ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΓΓΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Αθανασία Παπαγεωργίου (Α.Μ. 119) ΘΕΜΑ: «Η διερεύνηση της ουτοπίας στο ποιητικό έργο του Ανδρέα Εµπειρίκου» Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Ιωάννα Ναούµ ΑΘΗΝΑ 2014
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ..... σελ. 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΟΥΤΟΠΙΑ ΚΑΙ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ Α. Η εξέλιξη του όρου «ουτοπία»..... σελ. 6 Β. Ο υπερρεαλισµός και η σύνδεσή του µε την επαναστατική ουτοπική σκέψη......... σελ. 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Ο ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΤΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΦΑΝΕΡΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΟΥΤΟΠΙΑΣ... σελ. 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΔΙΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΜΠΕΙΡΙΚΕΙΑ ΟΥΤΟΠΙΑ (Ι)...σελ. 17 Α. Υψικάµινος και Ενδοχώρα: τα ποιήµατα προσχήµατα.....σελ. 18 Β. Τα «γραπτά» της ωριµότητας: i. Γραπτά η προσωπική µυθολογία, 1960............ σελ. 34 ii. Αργώ ή πλους αεροστάτου, 1980.....σελ. 42 iii. Οκτάνα, 1980......σελ. 48 iv. Αι γενεαί πάσαι ή η σήµερον ως αύριον και ως χθες, 1985.....σελ. 52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΔΙΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΜΠΕΙΡΙΚΕΙΑ ΟΥΤΟΠΙΑ (ΙΙ) Το ποίηµα «Όχι Μπραζίλια µα Οκτάνα»...... σελ. 56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΔΙΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΜΠΕΙΡΙΚΕΙΑ ΟΥΤΟΠΙΑ (ΙΙΙ) Α. Ο Μέγας Ανατολικός: το 61ο κεφάλαιο...... σελ. 63 Β. Η εµπειρίκεια πλωτή πολιτεία ανάµεσα στην πλατωνική Πολιτεία και στο θαυµαστό κόσµο του Α. Huxley...σελ. 68 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ......... σελ. 82 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... σελ. 85 1
A map of the world that does not include Utopia is not even worth glancing at Oscar Wilde Στον αδελφό µου, που βιάστηκε να ταξιδέψει στην «ωραία χώρα των νεφών». 1 1 Ανδρέας Εµπειρίκος, «Μέθεξις ή Ο Άγγελος Σικελιανός είναι δικός µας», στο Αι γενεαί πάσαι ή Η σήµερον ως αύριον και ως χθες, Άγρα, Αθήνα 1984, σ. 108 2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία εγγράφεται στο γνωστικό αντικείµενο της συγκριτικής λογοτεχνίας (ή αλλιώς της «συγκριτικής επιστήµης της λογοτεχνίας», που περιγράφει ακριβέστερα ο γερµανικός όρος vergleichende Literaturwissenschaft 2 ) και συνδυάζει την εκ του σύνεγγυς ανάγνωση µε την ένταξη ζητηµάτων ποιητικής στο ιστορικογραµµατολογικό πεδίο καθώς, σε ένα πρώτο επίπεδο, στοχεύει να διερευνήσει την εξέλιξη της έννοιας της ουτοπίας στη λογοτεχνία και τον τρόπο που αυτή αργότερα συνδέθηκε µε τις αρχές του υπερρεαλισµού. