Αντώνης Μποτίνης 1 Εισαγωγή Η γλώσσα αποτελεί το πρώτιστο μέσον επικοινωνίας του ανθρώπου διαχρονικά, είτε πρόκειται για την προφορική είτε για τη γραπτή μορφή της. Θα πρέπει όμως να επισημάνουμε αφενός ότι η προφορική μορφή της είναι προγενέστερη της γραπτής και αφετέρου ότι υπάρχουν αρκετές ομιλούμενες ανά τον κόσμο γλώσσες που δεν έχουν γραπτή μορφή. Περαιτέρω, άνθρωποι που δεν είχαν σχολική εκπαίδευση, αν και έχουν σχετικά κανονική επίδοση στην προφορική γλώσσα, αδυνατούν συνήθως να χρησιμοποιήσουν τη γραπτή γλώσσα 1. Εξάλλου, οι πλέον εξελιγμένες μορφές γραπτής γλώσσας βασίζονται στην προφορική γλώσσα όπου η γραπτή μορφή είναι μία συμβατική αναπαράσταση της προφορικής μορφής. Βασική μονάδα της προφορικής και γραπτής γλώσσας θεωρείται το «φώνημα» (κοινώς φθόγγος) και το «γράφημα» (κοινώς γράμμα) αντίστοιχα. Αν και θεωρητικά η γραπτή μορφή της γλώσσας θα έπρεπε να έχει την πλήρη και ακριβή αναπαράσταση της προφορική της μορφής, δηλαδή ένα γράφημα για κάθε φώνημα, υπάρχουν εντούτοις ποικίλες αποκλίσεις μεταξύ αυτών σε διαφορετικές γλώσσες, καθώς η κάθε γλώσσα έχει την δική της ιδιομορφία και ιστορία. Μεταξύ άλλων, τρεις βασικοί παράγοντες συντελούν σε διαχρονικές αποκλίσεις μεταξύ προφορικής γλώσσας και γραφικής αναπαράστασης, ήτοι γραπτής γλώσσας: Πρώτον, ακόμη και από την αρχική καθιέρωση γραφικών συστημάτων, όπως της αρχαίας ελληνικής, το οποίο είναι το πρώτο γραφικό σύστημα στην ιστορία της γραπτής γλώσσας βασισμένο σε φωνητικές κατηγορίες της προφορικής γλώσσας, δεν υπάρχει επαρκής αντιστοιχία μεταξύ διακριτικών φωνητικών κατηγοριών και γραφικών συμβόλων. Δεύτερον, η προφορική γλώσσα μεταβάλλεται κατά κανόνα διαρκώς, αν και σε μεγάλο βάθος χρόνου, ενώ η γραπτή γλώσσα δεν αναπροσαρμόζεται συνήθως αντίστοιχα και έχει βασικά ιστορικό χαρακτήρα με αποτέλεσμα την μεγαλύτερη απόκλιση μεταξύ της προφορικής και γραπτής γλώσσας. Τρίτον, δάνειες λέξεις υιοθετούνται σε μεγαλύτερο βαθμό ως προς τη γραπτή παρά ως προς την προφορική μορφή τους, αυξάνοντας έτσι τη διάσταση μεταξύ προφορικής και γραπτής γλώσσας. Οι αποκλίσεις μεταξύ προφορικής και γραπτής γλώσσας δημιούργησαν την πρακτική ανάγκη πιστότερης αναπαράστασης της προφορικής γλώσσας με τη χρήση ειδικών φωνητικών συμβόλων. Αν και υπάρχει πληθώρα εναλλακτικών φωνητικών συμβόλων που χρησιμοποιούνται ποικιλοτρόπως σε εκπαιδευτικά βιβλία και λεξικά, το πλέον καθιερωμένο σύστημα φωνητικού συμβολισμού διεθνώς είναι το «Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο 2» (σε συντομογραφία ΔΦΑ) ή απλώς «Φωνητικό Αλφάβητο» (βλ. γράφημα 1). Την επιμέλεια της έκδοσης και αναθεώρησης του ΔΦΑ, σύμφωνα με την εξέλιξη της φωνητικής επιστήμης και τη γνώση φωνητικών συστημάτων και διακριτικών φωνητικών κατηγοριών, έχει η «Διεθνής Φωνητική Εταιρία» 3 ) που ιδρύθηκε το 1886 στο Παρίσι και τα μέλη της προέρχονται από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Το κατ εξοχήν επιστημονικό αντικείμενο που εξετάζει τη δομή και λειτουργία της προφορικής γλώσσας είναι η φωνητική. Η Φωνητική είναι ένα πειραματικό αντικείμενο το οποίο μελετά κυρίως τη δημιουργία, τη μετάδοση, και την κατανόηση της προφορικής γλώσσας από ομιλητή σε ακροατή και αναφέρεται σε τρεις επιμέρους αντίστοιχους κλάδους: την «παραγωγή της γλώσσας», την «ακουστική της γλώσσας» και την «αντίληψη της γλώσσας». Η παραγωγή της γλώσσας αναφέρεται στην διοχέτευση