1/7 2013-09 Κόντος: Αριστοτελικός ηθικός ρεαλισμός (II) Kontos, Pavlos: Aristotle's Moral Realism Reconsidered. Phenomenological Ethics. New York & London: Routledge 2011, viii+201 σ., 113 (hardback) / 27 (paperback). Κρίνει ο Στέλιος Βιρβιδάκης (Πανεπιστήμιο Αθηνών) svirvid@phs.uoa.gr Οι συζητήσεις για τη λειτουργία και την αντικειμενικότητα των ηθικών κρίσεων στον χώρο της αναλυτικής φιλοσοφίας, εστιάζονται τα τελευταία χρόνια στη διαμάχη για τον ηθικό ρεαλισμό. Η σχετική επιχειρηματολογία αναδεικνύει την περιπλοκότητα των προτεινόμενων τοποθετήσεων για την ύπαρξη και την υφή μιας πραγματικότητας στην ο- ποία αναφέρονται οι ηθικές κρίσεις και μπορεί να θεωρηθεί σε κάποιο βαθμό ανεξάρτητη από τις πεποιθήσεις και τις επιθυμίες μας. Σύμφωνα με τους ηθικούς ρεαλιστές, η πραγματικότητα αυτή αποτελεί αντικείμενο ανακάλυψης και όχι επινόησης, κατασκευής ή προβολής της νόησης και της βούλησής μας. Η διερεύνησή της έχει συχνά σημασιολογική αφετηρία, εφόσον ασχολείται με την εξέταση της σημασίας και της αναφοράς ηθικών όρων και με τη δυνατότητα απόδοσης τιμών αληθείας στις ηθικές προτάσεις. Ωστόσο, είναι μάλλον αναπόφευκτο να στρέφεται και σε γνωσιολογικά ερωτήματα σχετικά με τους τρόπους γνωστικής πρόσβασης στην υποτιθέμενη πραγματικότητα και σε ζητήματα μεταφυσικού και οντολογικού χαρακτήρα για τα γεγονότα και τις καταστάσεις πραγμάτων, τις οντότητες ή τις ιδιότητες που την απαρτίζουν, καθώς και τις σχέσεις τους με άλλες διαστάσεις του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος μέσα στα οποία αναδύεται. Τέλος, φαίνεται αναγκαίο να εξετάζεται το ψυχολογικό status, η κανονιστική φόρτιση και η πρακτική ισχύς των ηθικών κατηγοριών και να διακριβώνεται η δυνατότητά τους να παρακινούν την ανθρώπινη βούληση σε συγκεκριμένη δράση. Οι πρόσφατες εξελίξεις της φιλοσοφικής διαμάχης έχουν οδηγήσει στην επεξεργασία ποικίλων συμβιβαστικών λύσεων που προβάλλουν κάποτε ως παραλλαγές ορισμένων συνθέσεων ρεαλισμού και αντιρεαλισμού, και μπορούν να περιγραφούν ως εκδοχές ενός μετριοπαθούς, ανθρωποκεντρικού ηθικού ρεαλισμού. 1 1 Για μια λεπτομερή μελέτη της όλης διαμάχης και για την κριτική εξέταση των θέσεων και των επιχειρημάτων των κυριότερων σχολών ηθικού ρεαλισμού και των α- ντιπάλων τους μέχρι τις μέρες μας, βλ. Σ. Βιρβιδάκης, Η υφή της ηθικής πραγματικότητας (Αθήνα: Leader Books 2009), που αποτελεί ανεπτυγμένη μορφή της παλαιότερης μονογραφίας μου: La robustesse du bien (Nîmes: Éditions Jacqueline Chambon 1996). Οι παρατηρήσεις στο κείμενο που ακολουθεί βασίζονται κατά κανόνα στις αναλύσεις της συγκεκριμένης μελέτης. Εκεί μπορούν να αναζητηθούν η περαιτέρω στήριξη και βιβλιογραφική τεκμηρίωσή τους καθώς και η διευκρίνιση των χρησιμοποιούμενων τεχνικών εννοιών.
