 είκ. 206. 10. Παραδείγματα στό άρθρο τής G. Μ. Richter, AJA 48, 1944, 238.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ (I) 135 ρέως, όπότε καί σταμάτησε ή έκτέλεση τέτοιων πολυτελών έπιτύμβιων μνημείων. Δυό δμοια άγάλματα στή Ν. Ύόρκη u, πού άναπαραστήθηκαν μέ μεγάλη πιθανότητα μέσα σ ένα ναΐσκο, είναι τά πιό άμεσα παράλληλα μέ τό δικό μας. Τό μοτίβο λοιπόν, ή άδούλευτη πίσω πλευρά, ή ένθετη κεφαλή καί ή τεχνοτροπική σύγκριση μέ τά ψηφισματικά άνάγλυφα τού 323/1811 12 καί 295/413 π.χ. είναι Ισχυροί άποδεικτικοί λόγοι γιά τήν έρμηνεία τοϋ άγάλματος τού Πειραιά σάν έπιτύμβιου άπό τό τελευταίο τέταρτο τού 4ου π.χ. αιώνα14. ΠΙ. Είναι πολύ γνωστό 15 τό μικρό άναθηματικό άνάγλυφο στό Δία Μειλίχιο ( άριθ. Εύρ. 3), πού προέρχεται άπό τό ίερό τοϋ θεοϋ στον Πειραιά16. Έργο μετριότατου καλλιτέχνη, άπό τό δεύτερο μισό τοϋ 4ου π.χ. αίώνα, παρουσιάζεται χωρίς καμιά καλλιτεχνική άξίωση. Είναι δμως σπουδαιότατο άπό τήν άποψη τής λατρείας, γιατί μάς γνωρίζει ένα σπανιότατο είκονογραφικό τύπο τοϋ θεοϋ" άντί δηλ. γιά τό συνηθισμένο φίδι17, έχομε έδώ τό Δία Μειλίχιο μέ άνθρώπινη μορφή18. Ό θεός φορώντας ίμάτιο πού άφήνει έλεύθερο τό στήθος του, κάθεται πάνω σέ θρόνο κρατώντας μέ τό δεξί του χέρι μιά φιάλη καί μέ τό άριστερό ένα «κέρας Άμαλθείας». Τό τελευταίο μάς ξαφνιάζει κάπως σά σύμβολο τοϋ Δία, στήν προκειμένη δμως περίπτωση σχετίζεται μέ τό χθόνιο χαρακτήρα τοϋ θεοϋ πλησιάζοντάς τον έτσι είκονογραφικά στον Πλούτωνα19 ( Π ί ν. 63α). Αναφέρομε έδώ τό πειραϊκό άνάγλυφο, γιατί μάς έπιτρέπει, νομίζω, νά έρμηνεύσωμε σά Δία Μειλίχιο καί τον καθισμένο δμοια σέ θρόνο θεό ενός μικροΰ άναθηματικοϋ άναγλύφου στό Βερολίνο 20, πού πιθανότατα προέρχεται άπό τή Μήλο ( Π ί ν. 63β). Είναι τόσο χαρακτηριστική ή είκονογραφική ομοιότητά τους, μέ «κέρας Άμαλθείας» στό άριστερό χέρι καί φιάλη στό δεξί, ώστε πιθανότατα έχομε καί στό δεύτερο τήν παράσταση τοϋ ίδιου θεοϋ. 11. G. Μ. Richter, Catalogue of Sculptures in the Metropolitan Museum of Art, άριθ. 94. 12. Binneboessel, Studien zu den att. Urkundenreliefs 15, άριθ. 68. 13. Binneboessel δ.π. 17, άριθ. 78. Ένα στυλιστικά καί χρονολογικά άνάλογο άπό τήν όλόγλυφη πλαστική είναι ή Άθηνδ άπό τά Castra Praetoria: Schuchhardt, Die Epochen der griechischen Plastik, 120, είκ. 95. M. Bieber, δ.π. 65, σημ. 36 καί είκ. 210-12. 