νευρικών σημάτων από το κεντρικό σύστημα του εγκεφάλου στα περιφερειακά όργανα ομιλίας που συναποτελούνται από το αναπνευστικό σύστημα και τους μηχανισμούς αναπνοής, το λαρυγγικό σύστημα και τους μηχανισμούς φώνησης, και τους μηχανισμούς άρθρωσης της ομιλίας. Η ακουστική της γλώσσας αναφέρεται στις ακουστικές παραμέτρους της φωνής και στο συνδυασμό ακουστικών στοιχείων που συναποτελούν φωνητικές κατηγορίες με διακριτική λειτουργία στη γλώσσα. Η αντίληψη της γλώσσας αναφέρεται στους ψυχοακουστικούς μηχανισμούς επεξεργασίας του ακουστικού σήματος από τα περιφερειακά όργανα ακοής, στην ταξινόμηση των ακουστικών παραμέτρων της φωνής σε διακριτικά στοιχεία της γλώσσας, και στην ερμηνεία ευρύτερων ακουστικών σχηματισμών σε φωνητικές ενότητες και νοήματα. Κάθε γλώσσα χρησιμοποιεί ένα σύνολο φωνητικών κατηγοριών και διακρίσεων οι οποίες συναποτελούν το «φωνητικό σύστημα» της. Συνήθως, φωνητικά συστήματα διαφορετικών γλωσσών έχουν κοινές αλλά και ίδιες φωνητικές κατηγορίες και διακρίσεις οι οποίες συνιστούν την φωνητική ιδιομορφία της κάθε γλώσσας. Το φωνητικό σύστημα μιας γλώσσας αντιστοιχεί, αν και με ποικίλες αποκλίσεις, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, στο γραφικό σύστημά της, ήτοι στο αλφάβητο και τα σημεία στίξης. Το φωνητικό σύστημα μιας γλώσσας μελετάται, παραδοσιακά, ως προς δύο θεματικές ενότητες, τη «φθογγολογία» και την «προσωδία» 4. Η φθογγολογία μελετά κυρίως τα ενδογενή χαρακτηριστικά των φθόγγων και η προσωδία μελετά κυρίως τα εξωγενή χαρακτηριστικά των φθόγγων κατά την παραγωγή της ομιλίας. Η φθογγολογία και η προσωδία αναφέρονται, σύμφωνα με την διεθνή ορολογία, ως «τεμαχιακή» και «υπερτεμαχιακή» φωνητική αντίστοιχα. Βασικές φωνητικές κατηγορίες της φθογγολογίας είναι τα «σύμφωνα» και τα «φωνήεντα» ενώ η «μακρότητα» και οι «τόνοι» αποτελούν τις βασικές κατηγορίες της προσωδίας. Αν και η μακρότητα και οι τόνοι αποτελούν τις παραδοσιακές προσωδιακές κατηγορίες ως προς την ταξινόμηση φωνητικών συστημάτων, η προσωδία εξετάζει επίσης τον τύπο και τη δομή της συλλαβής, το ρυθμό 1 Εδώ αναφερόμαστε σε γλωσσικά υγιείς πληθυσμούς και όχι σε περιπτώσεις γλωσσικής παθολογίας όπου υπάρχουν πολλαπλά προβλήματα απόδοσης της προφορικής και γραπτής γλώσσας, πέρα και ανεξάρτητα της σχολικής εκπαίδευσης. 2 International Phonetic Alphabet (σε συντομογραφία IPA). 3 International Phonetic Association. Η Διεθνής Φωνητική Εταιρία διατηρεί ιστοσελίδα στη διεύθυνση WWW με πλήρη παρουσίαση του Διεθνούς Φωνητικού Αλφάβητου καθώς και παραδείγματα φωνητικών συστημάτων και φωνητικών κατηγοριών διαφόρων γλωσσών. 4 Στη διεθνή βιβλιογραφία, η φθογγολογία και η προσωδία αναφέρονται ως segmental phonetics και prosody ή suprasegments, αντίστοιχα.
2 Ελληνική και γενική φωνητική και τον επιτονισμό και εν γένει το σύνολο των διακριτικών λειτουργιών των χρονικών, δυναμικών και τονικών διακυμάνσεων της ομιλίας. Όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω, βασική μονάδα της φωνητικής δομής μιας γλώσσας είναι το φώνημα 5. Ο ορισμός του φωνήματος βασίζεται κατ αρχήν σε σημασιολογικά κριτήρια ως η ελάχιστη φωνητική μονάδα με διακριτική λειτουργία σε λεξικό επίπεδο. Στις λέξεις / / (πόνος), / (τόνος), // (κώνος) π.