Η Κατοχύρωση των Ελαχίστων Ορίων στην Ελληνική Έννομη Τάξη.

1 Η Κατοχύρωση των Ελαχίστων Ορίων στην Ελληνική Έννομη Τάξη. 1. Η συνταγματική κατοχύρωση στην Ελλάδα Η συνταγματική αναγνώριση των ελαχίστων ορίων διαβίωσης αποτελεί αντικείμενο έρευνας που συνδέεται με το γενικότερο ζήτημα της θέσπισης κοινωνικών δικαιωμάτων για τα άτομα που βρίσκονται σε κατάσταση ανάγκης και δεν διαθέτουν επαρκείς πόρους συντήρησης. Η εισαγωγή παρόμοιων δικαιωμάτων και η ένταξή τους στο πλαίσιο των συνταγματικών κανόνων κάθε έννομης τάξης προσαρμόζονται συνήθως στις εκάστοτε κοινωνικοπολιτικές προτεραιότητες, ενώ η υλοποίηση τους εξαρτάται τόσο από την έκταση και την φύση των συγκεκριμένων συνταγματικών δεσμεύσεων όσο και από τις πολιτικές επιλογές διάθεσης οικονομικών και ανθρωπίνων πόρων για την προώθηση συγκεκριμένων προγραμμάτων και μέτρων 101. Ανεξάρτητα από την εξέλιξη της θεωρητικής συζήτησης για την αναγκαιότητα κανονιστικών παρεμβάσεων στο πεδίο της κοινωνικής προστασίας, είναι γεγονός ότι η θεσμική αναγνώριση του δικαιώματος κάθε ανθρώπου σε ελάχιστα όρια διαβίωσης ή σε ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα και η συνταγματική του τυποποίηση ενισχύουν την έννομη θέση του και του προσδιορίζουν μια ιδιαίτερη αξία. Όπως θα δούμε και στην συνέχεις, η συνταγματική ρύθμιση δεν επαρκεί βέβαια για την παροχή άμεσης και αποτελεσματικής προστασίας. Χρειάζεται να εξειδικευθεί μέσω του κοινού νομοθέτη, ο οποίος είναι υποχρεωμένος να την προσαρμόσει στις οικονομικές και κοινωνικοπολιτικές συνθήκες κάθε περιόδου 102. 101 Βλ. Αμίτσης Γ., «Η θεσμική κατοχύρωση των ελαχίστων ορίων διαβίωσης στην Ελληνική και Διεθνή έννομη τάξη», (2001), σελ. 59. 102 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 59-60.

2 1.1 Εγγύηση των ελαχίστων ορίων στα προγενέστερα Ελληνικά Συντάγματα. 1.1.1 Το Σύνταγμα του 1952 Το Σύνταγμα του 1952 επαναλαμβάνει ουσιαστικά τις διατάξεις του Συντάγματος του 1911 στο πεδίο της κοινωνικής προστασίας, αποτελώντας σαφώς οπισθοδρόμηση σε σχέση με το πνεύμα και το περιεχόμενο του Συντάγματος του 1927 που είχε προβλέψει την προστασία συγκεκριμένων κοινωνικών δικαιωμάτων. Έρχεται έτσι σε αντίθεση τόσο με τις διεθνείς τάσεις και αντιλήψεις για την κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων όσο και με το υποτυπώδες σύστημα κατοχύρωσης των κοινωνικών δικαιωμάτων που προβλεπόταν στα Συντάγματα του 1864 και του 1927. Το Σύνταγμα του 1952 αποτελεί τυπικό παράδειγμα συνταγματικού κειμένου που απέβλεψε στη θεμελίωση ενός απολυταρχικού και αυταρχικού κράτους, εμπνευσμένο παράλληλα από τις αρχές του κλασσικού φιλελευθερισμού. Η υιοθέτηση μάλιστα εισαγωγής επιφυλάξεων και αναστολών στην άσκηση των πολιτικών ελευθεριών και των ατομικών δικαιωμάτων αποτέλεσε βασική προτεραιότητα, που φαίνεται ότι εμπόδισε την συνταγματική κατοχύρωση συγκεκριμένων κοινωνικών δικαιωμάτων. Από την άποψη αυτή δεν προκαλεί έκπληξη η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στα ελάχιστα όρια και η έλλειψη δεσμεύσεων για την αποτελεσματική τους κατοχύρωση 103. 1.1.2 Τα «Συντάγματα» της Δικτατορίας Μετά την κατάλυση της δημοκρατίας και την ανάληψη της εξουσίας από την στρατιωτική δικτατορία αποφασίσθηκε η κατάρτιση νέου Συντάγματος και η κύρωσή του μετά τη διενέργεια δημοψηφίσματος. Το σχέδιο Συντάγματος προετοιμάσθηκε από ειδική Επιτροπή και εγκρίθηκε τελικά με το «συνταγματικό» δημοψήφισμα της 29 ης Σεπτεμβρίου 1968. Το Σύνταγμα της 15 ης Δεκεμβρίου 1968 χαρακτηρίζεται από την εισαγωγή κοινωνικών διατάξεων που αποβλέπουν στην κατοχύρωση ενός συστήματος κοινωνικής προστασίας του πληθυσμού μέσω της άσκησης αντίστοιχων 103 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 79.

3 δικαιωμάτων. Υιοθετεί έτσι κανονιστικές διαδικασίες εξυπηρέτησης των βασικών αναγκών διαβίωσης που εφαρμόζονται συνήθως από απολυταρχικά καθεστώτα σε περιόδους κατάλυσης των θεσμών του Κράτους Δικαίου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν η εμπειρία του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού και η εσωτερική εμπειρία της δικτατορίας του Μεταξά το 1936 104. Ο πυρήνας των «κοινωνικών διατάξεων» του Συντάγματος εντοπίζεται στο Κεφάλαιο Β του Δευτέρου Μέρους που φέρει το χαρακτηριστικό τίτλο «Κοινωνικά και Οικονομικά Δικαιώματα και Καθήκοντα» και αποτελείται από τα άρθρα 26 έως 29. Το Σύνταγμα του 1968 αναθεωρήθηκε με το Σύνταγμα του 1973 που επανέλαβε αυτούσιες τις διατάξεις περί κοινωνικών και οικονομικών δικαιωμάτων (άρθρα 26 έως 29), υιοθετώντας και πάλι ένα σύνθετο μοντέλο κάλυψης του πληθυσμού μέσω του θεσμού της κοινωνικής ασφάλειας. Από την άποψη αυτή μπορεί να θεωρηθεί ότι επικύρωνε πλέον την ρύθμιση των ελαχίστων ορίων στο επίπεδο του Συντάγματος, «εξουσιοδοτώντας» παράλληλα τον κοινό νομοθέτη να προχωρήσει στην τυπική τους κατοχύρωση μέσω της νομοθετικής διαδικασίας 105. Η ουσιαστική εφαρμογή του άρθρου 27 παρ. 3 προωθήθηκε όσον αφορά τα ελάχιστα όρια με την έκδοση του Ν.Δ 57/73 «περί λήψεως μέτρων κοινωνικής προστασίας των οικονομικώς αδυνάτων και καταργήσεως των διεπουσών τον θεσμόν της απορίας διατάξεων». Το Ν.Δ εκδόθηκε στις 7 Ιουλίου 1973 και εξακολουθεί να αποτελεί ακόμη και σήμερα το θεσμικό μοντέλο προστασίας των ατόμων που βρίσκονται σε κατάσταση ανάγκης στην Ελληνική έννομη τάξη, πράγμα που ομολογουμένως πρέπει να αναγνωριστεί στην τότε Κυβέρνηση της Δικτατορίας. Η συγκεκριμένη, όμως, διάρκεια ισχύος του και η δεδομένη σύνδεσή του με το καθεστώς της Δικτατορίας υπογραμμίζουν πανηγυρικά την καθυστέρηση του σύγχρονου Έλληνα νομοθέτη στο πεδίο της κοινωνικής προστασίας και την αδυναμία προσαρμογής του σε συνθήκες που απαιτούν ολοκληρωμένες και συστηματικές πολιτικές παρεμβάσεις 106. 104 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 79. 105 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 83. 106 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 83-84.