2/7 Το βιβλίο του Παύλου Κόντου παρουσιάζει την προσπάθεια παρουσίασης και στήριξης μιας τέτοιας μορφής μετριοπαθούς ή ασθενούς ρεαλισμού, ρασιοναλιστικής κατά κύριο λόγο έμπνευσης, τον οποίο ο συγγραφέας προσδιορίζει με τους χαρακτηρισμούς «εσωτερικός», «κανονιστικός» και «θεωρητικός» που έχουν χρησιμοποιηθεί στη σχετική βιβλιογραφία. (σ. 155-8) Το ενδιαφέρον της προσέγγισής του έγκειται πριν απ όλα στην υιοθέτηση μιας φαινομενολογικής οπτικής που αποτυπώνεται και στον υπότιτλο του βιβλίου, αλλά και στην απόπειρα αξιοποίησης ορισμένων ερμηνειών κεντρικών θέσεων της αριστοτελικής και της καντιανής ηθικής φιλοσοφίας που αντιπαραβάλλονται με άλλες αναγνώσεις αυτών των θέσεων από στοχαστές της ηπειρωτικής παράδοσης, κυρίως των Χάιντεγκερ, Γκάνταμερ και Aρεντ. Το φιλοσοφικό εγχείρημα του Κόντου συνδυάζει γνωσιολογική και οντολογική στόχευση. Ξεκινά με τη διαπίστωση της σημασίας της ηθικής εμπειρίας για την αναγνώριση της ύπαρξης μιας ιδιαίτερης διάστασης, κοινής για τα ανθρώπινα δρώντα υποκείμενα και προχωρεί στην εξέταση των βασικών συγκροτητικών στοιχείων αυτής της διάστασης Σύμφωνα με τις τρεις βασικές θέσεις τις οποίες θέλει να υποστηρίξει: α) υπάρχει μια χαρακτηριστική, «φρονησιακή» αντιληπτική ικανότητα, που μας αποκαλύπτει μια πραγματικότητα πράξεων στην οποία μπορούν να αποδοθούν ηθικές ιδιότητες, β) η συγκεκριμένη ικανότητα σχετίζεται με τον πρακτικό λόγο που διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι, και γ) από τα οντολογικά γνωρίσματα των πράξεων και των αποτελεσμάτων τους μπορούν να συναχθούν μορφικές αρχές που διέπουν όλες τις ηθικές θεωρήσεις. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου εντοπίζονται οι απαραίτητες έννοιες για την κατανόηση της ηθικής γνώσης και των αντικειμένων της που θα χρησιμεύσουν στη συνέχεια για την περαιτέρω επεξεργασία του προτεινόμενου μοντέλου ηθικού ρεαλισμού. Η φρονησιακή αντίληψη την οποία περιγράφει ο Αριστοτέλης καθιστά δυνατή την ανίχνευση των «οντοτήτων» που αποτελούν φορείς ηθικών ιδιοτήτων. Πρόκειται για τα πρακτά στα οποία μπορεί να συμπεριλαμβάνονται οι σκοποί αλλά και τα αποτελέσματα των πράξεων, αυτό που επιτυγχάνεται τελικά με την ολοκλήρωσή τους. Μέσα από την ερμηνεία μιας σειράς χωρίων των Ηθικών Νικομαχείων και των Ηθικών Ευδημείων, ο Κόντος τονίζει την «ορατότητα» και τον «εγκόσμιο», «εξωτερικό» και «στέρεο» χαρακτήρα των πρακτών. Εξηγεί πως αυτά δεν περιορίζονται σε συμβάντα εντοπισμένα σε «εσωτερικές», νοητικές και βουλητικές διαδικασίες των δρώντων, αλλά παρουσιάζονται και επιδρούν στον δημόσιο χώρο, όπως συμβαίνει με τα ψηφίσματα το μόνο ρητό παράδειγμα πρακτού στα Ηθικά Νικομάχεια (σ. 9-30). Η φρονησιακή αντίληψη δεν προκύπτει απλώς ως επικουρική γνωστική λειτουργία που ενσωματώνεται στο τέλος κάποιας διαβούλευσης για να οδηγήσει στην εφαρμογή μιας συγκεκριμένης ηθικής θεώρησης, αλλά αποτελεί ουσιαστική ικανότητα συνυφασμένη με τον πρακτικό λόγο. Συνιστά «τον θεμελιωδέστερο τρόπο κατά τον οποίο αναγνωρίζουμε την πραγματικότητα του ηθικού κόσμου» (σ. 51-2). Μας επιτρέπει να συλλαμβάνουμε το καθ έκαστον σχήμα των ηθικών καταστάσεων έχοντας μια «πρώτη και ά-