χ. η εναλλαγή των πρώτων συμφωνικών φωνημάτων, που αντιστοιχούν σε διαφορετικά γραφήματα (δηλ. γράμματα), επιφέρει σημασιολογική διαφοροποίηση των λέξεων και έχουμε έτσι τρία διαφορετικά φωνήματα καθώς, ασχέτως ορθογραφίας, τα υπόλοιπα φωνήματα των τριών λέξεων είναι τα ίδια. Το ίδιο ισχύει και για φωνηεντικά φωνήματα, όπως π.χ. στις λέξεις // (έλα), // (άλλα), // (όλα), όπου η εναλλαγή του πρώτου φωνηεντικού φωνήματος αλλάζει τη σημασία της λέξης, και συνεπώς την ίδια τη λέξη, δεδομένου ότι και εδώ τα υπόλοιπα φωνήματα των λέξεων είναι τα ίδια. Το φώνημα, αν υποτεθεί ότι αποτελεί γλωσσική πραγματικότητα, όπως ευρέως υποστηρίζεται παραδοσιακά, είναι κατ αρχήν μία αφηρημένη φωνητική έννοια η οποία βασίζεται κυρίως στον τρόπο αντίληψης της ομιλίας. Κατά την παραγωγή της ομιλίας όμως τα φωνήματα παίρνουν διαφορετικές μορφές οι οποίες οφείλονται σε ποικίλους παράγοντες όπως η συνάρθρωση των γειτνιαζόντων φωνημάτων, η κατανομή των τόνων και του ρυθμού, η ταχύτητα της εκφοράς της ομιλίας κ.α. Η διαφοροποίηση των φωνημάτων αποτελεί φωνητικό φαινόμενο τόσο της παραγωγής όσο και της ακουστικής της ομιλίας. Το φωνηεντικό φώνημα π.χ. / γίνεται κατά κανόνα αντιληπτό ως το ίδιο φώνημα σε οποιοδήποτε περιβάλλον παραγωγής του παρά τις ποικίλες μορφές του κατά την εκφορά της ομιλίας. Θεωρητικά, αν και αυτό συμβαίνει με το σύνολο των φωνημάτων μιας γλώσσας, μερικά συμφωνικά φωνήματα π.χ. ταξινομούνται ως διαφορετικοί φθόγγοι και αποτελούν τα «αλλόφωνα» των αντίστοιχων φωνημάτων. Το φαινόμενο της μεταλλαγής των φωνημάτων σε διαφορετικούς φθόγγους και συνεπώς αλλόφωνα παρατηρείται κατ εξοχήν σε γειτνιάζοντα φωνήματα τα οποία παράγονται σε διαφορετικά σημεία της στοματικής κοιλότητας, έχουν δηλαδή διαφορετικό «τόπο άρθρωσης». Με γνώμονα την οριζόντια διάσταση του στόματος, τα σύμφωνα και τα φωνήεντα ταξινομούνται κατ αρχήν ως «εμπρόσθια» και «οπίσθια». Όταν ένα οπίσθιο σύμφωνο ακολουθείται από εμπρόσθιο φωνήεν, η θέση άρθρωσης του συμφώνου μετατίθεται προς τα εμπρός ως αποτέλεσμα συνάρθρωσης των φθόγγων κατά την παραγωγή της ομιλίας. Έτσι, τα οπίσθια «υπερωικά» σύμφωνα /, και μεταλλάσσονται σε εμπρόσθια «ουρανικά» σύμφωνα αντίστοιχα πριν από εμπρόσθια φωνήεντα, όπως το /i/ και το /e/, και η μεταλλαγή αυτή απεικονίζεται με διαφορετικά φωνητικά σύμβολα: Y π ε ρ ωικά O υρανικά [ [ ] 5 Το φώνημα είναι μία αμφιλεγόμενη θεωρητική έννοια καθώς αρκετοί φωνητικοί επιστήμονες αμφισβητούν την ύπαρξή του ως αυτόνομης φωνητικής μονάδας. Ωστόσο, το φώνημα πληροί βασικές πρακτικές ανάγκες και χρησιμοποιείται ευρέως από την φωνητική επιστημονική κοινότητα. «κ ό μ μ α» «κ ύ μ α» [ ] «χ ώ μ α» [ ] «γ κ ά ζ ι» [] «γ ό ν ο ς» [ ] «χ ύ μ α» [ ] «Γ κ ύ ζ η» [ ] «γ έ ν ο ς» Στα παραπάνω παραδείγματα, σε κάθε υπερωικό φώνημα αντιστοιχούν δύο φθόγγοι, ένας υπερωικός και ένας ουρανικός. Η ταξινόμηση των εν λόγω φωνημάτων ως υπερωικά οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι πριν από σύμφωνα η παραγωγή αυτών των φωνημάτων είναι βασικά υπερωική (π.χ. [, κλπ.). Έτσι οι υπερωικοί φθόγγοι αναφέρονται συνήθως ως υπερωικά φωνήματα και οι μεταλλασόμενες ουρανικές μορφές τους ως ουρανικά αλλόφωνα. Η φωνητική αναπαράσταση 6 που βασίζεται σε φωνηματικούς φθόγγους αναφέρεται ως «φωνηματική μεταγραφή» ή «φωνολογική μεταγραφή» και περικλείεται από πλάγιες γραμμές (π.χ. //) ενώ η φωνητική αναπαράσταση που βασίζεται σε μεταλλαγές των φθόγγων αναφέρεται ως «φωνητική μεταγραφή» και περικλείεται από αγκύλες (π.