4 1.1.3 Η θεσμική κατοχύρωση των ελαχίστων ορίων διαβίωσης στο Σύνταγμα του 1975 Η εισαγωγή κοινωνικών δικαιωμάτων και διατάξεων κοινωνικού χαρακτήρα στο Σύνταγμα του 1975 αποτέλεσε αντικείμενο γενικότερης επεξεργασίας σε σχέση με τους κοινωνικούς στόχους και τις θεμελιώδεις αρχές του νέου Συντάγματος. Ήδη στο Κυβερνητικό Σχέδιο Συντάγματος καταγράφονται οι τάσεις για την κατοχύρωση συγκεκριμένων δικαιωμάτων του status positivus που δεν είχαν εμφανιστεί με πληρότητα στα προηγούμενα Συντάγματα: άρθρα 16, 23 και 24. Από την άλλη πλευρά το Σχέδιο περιείχε διατάξεις που άμεσα ή έμμεσα θεμελίωναν την αρχή του Κοινωνικού Κράτους: άρθρα 2, 22 και 26 107. Το κύριο χαρακτηριστικό του Σχεδίου στον τομέα της κοινωνικής προστασίας ήταν ότι δεν προέβλεπε την κάλυψη όλου του πληθυσμού σε περίπτωση εμφάνισης κινδύνων αλλά περιόριζε την παρέμβαση της πολιτείας σε ορισμένες μόνο ομάδες. Δεν υιοθετήθηκε έτσι ένα γενικό μοντέλο κοινωνικής ασφάλειας του πληθυσμού αλλά επιλέχθηκε η κάλυψη των εργαζομένων και η προστασία συγκεκριμένων θεσμών, όπως η οικογένεια και ο γάμος. Το Σύνταγμα του 1975 δεν περιέχει ειδική διάταξη που κατοχυρώνει το δικαίωμα κάθε ατόμου χωρίς επαρκείς πόρους σε ελάχιστα όρια διαβίωσης. Εντοπίζονται όμως συγκεκριμένες ρυθμίσεις από τις οποίες ερμηνευτικά θα μπορούσε να συναχθεί η κατοχύρωση ενός τέτοιου δικαιώματος. Μέχρι την ψήφιση του Συντάγματος του 1975 η ελληνική έννομη τάξη δεν περιλάμβανε στον κατάλογο των νομοθετικά κατοχυρωμένων κοινωνικών δικαιωμάτων το δικαίωμα σε ελάχιστα όρια διαβίωσης με την ευρεία έννοια, όπως αυτό τεκμηριώνεται με βάση τη διάκριση μεταξύ γενικών και κατηγοριακών συστημάτων ελαχίστου εισοδήματος 108. 1.1.4 Η τελευταία αναθεώρηση του 2001 Η πιο πρόσφατη αναθεώρηση διατάξεων και άρθρων του Ελληνικού Συντάγματος πραγματοποιήθηκε την 6 η Απριλίου του 2001 με ψήφισμα της Ζ Αναθεωρητικής Βουλής Των Ελλήνων. Ένα κρίσιμο ερώτημα το οποίο απασχόλησε τους νομικούς και τους κοινωνικούς επιστήμονες τις χώρας, κατά την διάρκεια της συζήτησης περί 107 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 84. 108 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 101.

5 της αναθεώρησης του Ελληνικού Συντάγματος, ήταν εάν ο περαιτέρω εμπλουτισμός του συνταγματικού κειμένου με ρυθμίσεις κοινωνικού περιεχομένου θα συνέβαλε αποτελεσματικά στην ανάσχεση των πολιτικών αποδόμησης του κοινωνικού κράτους ή, μήπως, θα συνεπαγόταν μάλλον την απαξία έναντι των συνταγματικών θεσμών, ως κενών περιεχομένου. Το παραπάνω ερώτημα αποτελεί εξαιρετικά λεπτό και κρίσιμο ζήτημα συνταγματικής και πολιτικής θεωρίας και συνταγματικής πολιτικής, σε ποια έκταση και με ποια μορφή είναι σκόπιμη η αναθεώρηση των συνταγματικών διατάξεων κοινωνικού περιεχομένου, προκειμένου να διαφυλαχθούν οι μηχανισμοί κοινωνικής αλληλεγγύης, προσαρμοσμένοι στις νέες συνθήκες. Υπήρξαν πολλές προτάσεις, για εμπλουτισμό του συνταγματικού κειμένου με διατάξεις κοινωνικού περιεχομένου, από κόμματα της Βουλής. Ο Συνασπισμός της Αριστεράς και της Προόδου (ΣΥΝ), για παράδειγμα, πρότεινε στη Βουλή, όπως είχε δικαίωμα, σύμφωνα με το Σύνταγμα και τον Κανονισμό της, η τροποποίηση του άρθρου 25 παρ. 1 του Συντάγματος να γίνει με την παρακάτω διατύπωση: «Τα δικαιώματα του ανθρώπου, ως προσώπου, πολίτη και μέλους του κοινωνικού συνόλου, τελούν υπό την εγγύηση του κράτους. Ο καθένας έχει δικαίωμα για ένα ελάχιστο εισόδημα και πέραν αυτού δικαίωμα για αξιοπρεπή διαβίωση και κοινωνική ασφάλιση. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκηση αυτών των δικαιωμάτων, αλλά και τις εγγυήσεις για την ικανοποίησή τους» Η αιτιολογία της παραπάνω διατύπωσης, είναι ότι αποτελεί συγκεκριμένη και απτή εξειδίκευση της ρήτρας - πλέον - κατοχύρωσης της αρχής του κοινωνικού κράτους δικαίου. Η κατοχύρωση της αρχής είναι αναγκαία, καθώς εισάγεται έτσι μια μορφή σχετικού κοινωνικού κεκτημένου. Τα Ελληνικά δικαστήρια έχουν ήδη αναγνωρίσει νομολογιακά την εν λόγω αρχή, χωρίς αυτό να έχει θεαματικά αποτελέσματα στο χώρο της κοινωνικής προστασίας. Επίσης αναφέρεται ότι, σχετική διάταξη υπάρχει και στο Σύνταγμα της Κύπρου 109. Παρόλα αυτά, η απάντηση στο βασικό ερώτημα στην αρχή της ενότητας, προϋποθέτει μια συνολική αναφορά στο κανονιστικό περιεχόμενο που έχουν λάβει τα κοινωνικά δικαιώματα μέσα από την συνάντηση του τυπικού Συντάγματος με την ζωντανή, ιστορική πραγματικότητα. Ως γνωστόν, οι διατάξεις κοινωνικού 109 http://www.syn.gr/greek/epikairothta/2001_03/01032901.htm