14. Άπό ναΐσκο έπίσης πρέπει νά προέρχεται καί τό γυναικείο έπιτύμβιο άγαλμα τοο Έθν. Μουσείου άριθ. 709 (Collignon, Les statues funiraires 159 είκ. 91. G. Kleiner, Tanagrafiguren 141 κ.έ.) μιά καί ή πίσω του πλευρά είναι πολύ άδρά δουλεμένη, δπως καί στό πειραϊκό άγαλμα. 15.1. Δραγάτσης, ΑΕ 1886, 49. J. Ε. Harrison, Prolegomena5 21 κ.έ. είκ. 6. A. Β. Cook, Zeus IIa> 1105 καί σημ. 8, είκ. 943. Μ. Nilsson, Griech. Religion I* 413 είκ. 28.1. U. Hausmann, Kunst und Heiltum, 114, σημ. 461. Φωτογραφία Γερμ. Άρχ. Ίνστ. Pir. 95. 16. Γιάτή λατρεία τού Δία Μειλιχίου στόν Πειραιά βλ. Judeich.Topographie von Athen2, 435.1, Rocher, M.L. II8, 2561. Cook, Zeus II,, 1104 κ.έ. RE. Suppl. V, 725, 6 κ.έ. Nilsson, δ.π. 411 κ.έ. 17. Γιά τά άνάγλυφα αύτά βλ. Hausmann, Kunst und Heiltum 114, σημ. 461. 18. ΤοΟ είδους αότού, χωρίς κέρας Άμαλθείας δμως, μέ έπιγραφές στόν Δία Μειλίχιο είναι τά άνάγλυφα τοϋ Έθν. Μουσείου 1431 (Svoronos, DasAthNM πίν. 70.4. ΕΑ 1246.2. Cook, ΙΙ2 1106, είκ. 942. Hausmann, Kunst und Heiltum 114, σημ. 461 ) καί τής Κέρκυρας (Hausmann, Griechische Weihreliefs 91 κ.έ. είκ. 57). Ανθρωπόμορφο ήταν καί τό άγαλμα τοϋ Δία Μειλίχιου στό Άργος, Παυσ. II, 20.1 (πρβλ. καί τή νέα έκδοση τοϋ Ν. Παπαχατζή, τομ. 2, σελ. 133, σημ. 3 ). 19. Cook δ.π. 1105. 20. C. Bliimel, Katalog III, 66, Κ 93 είκ. 19. Όμοιο καί τό μικρό άνάγλυφο τοϋ Έθν. Μουσείου 3218 άπό τή συλλογή τής Άρχ. Εταιρείας (γιά τή σημείωσή του έδώ εύχαριστώ τήν κ. Σ. Καροΰζου ).

136 Γ. I. ΔΕΣΠΙΝΗ IV. Ό Conze δημοσιεύοντας 21 τή ρωμαϊκή στήλη άριθ. 1160 μέ τήν παράσταση μιας Ιέρειας τής Ίσιδος μεταγράφει τήν έπιγραφή, πού βρίσκεται κάτω άπό τό άέτωμα, έτσι: Λαμία Βιβονλλία Φιλοκράτου έξοννιέων. "Ομοια έπαναλαμβάνεται καί σέ μεταγενέστερες δημοσιεύσεις22. Μιά προσεκτική παρατήρηση μας έπιτρέπει νά διορθώσωμε τό πρώτο όνομα σίγουρα σέ Άμμία23. Άπό τό πρώτο γράμμα σώζονται οί κεραίες στό κάτω τους μόνο μέρος, τό δεύτερο όμως πρέπει νά διαβαστή σάν Μ, όπως φαίνεται καί στήν είκόνα ( Π ί ν. 64 γ). Ή έπιγραφή λοιπόν είναι σωστή : Άμμία Βιβονλλία Φιλοκράτου έξοννιέων 24. V. Ό ίδιος ό Conze δημοσιεύει25 26 καί τό πάνω μέρος μιας στήλης (άριθ. Εύρ. 346 ) μέ τήν έπιγραφή Θεογένης Άναγυράσιος, πού σώζει τό έπάνω μέρος μιας μικρής άνάγλυφης σύνθεσης : δεξιά μιά γυναίκα καθισμένη σέ κλισμό δίνει τό δεξί της χέρι σ έναν όρθιο, άριστερά, γενειοφόρο άνδρα, πού