χ. []). Η παραδοσιακή προσέγγιση σε θέματα φωνητικής αναφέρεται σε ταξινομήσεις φθόγγων, όπως τα «φωνήεντα» και τα «σύμφωνα», και προσωδιακών κατηγοριών, όπως οι διαφόρων τύπων λεξικοί «τόνοι». Η κατάταξη των φθόγγων βασίζεται κυρίως σε μηχανισμούς άρθρωσης, καθώς αυτοί αποτελούν συνήθως την απλούστερη μορφή περιγραφής του φωνητικού συστήματος μιας γλώσσας. Εν αντιθέσει, η κατάταξη λεξικών τόνων και γενικότερα προσωδιακών κατηγοριών βασίζεται κυρίως στον τρόπο αντίληψης, καθώς και τη διάκριση και λειτουργία προσωδιακών στοιχείων του λόγου. Η γενική ορολογία της φωνητικής αναφέρεται συνήθως στην παραδοσιακή περιγραφή των φωνητικών κατηγοριών, ενώ η ειδική φωνητική ορολογία αναφέρεται σε εξειδικευμένες αναλύσεις σε σχέση με πολύπλοκους μηχανισμούς φυσιολογίας, ακουστικής, και αντίληψης οι οποίοι αποτελούν τη συστηματική μελέτη της φωνητικής. Φωνήεντα Η ταξινόμηση των φωνηέντων αναφέρεται κυρίως στη θέση της γλώσσας και των χειλιών. Η θέση της γλώσσας ορίζεται σε δύο διαστάσεις, την κάθετη και την οριζόντια, και η θέση των χειλιών ορίζεται σε μία διάσταση σε σχέση με το βαθμό στρογγυλεύματος των χειλιών. Η κάθετη διάσταση της γλώσσας ορίζεται σε διάφορες θέσεις, όπως π.χ. στην ελληνική σε τρεις, οπότε τα φωνήεντα ταξινομούνται σε «ψηλά», «μέσα», ή «χαμηλά», ενώ σε άλλες γλώσσες είναι 6 Στην Αγγλική η φωνηματική και η φωνητική μεταγραφή αναφέρεται επίσης ως broad phonetic transcription και narrow phonetic transcription.
Αντώνης Μποτίνης 3 απαραίτητες περισσότερες ενδιάμεσες θέσεις και τα φωνήεντα ταξινομούνται σε ψηλά, ημίψηλα, ημιχαμηλά, και χαμηλά. Παραδοσιακά, τα ψηλά και χαμηλά φωνήεντα αναφέρονται επίσης ως «κλειστά» και «ανοικτά» αντίστοιχα, με τις ενδιάμεσες ταξινομήσεις. Η οριζόντια διάσταση της γλώσσας ορίζεται και αυτή σε διάφορες θέσεις, όπως π.χ. στην ελληνική σε δύο, οπότε τα φωνήεντα ταξινομούνται σε «οπίσθια» και «εμπρόσθια» ενώ σε άλλες γλώσσες η ταξινόμηση περιλαμβάνει μία ενδιάμεση θέση, συνήθως την κεντρική οπότε τα φωνήεντα ταξινομούνται ως «κεντρικά». Η θέση των χειλιών ορίζεται από το στρογγύλευμα των χειλιών βάσει του οποίου τα φωνήεντα ταξινομούνται σε «ουδέτερα» ή «μη-στρογγυλά» και «στρογγυλά». Οι διάφορες θέσεις της γλώσσας και των χειλιών δεν αποτελούν απολύτως προκαθορισμένα σχήματα αλλά συνεχή εναλλαγή των θέσεων των αρθρωτών, τις οποίες η κάθε γλώσσα κατηγοριοποιεί και βάσει αυτών προσδίδει τις διακριτικές διαφορές των φωνηέντων καθορίζοντας έτσι το φωνηεντικό σύστημά της. Το φωνηεντικό σύστημα μιας γλώσσας αποτελείται από έναν καθορισμένο αριθμό φωνηέντων, όπως π.χ. η αραβική από τρία, η ελληνική από πέντε, η ιταλική από επτά, και η σουηδική από εννέα φωνήεντα. Ο αριθμός των πέντε και επτά φωνηέντων είναι ο πλέον κοινός μεταξύ των γνωστών γλωσσών του κόσμου. Οι αρθρωτές των φωνηέντων λαμβάνουν τέτοιες θέσεις ώστε το φωνητικό τους αποτέλεσμα να καταλαμβάνει τα άκρα του πεδίου διασποράς των φωνηέντων, όπως τα τρία φωνήεντα /i/, /a/, και /u/ στην αρχή των λέξεων «ύλη», «άλλα», «ούλα». Η παραγωγή των φωνηέντων ακολουθεί, κατά το πλείστον, τον νόμο της ενδιάμεσης κατανομής και τα φωνήεντα διαφόρων γλωσσών τείνουν σε μία κανονικότητα σύμφωνα με τον αριθμό των φωνηέντων της κάθε γλώσσας. Έτσι, η ύπαρξη των μέσων φωνηέντων /e/ και /o/ στην αρχή των λέξεων «έλα» και «όλα» προϋποθέτει, κατά κανόνα, την ύπαρξη των ακραίων φωνηέντων /i, a, u/ σε ένα φωνητικό σύστημα, όπως το ελληνικό. Μία άλλη συνήθη κατηγορία διακρίσεως φωνηέντων αποτελούν τα ημιχαμηλά φωνήεντα /ε/ και // (ιταλική). Περαιτέρω διακρίσεις φωνηέντων αποτελούν τα εμπρόσθια στρογγυλά φωνήεντα, π.