6 περιεχομένου ακόμη κα σήμερα δεν θεωρούνται αυτονόητο και αναπόσπαστο τμήμα των συνταγματικών κειμένων., ούτε, εξάλλου, το επίπεδο ανάπτυξης του κοινωνικού κράτους μπορεί να συσχετιστεί με την έκταση της συνταγματικής τους κατοχύρωσης. Αντίθετα, είναι αξιοσημείωτο ότι ακριβώς στις χώρες εκείνες όπου η θεσμική και υλική ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους υπήρξε καθυστερημένη ή περιορισμένη, καταγράφηκαν στα συνταγματικά κείμενα εκτεταμένοι κατάλογοι κοινωνικών δικαιωμάτων, ενδεχομένως προκειμένου να λειτουργήσουν ως έναυσμα περαιτέρω θεσμικής και υλικής προαγωγής των μηχανισμών κοινωνικής προστασίας ή να καλύψουν στο συμβολικό επίπεδο το έλλειμμα της εν τοις πράγμασι ανεπάρκειας αυτών των μηχανισμών 110. Από την άλλη πλευρά, σε χώρες με ανεπτυγμένους θεσμούς κοινωνικής προστασίας (Σκανδιναβικές Χώρες), η συνταγματοποίηση της κοινωνικής αρχής υπήρξε υποτυπώδης. Μία δεύτερη αναγκαία παρατήρηση αφορά την αξιοποίηση των διατάξεων κοινωνικού περιεχομένου από την θεωρία, τη νομολογία και τη διοικητική πράξη. Με δεδομένο ότι το Σύνταγμα του 1975, και κατ επέκταση και η αναθεώρηση του 1986, περιέλαβε εν πολλοίς πλήρη κατάλογο διατάξεων που τυποποιούν κοινωνικά δικαιώματα (αρθρ. 16 παρ. 2 και 4, 21, 22, 23, και 24), καθώς και διατάξεων που εισάγουν κοινωνικές δεσμεύσεις ή ρήτρες (αρθρ. 5 παρ. 1, 17 παρ.1 και 2, 25 παρ. 1 και 4 και 106), ο περαιτέρω εμπλουτισμός του καταλόγου αυτού θα εξέφραζε έναν μάλλον περιττό μαξιμαλισμό, χωρίς κατ ουσίαν να προσφέρει ευρύτερες δυνατότητες πρακτικής αξιοποίησης των διατάξεων του στον τομέα της κοινωνικής προστασίας 111. Η υπερφόρτωση του συνταγματικού κειμένου με ρυθμίσεις λεπτομερειακές απηχεί ανασφάλεια του πολιτικού συστήματος, μειωμένη εμπιστοσύνη προς τον ερμηνευτή και τον εφαρμοστή του συντάγματος και, εν τέλει, ανωριμότητα του συνταγματικού και του πολιτικού πολιτισμού. Το αναθεωρητικό εγχείρημα καθίσταται επιβεβλημένο κατ εξοχήν στις περιπτώσεις που η προσαρμογή του Συντάγματος στην ιστορική εξέλιξη ή η σαφής θεμελίωση της πολιτικής βούλησης στο επίπεδο του συνταγματικού κειμένου δεν μπορούν να επιτευχθούν με την μεθοδολογικά συνεπή διαμεσολάβηση της ερμηνευτικής φαντασίας του εφαρμοστή. Όσον αφορά, ειδικά τον κατάλογο κοινωνικών δικαιωμάτων που περιλαμβάνει το 110 Βλ. Κοντιάδης Ξ., «Μεταμορφώσεις του κοινωνικού κράτους στην εποχή της παγκοσμιοποίησης», (2001), σελ. 350-351. 111 Βλ. Κοντιάδης Ξ., όπ. π., (2001), σελ. 351-352.

7 ισχύον Σύνταγμα, δεν προκύπτουν εύλογες αμφιβολίες ως προς τις τεράστιες ερμηνευτικές δυνατότητες που παρέχονται στον εφαρμοστή του. Άλλωστε, με τη ρητή κατοχύρωση της αρχής του κοινωνικού κράτους οι εκπεφρασμένες αμφισβητήσεις σχετικά με το συνταγματικό υπόβαθρο τις αρχής εξαλείφονται και προσφέρεται μια νέα διάσταση για την θεμελίωση ερμηνευτικών κατασκευών στο πεδίο της κοινωνικής προστασίας 112. Η συγκριτική μέθοδος αποδεικνύει ότι ένα τέτοιο συνταγματικοπολιτικό εγχείρημα (υπέρ - εμπλουτισμός συνταγματικών κειμένων) θα ήταν περιττό. Ευρύτατοι κατάλογοι κοινωνικών δικαιωμάτων που περιλαμβάνονται σε συνταγματικά κείμενα όπως το ισπανικό ή το πορτογαλικό δεν έτυχαν ούτε κατ ελάχιστον της αξιοποίησης που επεφύλαξε η γερμανική θεωρία και νομολογία στη ρήτρα του κοινωνικού κράτους δικαίου, η οποία αποτυπώνεται στο άρθρο 20 παρ. 1 του Θεμελιώδους Νόμου της Βόννης. Είναι αξιοσημείωτο ότι από την ίδια αρχή του κοινωνικού κράτους έχουν συναχθεί αξιώσεις για ένα ελάχιστο εγγυημένο βιοτικό επίπεδο ή περιορισμένης εκτάσεως αξιώσεις κοινωνικών παροχών, χωρίς να καθίσταται αναγκαία μια ειδική ρύθμιση για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα 113. Ειδικότερα, ως προς την πρόταση που διατυπώθηκε σχετικά με την σκοπιμότητα συνταγματικής κατοχύρωσης ενός κοινωνικού δικαιώματος για ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, πέρα από όσα ήδη επισημάνθηκαν ανωτέρω, χρήσιμες θα ήταν ορισμένες επιπλέον παρατηρήσεις. Κατ αρχάς μπορεί βάσιμα να υποστηριχτεί ότι η συστηματική ερμηνεία της συνταγματικά κατοχυρωμένης κοινωνικής ασφάλισης με την αρχή του κοινωνικού κράτους συνεπάγεται τη συναγωγή από το αρθρ. 22 παρ. 4 του Συντάγματος της υποχρέωσης του κράτους να διασφαλίσει στο σύνολο του πληθυσμού ένα εγγυημένο ελάχιστο όριο συντήρησης, μετατρέποντας την παραδοσιακή κοινωνική ασφάλιση σε ένα καθολικό σύστημα κοινωνικής προστασίας. Ο εμπλουτισμός του θεσμού της κοινωνικής ασφάλισης με την αρχή του κοινωνικού κράτους επιφέρει, συνεπώς, την υιοθέτηση των στόχων της κοινωνικής ασφάλειας και την εξασφάλιση ενός ελαχίστου επιπέδου συνθηκών διαβίωσης για όλους τους πολίτες. Πέραν τούτου συνταγματικό έρεισμα για την εγγύηση ενός ελαχίστου επιπέδου κοινωνικής προστασίας για τους ανασφάλιστους προσφέρει το άρθρο 21 παρ. 3 του Συντάγματος, ως έκφανση του ενιαίου δικαιώματος στην κοινωνική πρόνοια. Από αυτή τη σκοπιά μπορεί, λοιπόν, να γίνει δεκτό ότι το 112 Βλ. Κοντιάδης Ξ., όπ. π., (2001), σελ. 353. 113 Βλ. Κοντιάδης Ξ., όπ. π., (2001), σελ. 356.