3/7 μεση πρόσβαση» στην ηθική διάσταση. Θα ήταν λάθος να αναζητήσουμε κάποια γενετική ή άλλη εξήγηση της φρονησιακής ικανότητας, όπως θα ήταν λάθος να επιδιώξουμε και την περαιτέρω εξήγηση της ιδιάζουσας «συνεκτικής συνύπαρξης» (togetherness σ. 96) των συγκροτητικών παραγόντων αυτής της κοινής διάστασης των πρακτών, των πράξεων, των σκοπών, των μέσων και τρόπων επίτευξης και των αποτελεσμάτων τους. Γι αυτό και ο Κόντος εκφράζει τη διαφωνία του με τη χρήση της έννοιας της επιγένεσης, των ηθικών σε φυσικές ή άλλες ιδιότητες, για την ανάλυση της εξεταζόμενης διάστασης (σ. 52) Βέβαια, η πεποίθησή του πως η ηθική οντολογία συνδέεται με μια ενιαία και κοινή προοπτική του πρακτικού λόγου όλων των ανθρώπινων υποκειμένων τον οδηγεί να απορρίψει πρόσφατες ερμηνείες του αριστοτελικού ηθικού ρεαλισμού που περιορίζουν την εμβέλειά του ή, αντίθετα, απαιτούν την εξω-ηθική στήριξή του. Έτσι, δεν δέχεται (σ. 49-50) την ανάγκη εξάρτησης του ηθικού κόσμου από εξωτερικά σε αυτόν φυσικά ή μεταφυσικά ερείσματα, την οποία τονίζει ο Ντέηβιντ Τσαρλς (Charles), αλλά ούτε και την προϋπόθεση της κατανόησής του μόνο μέσα από την εσωτερική οπτική κάποιας συγκεκριμένης ηθικής σκοπιάς στην οποία επιμένει ο Τζων Μακντάουελ (ΜcDowell). Για να καταδειχθεί η πρακτική σημασία των οντολογικών τοποθετήσεων των πρώτων κεφαλαίων, ο Κόντος προσπαθεί να δείξει πως ο ορισμός της ηθικής αγαθότητας και κακίας μπορεί να συναχθεί από την ίδια την περιγραφή της ηθικής πράξης. Εισηγείται την «κατασκευασιοκρατική» ερμηνεία της αριστοτελικής ηθικής θεωρίας, στον βαθμό που πιστεύει πως η βασική κανονιστική έννοια του αγαθού (και της στέρησής του) παράγεται από την οντολογική έρευνα για τις συνθήκες δυνατότητας της ηθικής πράξης. (σ. 54-7) Η εξέταση των μεταφυσικών διακρίσεων πράξεως και ποιήσεως, κινήσεως και ενεργείας, με εφαρμογές στην αποτίμηση ανώτερων και κατώτερων ειδών φιλίας, τον οδηγεί σε μια πρώτη επισήμανση των ηθικών υποδηλώσεων διαφορετικών οντολογικών αναλύσεων της ηδονής ως πραγματικού και ως φαινομένου αγαθού. Σε ανάλογες αναλύσεις βασίζεται η αναγνώριση του «ριζικού» χαρακτήρα του ηθικού ελαττώματος της ακολασίας του αντίθετου της αρετής της σωφροσύνης η οποία «σώζει την φρόνησιν» ως υπεύθυνης για την πλήρη υπονόμευση της λειτουργίας του πρακτικού λόγου και την αδυναμία οποιασδήποτε σύλληψης των πρακτών αγαθών. Κάθε άλλη αρνητική ποιότητα του χαρακτήρα που μπορεί να δηλωθεί με τον όρο φαυλότης είναι απλώς αιτία παραπλάνησης εφόσον μας κάνει να εκλαμβάνουμε τα φαινόμενα αγαθά ως πραγματικά (σ. 64-73). Την περιγραφόμενη ηθική οντολογία των πρακτών συμπληρώνει η ελευθερία, η οποία στη σκέψη του Καντ προβάλλει ως αναγκαία συνιστώσα της ηθικότητας. Και εδώ ο Κόντος επιχειρεί να συναγάγει ουσιώδη ηθικά συμπεράσματα για τη διάκριση αγαθού και κακού από την καντιανή θεωρία περί κατηγοριών της ελευθερίας, οι οποίες συνιστούν κατηγορίες του πράττειν. Σύμφωνα με την ανάλυσή του, η θεωρία αυτή, που συνοψίζεται στις πυκνές διατυπώσεις και τον πίνακα των κατηγοριών της ελευθερίας «όσον αφορά στις έννοιες του καλού και του κακού» (ποσού, ποιού, αναφοράς και τρόπου),