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, έχει ως στόχο τον εντοπισµό των βηµάτων που ακολούθησε ο Ανδρέας Εµπειρίκος προς τη διαµόρφωση της ουτοπίας στο έργο του, προσλαµβάνοντας και πραγµατώνοντας το όραµα των Γάλλων υπερρεαλιστών. Το ενδιαφέρον στο σηµείο αυτό θα επικεντρωθεί στον τρόπο που ο ποιητής εκµεταλλεύεται τα θέµατα, τα µοτίβα και τους βασικούς µύθους της εγχώριας (αρχαίας και νεότερης) και της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Παράλληλα, θα επισηµανθούν και στοιχεία που προέρχονται από το εξωλογοτεχνικό περιβάλλον της επιστήµης της ψυχανάλυσης. Πιο συγκεκριµένα, θα επιχειρήσουµε να αναδείξουµε τον τρόπο µε τον οποίο η έννοια της ουτοπίας συλλαµβάνεται από τον ποιητή και τη σταδιακή της πραγµάτωση µέσα στο ποιητικό του έργο, από τις πιο πρώιµες µέχρι τις ωριµότερες συλλογές του, εστιάζοντας στο αίτηµα για επανάσταση που αφορά κυρίως τις ανθρώπινες σχέσεις και το θέµα του έρωτα. Λαµβάνοντας υπόψη την υπάρχουσα βιβλιογραφία, στην οποία κυριαρχούν αναγνώσεις που επικεντρώνονται στην «ποιητική της επιθυµίας» 3 και έχοντας ως κεντρικό σηµείο αναφοράς τη µελέτη του Γιώργη Γιατροµανωλάκη, Ανδρέας Εµπειρίκος. Ο ποιητής του έρωτα και του νόστου, 4 η συγκεκριµένη εργασία έχει την πρόθεση να πραγµατευτεί σχεδόν συνολικά το έργο του ποιητή από µια διαφορετική σκοπιά, προτείνοντας τη µετατόπιση του βασικού ερµηνευτικού άξονα προς την «ποιητική της ουτοπίας». Στο πρώτο κεφάλαιο, λοιπόν, θα επιχειρήσουµε µια αδροµερή παρουσίαση της έννοιας της ουτοπίας και της εξέλιξής της στο λογοτεχνικό πεδίο, δηλαδή από τη γέννησή της µέχρι τη στιγµή που «συναντήθηκε» µε το γαλλικό υπερρεαλισµό, ένα κίνηµα τεράστιας εµβέλειας. Ως εκ τούτου, θα αναφερθούµε πολύ σύντοµα και στο ρόλο που έπαιξαν η 2 Βλ. το λήµµα «Συγκριτική γραµµατολογία» στο Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα, Έργα, Ρεύµατα, Όροι, Πατάκη, Αθήνα 2008, σ. 2099-2103. 3 Για παράδειγµα, πρβλ. την προσέγγιση του Μιχάλη Χρυσανθόπουλου στην ενότητα: «Ανδρέας Εµπειρίκος: Η αυτόµατηγραφή και η ποιητική της επιθυµίας» στο του ίδιου «Εκατό χρόνια πέρασαν και ένα καράβι». Ο ελληνικός υπερρεαλισµός και η κατασκευή της παράδοσης, Άγρα, Αθήνα 2012, σ. 153-165. 4 Γιώργης Γιατροµανωλάκης, Ανδρέας Εµπειρίκος, ο ποιητής του έρωτα και του νόστου, Κέδρος, Αθήνα 1983. 3
ψυχανάλυση αλλά και τα θεωρητικά κηρύγµατα της Οκτωβριανής επανάστασης και, αργότερα, του Κοµµουνιστικού Κόµµατος, για τη διαµόρφωση ορισµένων βασικών αρχών του υπερρεαλιστικού κινήµατος, όπως η προσπάθεια για την υλοποίηση µιας απτής ανθρώπινης ουτοπικής κοινωνίας, για µια τέχνη-του-ζην ποιητικώς, χωρίς καταναγκασµούς και κοινωνικές συµβατικότητες, τη λεγόµενη υπερρεαλιστική ουτοπία. Στη συνέχεια, στο δεύτερο κεφάλαιο, θα εξετάσουµε πώς το ουτοπικό αυτό όραµα υιοθετήθηκε