8 ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα διαθέτει ήδη σημαντικά και επαρκεί ερείσματα στην ισχύουσα συνταγματική τάξη της χώρας μας 114. Όμως ανεξάρτητα από τη διαπίστωση ότι το δικαίωμα σε ελάχιστα εγγυημένα όρια συντήρησης είναι ήδη αναγνωρισμένο στο ισχύον Σύνταγμα, η συνταγματική του κατοχύρωση δεν θα μπορούσε υπό οποιαδήποτε μορφή να οδηγήσει σε θεμελίωση αγώγιμων απαιτήσεων για τη χορήγηση παροχών, παρά μόνο ύστερα από την νομοθετική ρύθμιση του μηχανισμού εφαρμογής του δικαιώματος. Τέλος η κατοχύρωση ελαχίστων ορίων συντήρησης, ως υποχρέωση της Ελλάδας απορρέουσα από διεθνή κείμενα, προϋποθέτει την αποσαφήνιση του προστατευόμενου κύκλου προσώπων, τον εντοπισμό της μονάδας παροχής, εξακρίβωση της έκτασης της συνδρομής, σχεδιασμό της οργανωτικής δομής και αντιμετώπιση του προβλήματος της χρηματοδότησης. Συνεπώς, η περαιτέρω συνταγματοποίηση του δικαιώματος κρίνεται προδήλως απρόσφορη. 2. Οι νομοθετικές παρεμβάσεις και τα υποκατάστατα του ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος στην Ελλάδα 2.1 Η δομή και η λειτουργία των συστημάτων ελαχίστου εισοδήματος Η θεωρητική συζήτηση στην Ελλάδα σχετικά με την κατοχύρωση συστημάτων ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος για κάθε άτομο που βρίσκεται σε κατάσταση ανάγκης είναι περιορισμένη. Κάτι τέτοιο συνδέεται αναμφισβήτητα με την γενικότερη «λειτουργία» του Ελληνικού μοντέλου κοινωνικής πρόνοιας, που χαρακτηρίζεται από περιορισμένη αποτελεσματικότητα κάλυψης κοινωνικών αναγκών και επίλυσης προβλημάτων. Συνέπεια μιας παρόμοιας «θεσμικής καθυστέρησης» είναι η διατήρηση παρωχημένων προγραμμάτων οικονομικής ενίσχυσης για συγκεκριμένες κατηγορίες του πληθυσμού και η αδυναμία σχεδιασμού ενός συστήματος που θα καλύπτει κάθε άτομο χωρίς επαρκείς πόρους συντήρησης. Το Ελληνικό μοντέλο κοινωνικής ασφάλειας προσανατολίζεται στην εξασφάλιση ελαχίστων ορίων προστασίας μέσω της εισαγωγής στοιχείων κοινωνικής αλληλεγγύης στο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης. Οι σχετικές ρυθμίσεις 114 Βλ. Κοντιάδης Ξ., όπ. π., (2001), σελ. 356-357.

9 εντοπίζονται στο θεσμό των κατωτάτων ορίων συντάξεων καθώς και στις τεχνικές προσαύξησης ή συμπλήρωσης των ασφαλιστικών παροχών ανάλογα με τις οικογενειακές ή τις εισοδηματικές ανάγκες του ασφαλισμένου. Το πεδίο της μελέτης αυτής, επικεντρώνεται στα επικουρικά προγράμματα εισοδηματικής ενίσχυσης των ατόμων χωρίς επαρκείς πόρους συντήρησης που δεν μπορούν να καλυφθούν από συστήματα κοινωνικής ασφάλισης. Πρόκειται για τα προγράμματα εξασφάλισης ελαχίστου εισοδήματος, τα οποία σύμφωνα με συγκεκριμένα κριτήρια τυποποίησης διακρίνονται στις ακόλουθες κατηγορίες: I. Γενικά συστήματα ελαχίστου εισοδήματος. Τα συστήματα αυτά καλύπτουν κάθε άτομο που βρίσκεται σε κατάσταση ανάγκης και το εισόδημα του δεν υπερβαίνει ένα τυποποιημένο ελάχιστο όριο. II. Κατηγοριακά συστήματα ελαχίστου εισοδήματος. Τα συστήματα αυτά καλύπτουν συγκεκριμένες κατηγορίες του πληθυσμού που εμφανίζουν ιδιαίτερα κοινωνικά ή βιολογικά χαρακτηριστικά (π.χ άνεργοι, ηλικιωμένοι, άτομα με ειδικές ανάγκες). III. Συμπληρωματικά συστήματα χορήγησης παροχών σε είδος (tied assistance). Τα συστήματα αυτά συνήθως επιτρέπουν την κάλυψη των αναγκών περίθαλψης, στέγασης και διατροφής των ατόμων χωρίς επαρκείς πόρους συντήρησης. Ο προσανατολισμός της έρευνας στα προνοιακά προγράμματα κατοχύρωσης ελαχίστων ορίων στηρίζεται σε μια βασική υπόθεση εργασίας: η κάλυψη των ατόμων χωρίς επαρκείς πόρους συντήρησης επιβάλλει την ανάπτυξη αυτοτελών συστημάτων προστασίας και όχι την αποσπασματική παρέμβαση του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης που πρέπει να επικεντρωθεί στην προστασία του εργαζομένου πληθυσμού, σε περίπτωση εμφάνισης συγκεκριμένων κοινωνικών κινδύνων 115. 2.2 Τα υφιστάμενα προνοιακά προγράμματα στην Ελλάδα Η συστηματική ανάλυση των υφιστάμενων προγραμμάτων εισοδηματικής στήριξης αποδεικνύει ότι ο Έλληνας νομοθέτης δεν έχει επιλέξει ένα γενικό μοντέλο προστασίας για κάθε άτομο χωρίς επαρκείς πόρους συντήρησης. Η προνοιακή προστασία μέσω της τεχνικής χορήγησης χρηματικών παροχών περιορίζεται σε 115 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 123.