4/7 στην Αναλυτική της Κριτικής του πρακτικού Λόγου, 2 αποτελεί τη βάση για τη σύλληψη κανόνων «ηθικής σημασίας», αναγκαίων για την ορθή ερμηνεία και εφαρμογή της κατηγορικής προστακτικής. Οι συγκεκριμένες κατηγορίες φωτίζουν οντολογικές συνθήκες της δομής των πράξεων και της υφής και της λειτουργίας των γνωμόνων τους, που σχετίζονται με την προσωπικότητα και την κατάσταση του δρώντος, την επίδραση στα άλλα υποκείμενα, την υποταγή στο καθήκον. Το κακό προκύπτει ως «αντίφαση» κατά την προσπάθεια πραγμάτωσης κάποιου σκοπού της πράξης μέσα στον κόσμο χωρίς η βούληση να ενδιαφέρεται για την ικανοποίηση αυτών των συνθηκών. Και πάλι, η ηθική διάσταση αποκαλύπτεται άμεσα στον πρακτικό λόγο των δρώντων υποκειμένων, ο ο- ποίος πλέον μας επιτρέπει να καταλάβουμε πως η άρθρωσή της πρέπει να ανταποκρίνεται στις κατηγορίες της ελευθερίας (σ. 74-6, 88-90). Έτσι, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η οντολογία της πράξης αποτελεί τόπο συνάντησης των διαφορετικών προσεγγίσεων της ηθικής πραγματικότητας τις οποίες ανασυγκροτεί από τα κείμενα του Αριστοτέλη και Καντ. Το πέμπτο κεφάλαιο, με το οποίο ξεκινά το δεύτερο μέρος, συνοψίζει και προεκτείνει τα κυριότερα πορίσματα των αρχικών γνωσιολογικών και οντολογικών διερευνήσεων. Εδώ εξετάζονται προσεκτικότερα τα αναγκαία γνωρίσματα του ηθικού κόσμου, η ανάδυση του οποίου προϋποθέτει την «εγκόσμια συνεκτική συνύπαρξη» (worldly togetherness) των στοιχείων που τον συγκροτούν. Στα γνωρίσματα αυτά συγκαταλέγονται η «ορατότητα», η «στερεότητα» και η ύπαρξη «ιχνών» των πρακτών, ιδιότητες που τα καθιστούν αναγνωρίσιμα μέσα στη διάρκεια του χρόνου, αλλά και ο «εύθραυστος χαρακτήρας» τους, λόγω της ενδεχόμενης εξάρτησής τους από δρώντα υποκείμενα με ελαττωματικό ή και τελείως ανενεργό πρακτικό λόγο (σ. 94-107). Απαραίτητη προϋπόθεση για τη φανέρωση του κόσμου των πρακτών είναι η ύπαρξη του υποκειμένου της πράξης, αλλά αυτό το ένσαρκο υποκείμενο καθώς και τα άλλα υποκείμενα με τα οποία συνυπάρχει και αλληλεπιδρά εμφανίζονται μόνο ως ευρισκόμενα μέσα στον συγκεκριμένο ηθικό κόσμο (σ. 107-8). Στα τρία τελευταία κεφάλαια ο συγγραφέας επισημαίνει και επιχειρεί να διορθώσει σοβαρές παρανοήσεις και σφάλματα φιλοσόφων που έχουν συμβάλει σε σημαντικό βαθμό στην πρώτη σύλληψη ορισμένων από τις κεντρικές έννοιες της συγκεκριμένης φαινομενολογικής ηθικής, αλλά δεν έχουν συνειδητοποιήσει κάποια από τα αναγκαία ρεαλιστικά της χαρακτηριστικά και αποτυγχάνουν τελικά να αναγνωρίσουν την ιδιαιτερότητα της συγκρότησης του κοινού ηθικού κόσμου. Ο Χάιντεγκερ ελέγχεται για την αδυναμία του να κατανοήσει σωστά τη λειτουργία της φρονησιακής αντίληψης και την εγκόσμια εφαρμογή των κατηγοριών της ελευθερίας και περιορίζει δραστικά την ηθική εμπειρία σε μια εμπειρία φανέρωσης του Είναι του Dasein στον ίδιο του τον εαυτό (σ. 109-24). Ανάλογη αποτυχία καταλογίζεται και στον Γκάνταμερ, παρά την προσπάθειά του να υ- περβεί σχετικιστικές θεωρήσεις στην κατεύθυνση μιας ρεαλιστικής οπτικής, εφόσον δεν 2 Ι. Καντ, Κριτική του πρακτικού Λόγου (μτφρ.-σημ.-επιμ. Κ. Ανδρουλιδάκης Αθήνα: Εστία 2004), σ. 66-7 (101 κεξ).