στηρίζεται στό ραβδί του. Ό Conze άναφέρει γιά χαμένο τό κάτω μέρος τής στήλης. Επειδή καί άργότερα έπαναλαμβάνεται 28 ή ίδια ένδειξη, σημειώνομε έδώ πώς στις έργασίες γιά τή μεταπολεμική έκθεση τοδ Μουσείου βρέθηκε καί συγκολλήθηκε καί τό κάτω μέρος τής στήλης ( άριθ. Ευρ. 333 ), πού τήν έχομε τώρα άκέραιη (Π ί ν. 64α ). Ύψος 1.655 μ., πλάτος κάτω 0,425 έπάνω 0,38, πάχος κάτω 0,145 μ. VI. Στίς έργασίες γιά τήν καταγραφή καί τήν τακτοποίηση τών άντικειμένων τής άποθήκης τοδ Μουσείου συγκολλήθηκαν άρκετά κομμάτια, κυρίως άπό έπιτύμβια άνάγλυφα. Άπό τά πιό άξιόλογα είναι τό άνάγλυφο άριθ. 187 7 27 άπό τό 2ο τέταρτο τοδ 4ου π.χ. αιώνα ( Π ί ν. 64 β). "Ενας νέος μέ γυμνό τό πάνω μέρος τοϋ στήθους κάθεται σέ κλισμό, άκουμπώντας τό δεξί του χέρι στό σκεπασμένο μέ τό ίμάτιό του έρεισίνωτο. Τό κεφάλι του στρέφει λίγο πρός τά δεξιά. Τό μοτίβο τοδ καθισμένου νέου είναι σπάνιο μέσα στή σειρά τών άττικών έπιτυμβίων στηλών28, γι αύτό καί τό μέτριο άπό καλλιτεχνική άποψη άνάγλυφό μας άποκτα έντελώς ξεχωριστή σημασία. Γ. I. ΔΕΣΠΙΝΗΣ 21. Die att. Grabreliefs IV, άριθ. 1957 πίν. 421. Απεικόνιση τής στήλης μας δίνει καί ή Ε. Rosenbaum, A Catalogue of Cyrenaican Portrait Sculpture, 98 άριθ. 175, πίν. 76. 3. 22. Miihsam, Die attischen Grabreliefs in romischer Zeit, 5, 15, 17, 42, καί τής Ιδιας, Berytus X, 1953, 57.7, 67.5, 94.13, 105.4. IG III 2, 2012 καί IG II/III» 3, 2 άριθ. 7441. 23. Pape Benseler s.v. 24. Γιά τόν τύπο βλ. τελευταία D. Peppas- Delmousou, AJA 69, 1965, 151. 25. Die att. Grabreliefs I, άριθ. 238 πίν. 57. 26. IG II/III3 3, 2, άριθ. 5631 (= IG II, 1845). 27. Σωζ. ύψος 0,825, μέγ. πλάτος 0,31, πάχος στήν παραστάδα 0,09, ύψος άναγλύφου0,105 μ. Κολλημένο άπό δυό κομμάτια. 28. Mobius, Ornamente der griechischen Grabstelen 18 σημ. 75. Πρβλ. τοο ίδιου Gnomon 30, 1958, 50 καί Δεσπίνη MarbWPr. 1962, 44 κ. έ.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΑΤΙΟΝ 20 (1965) ΠΙΝΑΞ 61 Π ειραιάς: α-β. Ά γ α λ μ α Ν ύμφης πριν κα ί μετά τή συμπλήρωσή του

ΠΙΝΑΞ 62 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ 20 0 965) Π ειραιάς: α. 'Ε π ιτύμβιο άγαλμα, β-γ. Ο ί πλάγιες όψεις του

Δ Ε Σ Π ΙΝ Η Σ

ΠΙΝΑΗ 64 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ 20(1965) Πειραιάς: α-β. Επιτύμβιες στήλες στον Πειραιά, γ. Ή έπιγραφή τής ρωμαϊκής στήλης άρ. 1160 Γ. ΔΕΣΠΙΝΗΣ