από τον Ανδρέα Εµπειρίκο, αποτελώντας τελικά ένα από τα κεντρικά στοιχεία της ποιητικής του. Κύριο µέληµά µας στο σηµείο αυτό θα είναι να αποδείξουµε ότι η µεταφορά αυτή δεν έγινε τυχαία ούτε µε προχειρότητα, αλλά µέσα από ένα στρατηγικό σχέδιο του ποιητή, µελετηµένο από τον ίδιο τόσο καλά και εφαρµοσµένο τόσο πιστά, ώστε να είµαστε σε θέση να αναζητήσουµε στοιχεία του ουτοπικού του οράµατος στο σύνολο της ποιητικής και πεζογραφικής του παραγωγής. Προς επίρρωση των παραπάνων θέσεων, στο τρίτο κεφάλαιο, και πάντοτε µε κεντρικό άξονα το ουτοπικό όραµα του Εµπειρίκου, θα εξετάσουµε εκ του σύνεγγυς, µε βάση τις αρχές του close reading και τη βοήθεια των µεθοδολογικών εργαλείων της συγκριτικής γραµµατολογίας, κάποιες από τις πιο αντιπροσωπευτικές στιγµές της λογοτεχνικής του πορείας, επιλέγοντας ορισµένα αποσπάσµατα από όλα σχεδόν τα δηµοσιευµένα έργα του. Η συγκριτική αυτή προσέγγιση θα συµπεριλάβει ποιήµατα από την Υψικάµινο και την Ενδοχώρα, ορισµένα κείµενα από τα Γραπτά ή Προσωπική µυθολογία, από τη συλλογή Αι γενεαί πάσαι ή Η σήµερον ως αύριον και ως χθες, καθώς και από την πρόσφατη έκδοση της τριλογίας του Τα χαϊµαλιά του έρωτα και των αρµάτων, στην οποία περιλαµβάνεται πια το αφήγηµα Αργώ ή Πλους αεροστάτου, ένα έργο µεταβατικό προς την Οκτάνα και το Μεγάλο Ανατολικό. Στα δύο επόµενα κεφάλαια, η εργασία µας θα επικεντρωθεί σε αυτά τα δύο τελευταία έργα του Εµπερίκου, την Οκτάνα και το Μεγάλο Ανατολικό, καθώς, όπως σύσσωµη η κριτική έχει επισηµάνει, εκφράζουν αµφότερα πολύ πιο συγκροτηµένα και ξεκάθαρα το προτεινόµενο ουτοπικό του µοντέλο. Ειδικότερα, από συλλογή της Οκτάνας θα εξετάσουµε πιο αναλυτικά το ποίηµα «Όχι Μπραζίλια µα Οκτάνα», στο οποίο αποκαλύπτεται και κορυφώνεται η κοσµική και πολιτική ιδεολογία του ποιητή. Ο Εµπειρίκος εδώ επιχειρεί να επαναπροσδιορίσει τον κόσµο, κηρύσσοντας την κατάλυση των εθνικών, κοινωνικών, ηθικών και θρησκευτικών συνόρων, όπως του υπαγορεύουν ο ερωτικός ρεαλισµός και ο ουτοπικός υπερρεαλισµός του. 4
Στο τελευταίο µέρος της εργασίας µας, η ανάγνωση θα ολοκληρωθεί µε το µυθιστόρηµα του Μεγάλου Ανατολικού. Ανάµεσα στις εκατοντάδες σελίδες του εµείς επιλέξαµε ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά αποσπάσµατα (το κεφάλαιο 61 του 5ου τόµου) που θα επιβεβαιώσουν τον αρχικό µας ισχυρισµό, δηλαδή θα αναδείξουν πώς στο ερωτογράφηµα αυτό πραγµατώνεται στην πιο πλήρη και ολοκληρωµένη µορφή της η εµπειρίκεια ουτοπία. Καθώς το κεφάλαιο αυτό προσφέρεται για την ανίχνευση πολλών διακειµενικών επισηµάνσεων και αναφορών (ένα εµφανέστατο παράδειγµα που επεσήµανε και ο Γ. Γιατροµανωλάκης είναι η Πλωτή πολιτεία του Ιουλίου Βερν), επιλέξαµε να το προσεγγίσουµε συγκριτικά, µε δύο άλλα ουτοπικά έργα, την Πολιτεία του Πλάτωνα και το δυστοπικό µυθιστόρηµα του Aldus Huxley, Θαυµαστός