χ. /y/, / /, / / (αγγλική). Τα φωνήεντα διαφόρων φωνητικών συστημάτων ταξινομούνται στο λεγόμενο «φωνητικό τραπέζιο» ή στο «φωνητικό τρίγωνο» το οποίο είναι ο απλούστερος τρόπος παρουσίασης των ελληνικών φωνηέντων. Σύμφωνα Τα σύμφωνα χαρακτηρίζονται από τρεις βασικούς μηχανισμούς παραγωγής: τον τρόπο άρθρωσης, τη θέση άρθρωσης, και την ηχηρότητα. Ως προς τον τρόπο άρθρωσης, η παραδοσιακή ταξινόμηση περιλαμβάνει πέντε κατηγορίες συμφώνων: «στιγμιαία», «ρινικά», «τριβόμενα», «υγρά», και «ημίφωνα». Ο τρόπος άρθρωσης καθορίζεται κυρίως από τρεις μορφές στένωσης της στοματικής κοιλότητας οι οποίες αναφέρονται ως «ολική», «μείζων», και «ελάσσων». Τα στιγμιαία σύμφωνα, π.χ. τα σύμφωνα /p/ και /b/ στην αρχή της δεύτερης συλλαβής των λέξεων «κόπος» και «κόμπος», παράγονται με ολική μορφή στένωσης. Τα ρινικά σύμφωνα, π.χ. τα σύμφωνα /m/ και /n/ στην αρχή των λέξεων «μόνος» και «νόμος», παράγονται με ολική στένωση σε κάποιο σημείο της στοματικής κοιλότητας, τα χείλη, και ταυτόχρονα η μαλακή υπερώα χαμηλώνει με αποτέλεσμα την έξοδο αέρα από την μύτη. Τα τριβόμενα σύμφωνα, όπως π.χ. τα σύμφωνα /f/ και /v/ στην αρχή των λέξεων «φάρος» και «βάρος», παρουσιάζουν μείζονα στένωση σε κάποιο σημείο της στοματικής κοιλότητας με αποτέλεσμα την έξοδο αέρα ανάμεσα από τους αρθρωτές στο σημείο άρθρωσης, η οποία δημιουργεί την απαραίτητη τριβή για την παραγωγή αυτών των συμφώνων. Τα υγρά σύμφωνα, όπως π.χ. τα σύμφωνα /l/ και /r/ στην αρχή των λέξεων «λίμα» και «ρήμα» παρουσιάζουν διαφορετικούς τρόπους άρθρωσης: το σύμφωνο /l/ παράγεται με ολική στένωση του κεντρικού μέρους της γλώσσας, ενώ ο αέρας έχει ελεύθερη δίοδο από τις δύο πλευρές αυτής. Το σύμφωνο /r/ παρουσιάζει βραχύχρονες επαναλήψεις επαφής της γλώσσας με τον ουρανίσκο. Τα ημίφωνα σύμφωνα, π.χ. το σύμφωνο [j] στην λήγουσα της λέξης «κουμπιά», έχουν παρόμοιο τρόπο παραγωγής με αυτόν των ψηλών φωνηέντων. Η διάκριση παραγωγής μεταξύ των ημιφώνων και των ψηλών φωνηέντων έγκειται κυρίως στο βαθμό στένωσης ο οποίος είναι μεγαλύτερος κατά την παραγωγή των των ημιφώνων σε σχέση με την παραγωγή των ψηλών φωνηέντων. Η ταξινόμηση των συμφώνων, ως προς τον τρόπο άρθρωσης, αναφέρεται επίσης σε δυναμικούς ή στατικούς μηχανισμούς παραγωγής. Τα στιγμιαία χαρακτηρίζονται από ταχείς δυναμικές κινήσεις των αρθρωτών «προς» και «από» το σημείο άρθρωσης και δεν μπορούν να παραταθούν κατά την παραγωγή τους, εξ' ου και η ονομασία τους ως «στιγμιαία» ή «μη-διαρκή» (ή «μη-εξακολουθητικά») σύμφωνα. Τα στιγμιαία αναφέρονται επίσης ως «έκκροτα», χαρακτηρισμός ο οποίος σχετίζεται με την απότομη αύξηση ακουστικής ενέργειας ως αποτέλεσμα της ταχείας απεμπλοκής της διόδου αέρα στο σημείο άρθρωσης. Τα τριβόμενα σύμφωνα χαρακτηρίζονται από στατικούς μηχανισμούς παραγωγής οι οποίοι φέρουν τους αρθρωτές σε ένα συγκεκριμένο γεωμετρικό σχήμα άρθρωσης. Τα τριβόμενα σύμφωνα μπορούν να παραταθούν σε μία λίγο ή πολύ σταθερή θέση, εξ' ου και η ονομασία τους ως «διαρκή» (ή «εξακολουθητικά») σύμφωνα. Τα ρινικά σύμφωνα παράγονται βασικώς όπως τα στιγμιαία, παρουσιάζουν δηλαδή ολική στένωση της εξόδου αέρα από την στοματική κοιλότητα στο σημείο άρθρωσης. Παρουσιάζουν όμως ελεύθερη δίοδο αέρα από την ρινική κοιλότητα, οπότε η