5/7 κατορθώνει να ανιχνεύσει μια σταθερή δομή του κόσμου των πρακτών πέρα από την επισήμανση του ήθους διαφορετικών κοινωνιών που επιδιώκουν τη σύγκλιση μέσα από αμοιβαίες ερμηνευτικές προσεγγίσεις (σ. 125-38). Τέλος, καταδεικνύεται η ανάγκη α- ποφυγής μιας περιοριστικής επιτελεστικής ανάλυσης της πράξης, η οποία θα παρεμπόδιζε την αναγνώριση της στέρεης υφής και της σταθερότητας των πρακτών. Η ανάλυση αυτή έχει κακώς αποδοθεί στην πολιτική θεωρία της Άρεντ, λόγω της παρερμηνείας ορισμένων αριστοτελικών τοποθετήσεων την οποία φαίνεται να υιοθετεί (σ. 139-45) Η συζήτηση ολοκληρώνεται με μια απόπειρα αποτίμησης των θέσεων της Αρεντ για τη θεμελιωτική λειτουργία των υποσχέσεων στον χώρο της πολιτικής. Η κατανόηση αυτής της λειτουργίας επιτρέπει την απόρριψη της καθαρής επιτελεστικότητας, αλλά δεν αρκεί για να αποκαταστήσει πλήρως την απαιτούμενη ορατότητα και στερεότητα του κόσμου των πρακτών (σ. 145-54). Οι κυριότεροι στόχοι της μελέτης του Κόντου είναι περισσότερο φιλοσοφικοίσυστηματικοί παρά ιστορικοί-ερμηνευτικοί. Σε αρκετά σημεία ο ειδικός μελετητής της ιστορίας της φιλοσοφίας μπορεί να εκφράσει τις ενστάσεις του για την ορθότητα των ερμηνειών και να παραπονεθεί για αναχρονιστικές προβολές σύγχρονων αντιλήψεων στο παρελθόν. Ανεξάρτητα όμως από το αν κανείς συμφωνεί ή διαφωνεί με τις αναπτυσσόμενες αναγνώσεις των κειμένων των εξεταζόμενων φιλοσόφων, οι οποίες ε- μπνέουν και στηρίζουν τις θέσεις του συγγραφέα, ο υιοθετούμενος φαινομενολογικός ηθικός ρεαλισμός θα κριθεί τελικά ως προς τη συνοχή, την πληρότητα και τη λειτουργικότητά του, ως ένα σύγχρονο πρότυπο προσέγγισης της όλης ηθικής διάστασης. Γι αυτό και θα περίμενε κανείς, μετά την ανάδειξη των γενικότερων χαρακτηριστικών της οντολογίας των πρακτών, τα οποία ανιχνεύονται στο πρώτο επίπεδο της ηθικής εμπειρίας, να επιχειρηθεί ο καλύτερος προσδιορισμός συγκεκριμένων δεοντικών, αξιακών και, ειδικότερα, αρεταϊκών ιδιοτήτων και να διερευνηθούν οι πιθανές σχέσεις τους. Όπως παραδέχεται στον επίλογό του ο ίδιος ο συγγραφέας, όταν εκφράζει τις αντιρρήσεις του για τη διαφοροποίηση μεταξύ μεταηθικών και καθαυτό κανονιστικών αναλύσεων, κάθε ουσιώδης σύλληψη της ηθικής εμπειρίας συνεπάγεται και ένα συναφές κανονιστικό σχήμα (σ. 155). Ωστόσο, μάταια περιμένει κανείς την περαιτέρω αποσαφήνιση ενός τέτοιου οργανικού σχήματος, χάρη στη διαφαινόμενη δυνατότητα σύνθεσης αριστοτελικών και καντιανών αρχών, ή την εξέταση του είδους των ηθικών ιδιοτήτων τις οποίες «καλείται να εισαγάγει ή να ανακαλύψει