10 συγκεκριμένες ομάδες του πληθυσμού που εμφανίζουν τυποποιημένα χαρακτηριστικά. Η έλλειψη ενός γενικού συστήματος ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος δεν μπορεί να αναπληρωθεί από τις παραδοσιακές παροχές δημόσιας αντίληψης που χορηγούνται με βάση το Ν.Δ 57/73 «περί λήψεως μέτρων κοινωνικής προστασίας οικονομικώς αδυνάτων και καταργήσεως των διεπουσών τον θεσμόν της απορίας διατάξεων». Και τούτο γιατί το συγκεκριμένο νομοθέτημα δεν καλύπτει κάθε περίπτωση εισοδηματικής ανεπάρκειας αλλά μόνο εξαιρετικές καταστάσεις, που συνήθως προκαλούνται από φυσικές καταστροφές 116. Από την άλλη πλευρά, τα προνοιακά προγράμματα για συγκεκριμένες ομάδες του πληθυσμού δεν εφαρμόζουν τις γενικές αρχές ενός κατηγοριακού προγράμματος ενός ελαχίστου εισοδήματος, καθώς δεν υιοθετούν ενιαία τις αρχές της επικουρικότητας και τις εξατομίκευσης. Σε αρκετές περιπτώσεις, επεκτείνουν την χορήγηση παροχών σε άτομα ανεξάρτητα από την έκταση της οικονομικής τους ευρωστίας και την ενδεχόμενη έλλειψη μέσων βιοπορισμού 117. 2.2.1 Τα προγράμματα δημόσιας αντίληψης ( Ν.Δ 57/73 ) Η παραδοσιακή προσέγγιση άσκησης προνοιακής πολιτικής μέσω προγραμμάτων δημόσια αντίληψης προωθήθηκε στη χώρα μας μέσω του Ν.Δ 57/73, το οποίο εισήγαγε μάλιστα και διάφορα κοινωνικά ευεργετήματα για τα άτομα χωρίς πόρους συντήρησης. Το Ν.Δ 57/73 αποτελεί από κανονιστική άποψη τον κυριότερο μηχανισμό για την κάλυψη των βασικών αναγκών διαβίωσης. Η εφαρμογή του όμως περιορίζεται στην πράξη σε έκτακτες ανάγκες ή στην εξασφάλιση δωρεάν νοσηλευτικής και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και όχι στην κατοχύρωση ενός αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης για κάθε άτομο χωρίς επαρκείς πόρους συντήρησης. Το βασικό μειονέκτημα του Ν.Δ 57/73 είναι ότι δεν θεσπίζει συγκεκριμένα μέτρα εισοδηματικής κάλυψης των απόρων αλλά εξαρτά την εισαγωγή τους από την διακριτική ευχέρεια των οργάνων της διοίκησης. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι από την έναρξη ισχύος του μέχρι σήμερα δεν έχει υιοθετηθεί κανένα πρόγραμμα γενικής εισοδηματικής στήριξης των ατόμων χωρίς πόρους συντήρησης 118. Η 116 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 124. 117 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 124. 118 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 124-125.

11 εφαρμογή κριτηρίων συστηματικής ερμηνείας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι προϋποθέσεις για την χορήγηση κοινωνικής προστασίας είναι: α) η εμφάνιση ανάγκης, β) η αδυναμία κάλυψης της από φορείς κοινωνικής ασφάλισης και γ) η αδυναμία κάλυψης της από ατομικούς ή οικογενειακούς πόρους του ενδιαφερομένου. Η αδυναμία θέσπισης ενός αντικειμενικού ορίου απορίας πρέπει να αποδοθεί στην έλλειψη πολιτικής βούλησης για την τυποποίησης των διαστάσεων της φτώχειας και την αντιμετώπιση των συνεπειών της. Ο νομοθέτης επέλεξε ουσιαστικά την ενεργοποίηση του συστήματος κοινωνικής προστασίας μόνο για εξαιρετικές περιπτώσεις «βιολογικής εξαθλίωσης» και όχι για την καταπολέμηση του διαρθρωτικού φαινομένου της φτώχειας. Δεν επιτυγχάνεται έτσι ο στόχος της αποτελεσματικής κάλυψης των αναγκών κάθε ατόμου χωρίς πόρους συντήρηση 119. Οι χρηματικές παροχές που χορηγούνται σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν.Δ 57/73 εξειδικεύονται με μια σειρά κανονιστικών πράξεων 120 και μπορούν να διακριθούν σε δυο κύριες κατηγορίες. Α) Παροχές προς ομογενείς από το εξωτερικό και επαναπατριζόμενους Έλληνες. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται: - εφ άπαξ χρηματικά επιδόματα για κάλυψη της δαπάνης μεταφοράς της οικοσυσκευής της οικογένειας του ενδιαφερομένου - εφ άπαξ επίδομα σε κάθε μέλος της οικογένειας του ενδιαφερομένου για την αντιμετώπιση των βασικών αναγκών στέγασης και διατροφής μετά την εγκατάσταση τους στην Ελλάδα - εφ άπαξ επίδομα για την κάλυψη των εξόδων μεταφοράς της σορού Έλληνα πολιτικού πρόσφυγα - μηνιαία χρηματικά βοηθήματα σε ομογενείς που έχουν συμπληρώσει το 60ο έτος της ηλικίας τους, δεν μπορούν να απασχοληθούν και αδυνατούν να καλυφθούν από μέλη της οικογένειας τους 119 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 126. 120 Βλ. σχετικά την Απόφαση Γ1α/οικ. 4588/29.12.1983 της Υφυπουργού Υγείας, Πρόνοιας, την Απόφαση Γ1α/οικ. 842/19.4.1988 της Υφυπουργού Υγείας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων και των Αποφάσεων Γ1α/1783/11.9.1989, Π3/οικ. 603/23.2.1994 των Υφυπουργών Υγείας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Οι Αποφάσεις αυτές τροποποιούν ουσιαστικά ή συμπληρώνουν την «προγραμματική» Υπουργική Απόφαση Δ1α/οικ. 7827/3.8.1973 «περί εφαρμογής προγράμματος αντιμετώπισης εκτάκτων κοινωνικών αναγκών και καταπολεμήσεως της επαιτείας», η οποία εκδόθηκε σε εκτέλεση των διατάξεων του Ν.Δ 57/73.