διάρκειά τους μπορεί να παραταθεί και η ταξινόμησή τους κατ' αυτόν τον τρόπο εντάσσεται στα διαρκή σύμφωνα. Τα ημίφωνα και τα υγρά παρουσιάζουν κατά το μέγιστο στατικούς μηχανισμούς παραγωγής και κατατάσσονται στα διαρκή σύμφωνα. Σχετική εξαίρεση αποτελεί το υγρό /r/ το οποίο παράγεται με δυναμική άρθρωση και η δυνητική παράτασή του έγκειται σε επανάληψη και όχι σε παράταση στατικής άρθρωσης. Θέση άρθρωσης Η δυνητική θέση άρθρωσης των συμφώνων κατά την παραγωγή της γλώσσας εκτείνεται από τον λάρυγγα μέχρι τα χείλη: Η «χειλική» άρθρωση καθορίζεται από την θέση του κάτω χείλους σε σχέση με το πάνω χείλος όπως το /p/, /b/, και /m/ στις λέξεις «κόπος», «κόμπος», και «τόμος» αντίστοιχα. Λόγω συμμετοχής των δύο χειλιών κατά την άρθρωση, τα χειλικά σύμφωνα καλούνται και «αμφιχειλικά» (bilabial). Η «χειλοοδοντική» άρθρωση καθορίζεται από την θέση του κάτω χείλους σε σχέση με τα (άνω) δόντια όπως το /f/ και /v/ στις λέξεις «φάρος» και «βάρος». Η «οδοντική» άρθρωση καθορίζεται από την θέση της άκρης της γλώσσας σε σχέση με τα (άνω) Η «φατνιακή» άρθρωση καθορίζεται από την θέση της άκρης της γλώσσας σε σχέση με το φατνίο, το οποίο βρίσκεται πίσω από τα δόντια, όπως το /t/, /d/, /n/, /s/, /z/, /l/, και /r/ στις λέξεις «τίμα», «ντύμα», «νήμα», «σήμα», «ζύμη», «λήμμα», και «ρήμα» αντίστοιχα.
4 Ελληνική και γενική φωνητική Η «μεταφατνιακή» άρθρωση καθορίζεται από την θέση του εμπρόσθιου μέρους της γλώσσας asure». Τα μεταφατνιακά σύμφωνα απαντώνται με διάφορες ονομασίες, όπως προουρανικά, ουρανικοφατνιακά, και φατνιοουρανικά. Η «ανακεκαμμένη» άρθρωση καθορίζεται από την θέση της άκρης της γλώσσας, η οποία γέρνει κυκλικά προς τα πίσω, στην μεταφατνιακή περιοχή, όπως το [] και [] στις σουηδικές λέξεις «bort» και «bord» αντίστοιχα. Η «ουρανική» άρθρωση καθορίζεται από την θέση του εμπρόσθιου μέρους της γλώσσας στην σκληρή υπερώα. Τα ουρανικά προσδιορίζονται από τρεις διαδικασίες άρθρωσης. Πρώτον, την ουρανική άρθρωση, π.χ. το /j/ στην αγγλική λέξη «yes». Δεύτερον, την συνάρθρωση των υπερωικών συμφώνων με τα εμπρόσθια φωνήεντα /i/ και /e/, π.χ. στις λέξεις «κόμμα» και «κύμα» με φωνητική γραφή ['cομα] και ['cιμα]. Τρίτον, τους φωνολογικούς κανόνες μιας γλώσσας, όπως η ελληνική, οι οποίοι μετατρέπουν το φωνήεν /i/ σε ουρανικό σύμφωνο που αφομοιώνεται κατά διάφορους τρόπους με το προηγούμενο σύμφωνο. Το φαινόμενο αυτό καλείται ουρανικοποίηση και βασικές προϋποθέσεις για την πραγμάτωσή του είναι η έλλειψη τόνου και η απόθεση της συλλαβικότητας του φωνήεντος /i/, η οποία είναι ένας γενικός κανόνας της ελληνικής με εξαιρέσεις λέξεων με λόγια [ Η «υπερωική» άρθρωση καθορίζεται από την θέση του οπίσθιου μέρους της γλώσσας στην υπερωικά σύμφωνα έχουν θέση άρθρωσης στην μαλακή υπερώα όταν ακολουθούνται από σύμφωνα και οπίσθια φωνήεντα αλλά παρουσιάζουν διάφορους τρόπους ουρανικοποίησης, όπως αναφέρεται παραπάνω. Η «μεταϋπερωική» άρθρωση καθορίζεται από την θέση του οπίσθιου μέρους της γλώσσας σε σχέση με την προέκταση της μαλακής υπερώας, την κιονίδα (σταφυλή), όπως το /R/ στην γαλλική λέξη «rose». Η «φαρυγγική» άρθρωση καθορίζεται από την άρθρωση συμφώνων στην περιοχή του φάρυγγα. Φαρυγγικά σύμφωνα δεν απαντώνται σε ευρωπαϊκές γλώσσες αλλά είναι κοινά σε άλλες γλώσσες Η «λαρυγγική» ή «γλωττική» άρθρωση καθορίζεται από την άρθρωση συμφώνων στην γλωττίδα η οποία, εκτός της βασικής λειτουργίας