ο πρακτικός λόγος» (σ. 95) μέσα στον ηθικό κόσμο που συγκροτείται από τα απτά και ορατά αποτελέσματα της ορθής λειτουργίας του. Η χρήση του όρου «ρεαλισμός» δικαιολογείται από το γεγονός ότι η συνεκτική συνύπαρξη των στοιχείων του δεν εξαρτάται από τις βουλήσεις και τις επιθυμίες μας, αλλά μας «αντιστέκεται» (σ. 96). Ο ρεαλισμός είναι «εσωτερικός» εφόσον ο ηθικός κόσμος δεν θα υπήρχε ανεξάρτητα από τα δρώντα υποκείμενα, ο πρακτικός λόγος των οποίων καθιστά δυνατή τη διαμόρφωσή του, κατά τρόπο που αναδεικνύει την ανεξαρτησία της υφής του από τις πεποιθήσεις και τις επιθυμίες μας. εν αρκεί όμως να καταδείξει κανείς απλώς την αναγκαία δομή αυτού του κόσμου και να περιγράψει ορισμένες συνθήκες δυνατότητας για την εμφάνιση οποιωνδήποτε θετικών ή και αρνητικών ηθικών ποιοτήτων, για να ισχυρίζεται πως προτείνει μια επαρκή θεωρία
6/7 ηθικού ρεαλισμού. Εκτός αν θεωρεί ότι τα realia που θα έπρεπε να αποτελούν αντικείμενο της ζήτησής του, δηλαδή αξίες, αρετές ή αρχές, είναι φύσει ακαθόριστα και σχετικά προς τα δρώντα υποκείμενα, όταν προχωρήσει πέρα από τα πρώτα βασικά στοιχεία των πρακτών που αναγνωρίζει κάθε φρονησιακή αντίληψη. Και εδώ ο αναγνώστης είναι φυσικό να προσδοκά τη θετική ή αρνητική τοποθέτηση του συγγραφέα ως προς την πραγματικότητα τέτοιων αξιών, αρετών ή αρχών, που αποδίδονται σε πράξεις, προθέσεις, χαρακτήρες, γεγονότα και καταστάσεις πραγμάτων. Αναμφίβολα, μπορούμε να διδαχθούμε πολλά από τις πρωτότυπες, και συχνά αμφιλεγόμενες ερμηνείες διαφόρων χωρίων κλασικών έργων που χρησιμοποιούνται για να στηρίξουν τις θέσεις του συγγραφέα και την κριτική τοποθέτησή του απέναντι σε σύγχρονους φιλοσόφους, από τον Ρωλς (Rawls) και τον Μακντάουελ μέχρι τον Λεβινάς, την Κριστίν Κόρσγκαρντ (Korsgaard) και την Μπάρμπαρα Χέρμαν (Herman). Η πυκνή και συνεκτική επιχειρηματολογία του σε πολλά σημεία δείχνει να οδηγεί σε πειστικά συμπεράσματα, παρόλο που o Κόντος δεν φαίνεται να διερωτάται για το ουσιαστικό αντίκρισμα στις σημερινές συζητήσεις, εννοιών και θέσεων τις οποίες αντλεί από το φιλοσοφικό παραλθόν, όπως η μεταφυσική διάκριση πράξεως και ποιήσεως. H φαινομενολογική του θεώρηση θα μπορούσε να προχωρήσει σε διεξοδικότερη γόνιμη αντιπαράθεση με τις προτάσεις αναλυτικών φιλοσόφων αλλά και να εμπλουτίσει τα παλαιότερα μοντέλα μετριοπαθούς, εσωτερικού ρεαλισμού. 