12 - μηνιαία χρηματικά βοηθήματα σε οικονομικά αδύνατους ομογενείς φοιτητές και σπουδαστές ανώτατων και ανώτερων Σχολών που παρακολουθούν κανονικά τις σπουδές τους. Β) Παροχές προς οικογένειες ή άτομα που αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα βιοπορισμού λόγω έκτακτων και εξαιρετικών γεγονότων. Σύμφωνα με το αρθρ. 7 του Ν.Δ 57/73 και την προγραμματική απόφαση Δ1α/οικ. 7827/3.8.1973 του Υπουργού Κοινωνικών Υπηρεσιών, η προστασία περιορίζεται σε άτομα ή οικογένειες που: - επλήγησαν από τυχαίο και απρόβλεπτο γεγονός (θεομηνία, πυρκαγιά, ατύχημα, ασθένεια), το οποίο γεγονός δεν καλύπτεται από κανένα φορέα κοινωνικής ασφάλειας - περιήλθαν, εξαιτίας του παραπάνω γεγονότος, σε αδυναμία να αντιμετωπίσουν τις άμεσες βιοτικές ανάγκες στέγασης, διατροφής και ιματισμού, για τους ίδιους ή τις οικογένειες τους. Από την ανάλυση των σχετικών διατάξεων προκύπτει ότι οι συγκεκριμένες παροχές αντιστοιχούν σε εφ άπαξ χρηματικά βοηθήματα που χορηγούνται από Λογαριασμούς Πρώτων Κοινωνικών Βοηθειών της Νομαρχίας. Δεν θεωρούνται επομένως παροχές ελαχίστου εισοδήματος, καθώς δεν καλύπτουν κάθε περίπτωση έλλειψης μέσων βιοπορισμού παρά μόνο τις περιπτώσεις που οφείλονται σε απρόβλεπτα γεγονότα. Το αρθρ. 3 παρ. 2 της Υπουργικής Απόφασης εισάγει όμως μια σημαντική εξαίρεση, καθώς προβλέπει την δυνατότητα κάλυψης των αναγκών των ατόμων που δεν διαθέτουν επαρκείς πόρους συντήρησης, ανεξάρτητα από την επέλευση εκτάκτου γεγονότος 121. Η συγκεκριμένη διάταξη πρέπει να θεωρηθεί ως η μοναδική κανονιστική ρύθμιση του Ελληνικού συστήματος κοινωνικής ασφάλειας που αναφέρεται στη εισοδηματική ενίσχυση κάθε ατόμου χωρίς πόρους συντήρησης. Δεν μπορεί όμως να στηρίξει επαρκώς το επιχείρημα για τη θεσμική κατοχύρωση των ελαχίστων ορίων. Και τούτο για τους ακόλουθους λόγους: - δεν θεμελιώνει αγώγιμο δικαίωμα του ενδιαφερομένου για λήψη παροχών - οι προβλεπόμενες παροχές αδυνατούν να εξασφαλίσουν ένα ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα ή αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης, εξαιτίας τόσο της διαδικασίας χορήγησης τους (εφ άπαξ βοηθήματα) όσο και του ύψους τους 122. 121 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 127. 122 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 127.

13 2.2.2 Τα κατηγοριακά προγράμματα ελαχίστου εισοδήματος Η κατηγοριακή προσέγγιση των συστημάτων ελαχίστων εισοδημάτων εμφανίζεται ως κρατούσα στην Ελληνική έννομη τάξη, καθώς έχουν ήδη αναπτυχθεί προγράμματα εισοδηματικής στήριξης συγκεκριμένων ομάδων του πληθυσμού. Το χαρακτηριστικό τους γνώρισμα είναι ότι υιοθετούν μια τυποποιημένη σύλληψη των αναγκών ορισμένων ομάδων στόχων που επικεντρώνεται ιδίως σε βιολογικά ή κοινωνικά χαρακτηριστικά. Από κανονιστική άποψη η χορήγηση των σχετικών παροχών αντιστοιχεί σε αγώγιμο δικαίωμα του ενδιαφερομένου που ενεργοποιείται όταν πληρωθούν οι προβλεπόμενες προϋποθέσεις 123. Η εφαρμογή των κατηγοριακών προγραμμάτων ακολουθεί τις παραδοσιακές αρχές προνοιακής πολιτικής για «ευπαθείς ομάδες» του πληθυσμού. Μπορεί έτσι να υποστηριχθεί ότι ο νομοθέτης επέλεξε την προνοιακή προστασία κάποιων ομάδων που συνήθως αδυνατούν να ενταχθούν ή να επανενταχθούν στην αγορά εργασίας. Τα προγράμματα που ανήκουν στην κατηγορία αυτή διακρίνονται με βάση την ομάδα του πληθυσμού που καλύπτουν. 1. Το Πρόγραμμα ενίσχυσης απροστάτευτων παίδων. Πρόκειται για ένα μέτρο εισοδηματικής στήριξης που εγκαινιάσθηκε με το Ν. 4051/60 «Περί ενισχύσεως απροστάτευτων παίδων» και περιλαμβάνει την χορήγηση μηνιαίων επιδομάτων σε παιδιά που είναι ορφανά και από τους δυο γονείς ή μόνο από τον πατέρα ή αντιμετωπίζουν προβλήματα συντήρησης. Η λήψη του επιδόματος προϋποθέτει τον έλεγχο των μέσων βιοπορισμού καθώς και της οικογενειακής κατάστασης των ενδιαφερομένων 124. 2. Το Πρόγραμμα κάλυψης των ανασφάλιστων γυναικών σε κατάσταση μητρότητας. Πρόκειται για μέτρο εισοδηματικής στήριξης που θεσπίστηκε το 1982, αποτελώντας ουσιαστικά το μηχανισμό προσαρμογής της Ελληνικής νομοθεσίας στις προνοιακές ρυθμίσεις της 103 Δ.Σ.Ε του 1952 για την προστασία της μητρότητας. Το Πρόγραμμα εγκαινιάσθηκε με την Υπουργική Απόφαση Γ2β/10195/12.12.1983 «περί διάθεσης πιστώσεων για την καταβολή χρηματικών παροχών για το προ του τοκετού 123 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 128. 124 Βλ. Σισσούρας Α. / Αμίτσης Γ., «Το κοινωνικό δίκτυο ασφάλειας και οι μηχανισμοί εφαρμογής του στο Ελληνικό σύστημα κοινωνικής προστασίας», σ. 560, σε Θ. Σακελλαρόπουλος (επ.), Η Μεταρρύθμηση του Κοινωνικού Κράτους, 1999.