φώνησης, λειτουργεί και ως αρθρωτής, με δυνατότητα αι συριστικών, όπως το /h/ στην αγγλική λέξη «home». Ηχηρότητα Ως προς την κατάσταση της γλωττίδας, το σύστημα φυσιολογίας του λάρυγγα είναι αρκετά πολύπλοκο και οι φωνητικές χορδές μπορούν να λάβουν διάφορες θέσεις, με αποτέλεσμα η φώνηση να επιτελείται κατά διάφορους τρόπους οι οποίοι αναφέρονται ως τύποι φώνησης. Οι τύποι φώνησης δεν ορίζονται μόνο από την φυσιολογία του λάρυγγα αλλά κυρίως σε συνδυασμό με τις διακριτικές λειτουργίες των διαφορετικών τύπων φώνησης σε διάφορες γλώσσες. Η διάκριση μεταξύ ηχηρότητας και μη-ηχηρότητας είναι η πλέον κοινή διάκριση τύπων φώνησης στο σύνολο των γνωστών γλωσσών. Η ηχηρότητα χαρακτηρίζει την παραγωγή των ηχηρών φθόγγων κατά την διάρκεια των οποίων οι φωνητικές χορδές είναι κλειστές και πάλλονται. Η μη-ηχηρότητα χαρακτηρίζει την παραγωγή των άηχων φθόγγων κατά την διάρκεια των οποίων οι φωνητικές χορδές είναι ανοικτές και δεν πάλλονται. Τα φωνήεντα καθώς και τα ρινικά, τα υγρά, και τα ημίφωνα σύμφωνα είναι κατά κανόνα ηχηρά. Τα στιγμιαία και τα συριστικά παρουσιάζουν διάκριση ως προς παρουσιάζουν παραγωγή ήχου μόνο στο σημείο στένωσης ενώ τα ηχηρά σύμφωνα έχουν διπλή παραγωγή ήχου: αφενός στον λάρυγγα κατά την παραγωγή της ηχηρότητας και αφετέρου στο σημείο στένωσης. Τα φωνήεντα έχουν παραγωγή ήχου μόνο στον λάρυγγα, ο οποίος υπόκειται σε διαφοροποιήσεις σύμφωνα με το γεωμετρικό σχήμα του στόματος. Προσωδία Προσωδία είναι η ανάλυση και περιγραφή των τονικών, χρονικών, και δυναμικών χαρακτηριστικών στοιχείων μιας γλώσσας καθώς και η ταξινόμηση αυτών στο σύστημα των διακριτικών λειτουργιών της γλώσσας. Αναφέρεται επίσης ως υπερφθογγική (ή υπερτεμαχιακή) φωνητική, σε σχέση με την φθογγική (ή τεμαχιακή) φωνητική, και μελετάται ως προς την φυσιολογία, την ακουστική, και την αντίληψη του λόγου. Η παραγωγή της προσωδίας έχει φυσιολογική προέλευση και τα τονικά στοιχεία καθορίζονται από τον αριθμό των παλμών των φωνητικών χορδών ανά μονάδα χρόνου (δευτερόλεπτο). Ως προς την ακουστική τους πραγμάτωση, αντιστοιχούν με την βασική συχνότητα της φωνής με μονάδα μέτρησης το Hertz (Hz), και ως προς την αντίληψη αντιστοιχούν με το ύψος της φωνής. Τα χρονικά στοιχεία, ως προς την φυσιολογία, καθορίζονται από τον χρόνο που απαιτείται για την παραγωγή των συστατικών του λόγου (φθόγγος, συλλαβή, λέξη, φράση κλπ.) από τα όργανα ομιλίας. Ως προς την ακουστική, αντιστοιχούν με την χρονική διάρκεια της ακουστικής πραγμάτωσης των φωνητικών συστατικών του λόγου, με συνήθη μονάδα μέτρησης το χιλιοστό του δευτερολέπτου (msec), και ως προς την αντίληψη αντιστοιχούν με την αντίληψη του χρόνου από τον ακροατή. Τα δυναμικά στοιχεία, ως προς την φυσιολογία, καθορίζονται από την πνευμονική ή υπογλωττική πίεση του αέρος. Ως προς την ακουστική, αντιστοιχούν με την ένταση της φωνής με μονάδα μέτρησης το Decibel (db), και ως προς την αντίληψη αντιστοιχούν με την δύναμη της φωνής. Τα προσωδιακά στοιχεία, όπως και τα άλλα στοιχεία της Φωνητικής, δεν είναι ανεξάρτητα κατά την παραγωγή και την αντίληψη του λόγου αλλά η μετατροπή ενός στοιχείου μπορεί να έχει επίπτωση σε άλλα στοιχεία. Η προσωδία είναι αντικείμενο της Φωνητικής ως προς την φυσιολογία, την ακουστική, και την αντίληψη του λόγου. Επιπροσθέτως, η προσωδία είναι αντικείμενο μελέτης της φωνολογίας, ως προς τις δομικές σχέσεις προσωδιακών κατηγοριών και των λειτουργιών τους στον λόγο, και γενικότερα της Γλωσσολογίας (βλ. Γλωσσολογία, καθώς υπεισέρχεται σε ποικίλα συστατικά της γραμματικής. Σε μορφολογικό και λεξικό επίπεδο ποικίλες μορφές προσωδιακών στοιχείων έχουν λεξική λειτουργία. Σε γλώσσες όπως π.χ. η κινεζική, διαφορετικές μορφές του μουσικού τόνου - ο οποίος διακρίνεται από τονικά στοιχεία - σε μία συλλαβή, προσδίδουν διαφορετικές λεξικές έννοιες. Σε