3 Εκείνα όμως που προφανώς λείπουν από το φιλόδοξο εγχείρημά του είναι μια καλύτερη εξοικείωση με το φάσμα των υπαρχουσών εναλλακτικών, ρεαλιστικών και αντιρεαλιστικών δυνατότητων και κυρίως η διάθεση να αναμετρηθει μαζί τους. Για να αναφερθούμε σε ορισμένα μόνο παραδείγματα: Απουσιάζει πλήρως η σοβαρή συζήτηση άλλων θεωριών ηθικής αντίληψης, οι οποίες απορρίπτονται συνολικά και εξαρχής, μένουν αναπάντητα σημαντικά ερωτήματα για τη σχέση της σύλληψης των εσχάτων καθ έκαστα πρακτών με τα ηθικά καθόλου, την οποία μάλλον προϋποθέτει η λειτουργία της φρόνησης, αποκλείεται κάθε προσπάθεια σύνδεσης της οντολογίας των πρακτών με ένα ευρύτερο οντολογικό ή μεταφυσικό πλαίσιο, σα να υπήρχε φόβος οποιαδήποτε τέτοια προσπάθεια να οδηγούσε σε κάποια αθέμιτη φυσιοκρατική ή άλλη αναγωγή, δεν εξετάζεται ο ενδεχόμενος θετικός και συμπληρωματικός γνωστικός ρόλος των συγκινήσεων και των συναισθηματικών μηχανισμών στη διαμόρφωση της ηθικής εμπειρίας, πέρα από τις συλλήψεις του πρακτικού λόγου και τις φρονησιακές ανιχνεύσεις των πρακτών, η προτεινόμενη οντολογία δεν αξιοποιείται στο σημασιολογικό επίπεδο των ηθικών κρίσεων και, όπως τονίστηκε παραπάνω, δεν αναπτύσσεται επαρκώς η συσχέτιση της ρεαλιστικής οντολογίας και γνωσιολογίας με την υπεράσπιση περισσότερο συγκεκριμένων κανονιστικών θέσεων, με έμφαση σε κεντρικές αξίες αρετές ή αρχές του νεωτερικού και του σύγχρονου ηθικού στοχασμού όπως η δικαιοσύνη και η ισότητα. 4 3 Για μια συλλογή κειμένων που αναπτύσσουν διαφορετικές, λιγότερο ή περισσότερο παραδοσιακές φαινομενολογικές προσεγγίσεις στον χώρο της πρακτικής φιλοσοφίας και αξιολογίας, πρβ. B. Centi & W. Ηuemer (επιμ.), Values and Ontology: Problems and Perspectives (Heusentsamm nr. Frankfurt: Ontos Verlag 2009). 4 Για τα περισσότερα από αυτά τα ζητήματα και τις συγκεκριμένες τοποθετήσεις φι-
7/7 Σε κάθε περίπτωση όμως, οφείλει κανείς να αναγνωρίσει την υψηλή φιλοσοφική ποιότητα του βιβλίου του Παύλου Κόντου και μπορεί να το συστήσει ανεπιφύλακτα σε ό- σους ενδιαφέρονται για τη σύγχρονη ηθική και μεταηθική προβληματική, την ιστορία της ηθικής φιλοσοφίας και όχι μόνο. ημοσιεύθηκε: 30.9.2013 Τρόπος παραπομπής στη βιβλιοκρισία: Βιρβιδάκης, Σ.: (Βιβλιοκρισία του:) Pavlos Kontos: Aristotle's Moral Realism Reconsidered. Phenomenological Ethics (New York & London: Routledge 2011). Κριτικά 2013-09, <http://www.philosophica.gr/critica/2013-09.html>. λοσόφων που αναφέρονται ή, αντίθετα, παραλείπονται από τις αναλύσεις του Κόντου, βλ. Βιρβιδάκης, ό.π. Ειδικότερα για μια ενδιαφέρουσα ενορασιοκρατική θεωρία ηθικής αντίληψης, πρβ. την πρόσφατη μονογραφία του R. Audi: Moral Perception (Princeton & Oxford: Princeton University Press 2013).