14 και μετά τον τοκετό χρονικό διάστημα στις γυναίκες που δεν δύνανται να αξιώσουν αυτές από ασφαλιστικό φορέα ή είναι ανασφάλιστες» 125. Το Πρόγραμμα προβλέπει τη χορήγηση χρηματικών παροχών σε γυναίκες, οι οποίες: - βρίσκονται σε κατάσταση μητρότητας - δεν έχουν το δικαίωμα να αξιώσουν παροχές από ασφαλιστικό φορέα ή είναι ανασφάλιστες - αδυνατούν να εξασφαλίσουν ένα ικανοποιητικό επίπεδο διαβίωσης. 3. Το Πρόγραμμα κάλυψης των ανασφάλιστων ηλικιωμένων. Το Πρόγραμμα εγκαινιάσθηκε το 1982 και υλοποιείται μέσω ενός «ειδικού λογαριασμού συνταξιοδότησης ανασφάλιστων υπερηλίκων» που συστάθηκε στον Ο.Γ.Α Περιλαμβάνει τη χορήγηση μηνιαίας σύνταξης (παρά την ονομασία αυτή δεν πρόκειται για ασφαλιστική αλλά για προνοιακή παροχή) και υγειονομικής περίθαλψης σε πρόσωπα που έχουν συμπληρώσει το 65ο έτος της ηλικίας τους και δεν διαθέτουν επαρκείς πόρους συντήρησης 126. 2.2.3 Τα προγράμματα στήριξης χωρίς έλεγχο των μέσων βιοπορισμού Στην κατηγορία αυτή υπάγονται τα προγράμματα ενίσχυσης των ατόμων με ειδικές ανάγκες που εγκαινιάσθηκαν τη δεκαετία του 1950 και επεκτάθηκα τη δεκαετία του 1980. Πρόκειται για μέτρα χορήγησης χρηματικών παροχών σε άτομα που λόγω συγκεκριμένων παθήσεων αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα Οι σχεδιαστές προνοιακής πολιτικής, στον τομέα προστασίας των ατόμων με ειδικές ανάγκες, έχουν υιοθετήσει ένα σύνθετο μοντέλο εισοδηματικής στήριξης που εξειδικεύεται πλέον σε οκτώ κύρια προγράμματα βασικών παροχών. Τα προγράμματα αυτά καλύπτουν τις ακόλουθες ομάς στόχους: τυφλοί, κωφάλαλοι, ανασφάλιστοι τετραπληγικοί, άτομα που πάσχουν από συγγενή αιμολυτική αναιμία και AIDS, βαριά νοητικά καθυστερημένα άτομα, τετραπληγικοί και παραπληγικοί ασφαλισμένοι του δημοσίου, άτομα με εγκεφαλική παράλυση έως 18 ετών και τέλος άτομα με βαριές αναπηρίες σε ποσοστό 67% και άνω 127. 125 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 129-130. 126 Βλ. Σισσούρας Α. / Αμίτσης Γ., όπ. π., (1999), σελ. 560. 127 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 131.

15 Το κύριο γνώρισμα των προγραμμάτων αυτών και συγχρόνως η βασική τους διαφορά σε σχέση με τα παραδοσιακά κατηγοριακά συστήματα ελαχίστου εισοδήματος είναι ότι δεν επιβάλλουν την έλλειψη πόρων συντήρησης ως προϋπόθεση για τη χορήγηση παροχών. Δεν χρησιμοποιούν επομένως την τεχνική του ελέγχου των μέσων βιοπορισμού για να διαπιστώσουν την κατάσταση ανάγκης που δεν μπορεί να καλυφθεί από ίδια μέσα. 2.2.4 Τα συμπληρωματικά προγράμματα κάλυψης βασικών αναγκών Στην κατηγορία αυτή υπάγονται τα προγράμματα που επιτρέπουν την κάλυψη των αναγκών περίθαλψης και στέγασης των ατόμων χωρίς επαρκείς πόρους συντήρησης. Το Ελληνικό σύστημα κοινωνικής πρόνοιας διαφοροποιεί τα σχετικά προγράμματα ανάλογα με τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των ενδιαφερομένων. Η ιδιαιτερότητα του προγράμματος έγκειται στην διαδικασία χορήγησης του σχετικού επιδόματος. Η παροχή δεν καταβάλλεται απευθείας στους ενδιαφερομένους αλλά στους ίδιους τους ιδιοκτήτες των ακινήτων, μετά την υπογραφή ιδιωτικού συμφωνητικού μεταξύ της κοινωνικής υπηρεσίας της αρμόδιας Νομαρχίας και του ιδιοκτήτη. Πρόκειται για μια τεχνική που αποβλέπει αναμφισβήτητα στην εξασφάλιση της ορθολογικής χρήσης παροχών για την κάλυψη των συγκεκριμένων αναγκών 128. 2.3 Επίδομα Κοινωνικής Αλληλεγγύης Συνταξιούχων (Ε.Κ.Α.Σ) Το ΕΚΑΣ αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση μιας σύνθετης παροχής κοινωνικής ασφάλειας, καθώς αποβλέπει στην κάλυψη ενός γνήσιου ασφαλιστικού κινδύνου (αποχώρηση από την αγορά εργασίας λόγω γήρατος, αναπηρίας ή θανάτου) μέσω της χορήγησης συμπληρωματικού επιδόματος ύστερα από την πλήρωση προϋποθέσεων που προσαρμόζονται στις προνοιακές τεχνικές. Συγκεκριμένα, το επίδομα αυτό συνδυάζει την ασφαλιστική με την προνοιακή προσέγγιση, αφού 128 Βλ. Αμίτσης Γ., όπ. π., (2001), σελ. 132-133.