γλώσσες όπως π.χ. η (νέα) ελληνική, η κατανομή του δυναμικού τόνου - ο οποίος συνίσταται σε χρονικά και δυναμικά χαρακτηριστικά - σε μία συλλαβή αντί άλλης, προσδίδει διαφορετική λεξική έννοια (π.χ. νόμος ~ νομός). Στην αρχαία ελληνική υπάρχει η διάκριση μεταξύ της οξείας και της περισπωμένης, με απαραίτητη προϋπόθεση τον χρόνο της συλλαβής (π.χ. φώς ~ φως). Σε μερικές γλώσσες η κατανομή του τόνου σε μία συγκεκριμένη συλλαβή (π.χ. αρχική ή τελική) δηλώνει τα όρια της λέξης. Σε άλλες γλώσσες η κατανομή του τόνου έχει συντακτική λειτουργία και δηλώνει τα όρια της φράσης (π.χ. γαλλική). Σε προτασιακό επίπεδο, διαφορετικές προσωδιακές δομές, κυρίως τονικές, μπορεί να έχουν γραμματική λειτουργία και να δηλώνουν διαφορετικούς τύπους προτάσεων, ακόμη και αν δεν υπάρχει άλλο μορφολογικό ή συντακτικό στοιχείο που να τις δηλώνει, όπως π.χ. καταφατικές ή ερωτηματικές προτάσεις στην ελληνική (Γράφει. ~ Γράφει;). Σε υπερπροτασιακό επίπεδο, η προσωδία δομεί προτασιακούς σχηματισμούς και κατατέμνει ευρύτερα σχήματα του λόγου. Σε διαλογικό επίπεδο (επίπεδο συνομιλίας), η προσωδία συμβάλλει στην ανάπτυξη και την δομή του διαλόγου και ρυθμίζει εναλλαγές του λόγου και διάφορους τύπους αρμονίας μεταξύ των ομιλούντων. Η μελέτη της προσωδίας εστιάζεται κυρίως σε θέματα κατανομής τόνου, επιτονισμού (ή μελωδίας), και ρυθμού. Η κατανομή του τόνου αναφέρεται κυρίως στην θέση του τόνου στην λέξη καθώς και στους κανόνες μεταβάσεώς του στην μορφολογία όπως π.χ. (ονομ.) ο άνθρωπος ~ (γεν.) του ανθρώπου, (ενεσ.) ανοίγω ~ (αορ.) άνοιξα. Ο επιτονισμός αναφέρεται στην πραγμάτωση της βασικής συχνότητας της φωνής και στην λειτουργία τονικών σχημάτων στον λόγο. Μία απλή λέξη όπως το «ναι» μπορεί να έχει λειτουργία πρότασης στον λόγο, και διαφορετικές τονικές πραγματώσεις μπορεί να δηλώνουν κατάφαση, ερώτηση, προτροπή, αμφισβήτηση, κλπ. Ο επιτονισμός συνήθως εξετάζει ευρύτερες ενότητες του λόγου, όπως η πρόταση, ο συνδυασμός προτάσεων, ο διάλογος, κλπ. Ο ρυθμός αναφέρεται κυρίως στην σχέση τονισμένων και άτονων συλλαβών, στην αναλογία χρονικής πραγμάτωσης αυτών, καθώς και στην ταχύτητα του λόγου. Σε λεξικό επίπεδο, ο χρόνος πραγμάτωσης κάποιων φθόγγων μπορεί να έχει διακριτική λειτουργία, όπως π.χ. στην αρχαία ελληνική η διάκριση μεταξύ μακρών και βραχέων φωνηέντων (κακός ~ κακώς). Αντικείμενο μελέτης στον χώρο της προσωδίας είναι επίσης και η μικροπροσωδία, ήτοι η σχέση και η επιρροή φθογγικών πραγματώσεων στην προσωδία. Διαφορετικοί φθόγγοι έχουν διαφορετικές φωνητικές πραγματώσεις, όπως π.χ. το φωνήεν /a/ έχει αφενός μεγαλύτερη διάρκεια και ένταση και αφετέρου χαμηλότερη βασική συχνότητα από ό,τι τα φωνήεντα /i/ και /u/. Μικροπροσωδιακές διαφορές έχουν περιορισμένη λειτουργική σημασία στον λόγο. Η προσωδία έχει επίσης παραγλωσσικές λειτουργίες, δεν επιφέρει δηλαδή καμία διαφοροποίηση στην έννοια του λεγομένου, και δηλώνει π.χ. το φύλο, την ηλικία, την διάλεκτο, κλπ. του ομιλούντος. Αντώνης Μποτίνης 5