16 χορηγείται αποκλειστικά σε συνταξιούχους που κρίνεται ότι αντιμετωπίζουν προβλήματα εξασφάλισης επαρκών πόρων συντήρησης 129. Η σχετικά πρόσφατη εισαγωγή του ΕΚΑΣ (εγκαινιάσθηκε την 1 η Ιουλίου 1996) εμποδίζει την εφαρμογή κριτηρίων και δεικτών αξιολόγησης της λειτουργίας του. Μπορούν όμως να συζητηθούν οι δυνατότητες εκπλήρωσης των στόχων του ΕΚΑΣ που φαίνεται να τυποποιούνται ως εξής: Α) ενίσχυση του εισοδήματος των χαμηλοσυνταξιούχων που δεν διαθέτουν άλλες πηγές συντήρησης Β) πιλοτική εφαρμογή μηχανισμών ελέγχου των μέσων βιοπορισμού των δικαιούχων παροχών κοινωνικής ασφάλισης. Στα πλαίσια, λοιπόν, της κοινωνικής πολιτικής και στην προσπάθεια πραγματικής ενίσχυσης του εισοδήματος των χαμηλοσυνταξιούχων, η Πολιτεία χορηγεί το ΕΚΑΣ. Το ύψος αυτού για το 2001 αυξήθηκε κατά 33,5% σε σχέση με το προηγούμενο έτος και το 2002 κατά 17,9% συγκριτικά με το 2001 και κλιμακώνεται ανάλογα με το ύψος των εισοδημάτων του συνταξιούχου από 24,13 Ευρώ (8.221 δρχ.) μέχρι 96,51 Ευρώ (32.885 δρχ.) μηνιαίως. Το έτος 2002 δικαιώθηκαν το ΕΚΑΣ περίπου 330.000 συνταξιούχοι των ασφαλιστικών οργανισμών αρμοδιότητας Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, το δε συνολικό κόστος υπερέβη τα 62 εκατ. Ευρώ και καλύφθηκαν από τον Κρατικό Προϋπολογισμό 130. Για το 2005, προβλέπεται διπλασιασμός της αύξησης που προγραμματίζεται να δοθεί στο ΕΚΑΣ. Αντί των 14,67 Ευρώ, που είχε προγραμματισθεί, θα δοθούν 29,34 Ευρώ. Αντίστοιχα στους 340.000 δικαιούχους του ΕΚΑΣ για το 2005, θα δοθεί αύξηση των 29,34 Ευρώ σε δυο δόσεις, τον Σεπτέμβριο και τον Ιανουάριο του 2004 131. 2.3.1 Προϋποθέσεις χορήγησης ΕΚΑΣ Οι προϋποθέσεις για τη χορήγηση του ΕΚΑΣ για το χρονικό διάστημα από 1.1.2002 έως 31.12.2002 ήταν οι εξής: Α) Συμπλήρωση του 60ού έτος ηλικίας για τους συνταξιούχους λόγω γήρατος και θανάτου. Για τους συνταξιούχους αναπηρίας και για τα παιδιά που λαμβάνουν 129 Βλ. Σισσούρας Α. / Αμίτσης Γ., «Το κοινωνικό δίκτυο ασφάλειας και οι μηχανισμοί εφαρμογής του στο Ελληνικό σύστημα κοινωνικής προστασίας», σ. 554, σε Θ. Σακελλαρόπουλος (επ.), Η Μεταρρύθμηση του Κοινωνικού Κράτους, 1999. 130 http://www.ggka.gr/no_kyr_asf.htm 131 «ΤΑ ΝΕΑ», 10 Μαΐου 2003.

17 σύνταξη λόγω θανάτου του γονέα τους δεν απαιτείται η συμπλήρωση ορίου ηλικίας. Για τους συνταξιούχους λόγω αναπηρίας, επίσης, δεν απαιτείται η συμπλήρωση του ορίου ηλικίας. Β) Εισοδηματικά κριτήρια (αφορούν εισοδήματα που δηλώθηκαν με τη δήλωση φορολογίας εισοδήματος οικονομικού έτους 2001 και αφορούν εισοδήματα του έτους 2000): α. Το συνολικό καθαρό ετήσιο εισόδημα από συντάξεις (κύριες, επικουρικές και βοηθήματα), μισθούς, ημερομίσθια και λοιπά επιδόματα να μην υπερβαίνουν το ποσό των 6.010,44 Ευρώ. β. Το συνολικό ετήσιο ατομικό φορολογητέο εισόδημα του συνταξιούχου να μην υπερβαίνει το ποσό των 7.012,19 Ευρώ. γ. Το συνολικό ετήσιο οικογενειακό φορολογητέο εισόδημα να μην υπερβαίνει το ποσό των 10.911,82 Ευρώ 132 (Βλ. Πίνακα 6). ΠΙΝΑΚΑΣ 6 Κριτήρια 133 για την χορήγηση του Ε.Κ.Α.Σ - Ποσό από συντάξεις Έως 6.010,44 ΕΥΡΩ - Ατομικό φορολογητέο εισόδημα Έως 7.012,19 ΕΥΡΩ - Οικογενειακό φορολογητέο εισόδημα Έως 10.911,82 ΕΥΡΩ ΠΙΝΑΚΑΣ 7 Ποσό Ε.Κ.Α.Σ ανάλογα με το εισόδημα από συντάξεις 134 Εισόδημα από 0 ΕΥΡΩ έως 5.473,79 ΕΥΡΩ ΕΚΑΣ 96,51 ΕΥΡΩ Εισόδημα από 5.473,80 ΕΥΡΩ έως 5.688,47 ΕΥΡΩ ΕΚΑΣ 72,38 ΕΥΡΩ Εισόδημα από 5.688,48 ΕΥΡΩ έως 5.831,55 ΕΥΡΩ ΕΚΑΣ 48,26 ΕΥΡΩ Εισόδημα από 5.831,56 ΕΥΡΩ έως 6.010,44 ΕΥΡΩ ΕΚΑΣ 24,13 ΕΥΡΩ Από την ανάλυση των παραπάνω προϋποθέσεων συνάγεται ότι το πρόγραμμα στηρίζεται στην τεχνική του ελέγχου των μέσων βιοπορισμού του ενδιαφερομένου 132 http://www.ggka.gr/no_kyr_asf.htm 133 Τα ανωτέρω κριτήρια θα πρέπει να πληρούνται Σωρευτικά. 134 http://www.oaee.gr/tebe/t_gr/ekas.htm

18 και προσανατολίζεται επομένως μόνο στην επιλεκτική κάλυψη των ατόμων εκείνων που κρίνεται ότι δεν διαθέτουν επαρκείς πόρους συντήρησης. Από την διερεύνηση των βασικών διαστάσεων του ΕΚΑΣ δεν φαίνεται αντίθετα τεκμηριώνεται η χρήση του ως μηχανισμού εξασφάλισης ελάχιστων ορίων συντήρησης για κάθε ηλικιωμένο. Και τούτο συμβαίνει διότι: - η λειτουργία του στην περίπτωση των συνταξιούχων που θεμελιώνουν σχετικό δικαίωμα επιδότησης περιορίζεται στη συμπληρωματική ενίσχυση του εισοδήματος τους - η λειτουργία του δεν επεκτείνεται στην κάλυψη ηλικιωμένων χωρίς επαρκείς παροχές από το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης (συνταξιούχοι Ο.Γ.Α) ή ανασφάλιστων ατόμων χωρίς επαρκείς πόρους συντήρησης 135. Τέλος η ενίσχυση των «κοινωνικών προσανατολισμών» του Ε.Κ.Α.Σ θα μπορούσε να στηριχθεί στην διεύρυνση των διαστάσεων «στοχεύσεις» και «επικέντρωσης» των παροχών του. Προς μία παρόμοια κατεύθυνση κινούνται συγκεκριμένες προτάσεις που έχουν διατυπωθεί από διάφορους κοινωνικούς επιστήμονες και παρουσιάζονται συνοπτικά ως εξής: - υιοθέτηση προσαύξησης του ύψους του Ε.Κ.Α.Σ για τους ηλικιωμένους άνω το 75 ετών - υιοθέτηση προσαύξησης για τους ηλικιωμένους που ζουν μόνοι - κάλυψη των ιατρικών δαπανών των δικαιούχων του Ε.Κ.Α.Σ. 135 Βλ. Σισσούρας Α. / Αμίτσης Γ., όπ. π., (1999), σελ. 557.