καινούριος κόσµος, το οποίο εικάζουµε ότι είχε υπόψη του ο Εµπειρίκος. Η εξέταση των διαλεκτικών σχέσεων µεταξύ των συγκεκριµένων έργων θα µας οδηγήσουν στο συµπέρασµα ότι, τελικά, ο Εµπειρίκος κατορθώνει να δηµιουργήσει τον κόσµο εκείνο που από την αρχή της λογοτεχνικής του παραγωγής είχε οραµατιστεί: έναν Νέο Κόσµο, όπου όλοι ανεξαιρέτως θα βιώνουν τη χαρά της απόλυτης ελευθερίας αποβλέποντας στην απόλυτη και συνεχή ηδονή µιας ερωτικής κοινοκτηµοσύνης και θα ζουν πέρα από τις συµβάσεις και τα ανθρώπινα µέτρα, άνευ ορίων άνευ όρων. 5
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΟΥΤΟΠΙΑ ΚΑΙ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ Α. Η εξέλιξη του όρου «ουτοπία» Ο πρώτος που επινόησε τη λέξη αυτή ήταν ο Βρετανός ουµανιστής Sir Thomas More: συνθέτοντας τις αρχαίες ελληνικές λέξεις «ου» και «τόπος» δηµιούργησε τη λέξη utopia, που αργότερα πέρασε σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, µεταξύ των οποίων και στην ελληνική ως αντιδάνειο. «Ουτοπία» ο More ονόµασε τη φανταστική δηµοκρατία αλλά και το ίδιο το έργο του (Libellus vere aureus nec minus salutaris quam festivus de optimo Reipublicae statu, deque nova insula Utopia, 1516). Ο More επινόησε επίσης µια άλλη λέξη, την «ευτοπία», που χρησιµοποιεί στο ποίηµα-προµετωπίδα του κειµένου του, κάνοντας έτσι ένα λογοπαίγνιο για να αναφερθεί σε «έναν τόπο όπου όλα είναι καλά». 5 Η ιδέα ενός τόπου όπου όλα είναι τέλεια χρονολογείται από τα βάθη της αρχαιότητας. Στο λεξικό λογοτεχνικών όρων του J. A. Cuddon επισηµαίνεται πληθώρα παραδειγµάτων µε λογοτεχνικές περιγραφές παραδείσων: από τη δεύτερη χιλιετία π.χ. µε το Έπος του Γκιλγκαµές των Σουµερίων, έπειτα στα Ηλύσια πεδία της Οδύσσειας, στα Νησιά των Μακάρων (Ησίοδος, Πίνδαρος, Οράτιος), στην πλατωνική ιδανική Πολιτεία αλλά και στην ουράνια πολιτεία που ευαγγελίζεται ο χριστιανισµός και οι Πατέρες της Εκκλησίας (Άγιος Αυγουστίνος) βρίσκουµε αναφορές σε ουτοπικούς χώρους. 6 Ο όρος «ουτοπία», λοιπόν, χαρακτήρισε εξαρχής ένα λογοτεχνικό είδος µε συγκεκριµένα χαρακτηριστικά λαµβάνοντας παράλληλα φιλοσοφικές, πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις, καθώς προϋποθέτει µια υπερβατική θεώρηση της πραγµατικότητας (ενός µη-είναι-ακόµη), ενώ σε ορισµένες περιπτώσεις συνοδεύτηκε από την ανάπτυξη 5 Συχνά στη σχετική βιβλιογραφία για την ουτοπία, ο όρος ευτοπία εκλαµβάνεται ως η έκφραση µιας ιδεατής κοινωνίας µε διαφορετικές µορφές, βλ. Lyman Tower Sargent, «Utopie, thèmes et variations», Utopie, La quête de la société idéale en Occident, BNF/Fayard Paris 2000, σ. 20. Την εξέλιξη της ουτοπίας και της συνακόλουθης έννοιας της ευτοπίας ως λογοτεχνικό και φιλοσοφικό είδος και τη σύνδεσή τους µε τις πρωτοπορίες του 20ού αιώνα πραγµατεύεται ο Κωνσταντίνος Μπόµπας, καθηγητής Νέας Ελληνικής Φιλολογίας στο πανεπιστήµιο Charles de Gaulle Lille 3, στο άρθρο του µε τίτλο: «Ουτοπικές συνιστώσες των πρωτοποριακών κινηµάτων του 20ου αιώνα: Θέµατα και παραλλαγές στην ελληνική νεωτερική ποίηση». Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα τρία παραδείγµατα ουτοπικής-ευτοπικής σκέψης στον ελληνικό υπερρεαλισµό που επεξεργάζεται ο Κ. Μπόµπας: του Νίκου Εγγονόπουλου, του Ανδρέα Εµπειρίκου και του Οδυσσέα Ελύτη, τοποθετώντας τη γραφή τους στο πλαίσιο µιας «νησιωτικής ιδιοµορφίας ή ενός περιχαρακωµένου αλλά διαρκώς επεκτεινόµενου χώρου». Το συγκεκριµένο άρθρο είναι δηµοσιευµένο στην ιστοσελίδα της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, (Γ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών): http://www.eens- congress.eu/?main page=1&main lang=de&eenscongress_cmd=showpaper&eenscongress_id=152 6 Cuddon J. A., Λεξικό λογοτεχνικών όρων και θεωρίας λογοτεχνίας, µτφρ.-επιµ. Παρίσης Γιάννης, Λιάπη Μαρία, Μεταίχµιο, Αθήνα 2005, σσ. 429-431. 6
θεωριών που στόχευαν σε κοινωνικές µεταρρυθµίσεις (π.χ. Fourier, Saint-Simon, Owen -19ος αιώνας). Εφόσον, δηλαδή, ο ανθρώπινος στοχασµός και αναστοχασµός περί του υπάρχοντος θέτει το ερώτηµα «πώς θα όφειλε να είναι το υπάρχον» - και όχι απλώς «τι είναι το υπάρχον»-, το όνειρο για µια καλύτερη ζωή, για το «ζην-κάπως-αλλιώς», η λεγόµενη κοινωνική ουτοπία, που διαυγάζει µέσα από µια τέτοια προθετικότητα δεν είναι άλλη από την προσδοκία του ανθρώπου για ελευθερία και ευτυχία. Η «οντική» αυτή διάσταση της ουτοπίας, που αναζωπυρώνει τον αναστοχασµό περί του υπάρχοντος εγκολπώνοντας τις περιοχές του κοινωνικού και του πολιτικού, αποτελεί το θέµα µιας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας συζήτησης των Ernst Bloch και Theodor Adorno. 7 Οι δύο διανοητές αναζητούν τις ρίζες της ουτοπικής σκέψης και συµφωνούν αφενός ότι ανάµεσα σ αυτές βρίσκεται και ο φόβος του θανάτου -η «σκληρότερη αντι-ουτοπία», κατά τον Bloch, ένα «δεν-έπρεπε-να-είναι» - αφετέρου ότι η ουσιώδης λειτουργία της είναι η κριτική αυτού το οποίο είναι παρόν. 8 Εξετάζοντας το περιεχόµενο του όρου ουτοπία και την εξέλιξή του από την εποχή του T. More, του T. D. Campanella και του F. Bacon µέχρι τη σύγχρονη εποχή των µεγάλων τεχνολογικών επιτευγµάτων και των επιστηµονικών ανακαλύψεων, ο E. Bloch επισηµαίνει ότι αν και το περιεχόµενο της ουτοπίας αλλάζει ανάλογα µε τα κοινωνικά και ιστορικά δεδοµένα, εντούτοις µένει σταθερή η ελπίδα και ο οραµατισµός για κάτι διαφορετικό, για την εκπλήρωση µιας επιθυµίας που ακόµα δεν πραγµατοποιήθηκε. Οι αυταπάτες, ισχυρίζεται, είναι αναγκαίες, γιατί κοµίζουν στην προοπτική του ανθρώπου τη δυνατότητα µετασχηµατισµού της πραγµατικότητας που βιώνει: «ο ωκεανός της δυνατότητας είναι πολύ µεγαλύτερος από τη συνήθη µας ξηρά της πραγµατικότητας». 9 Πριν όµως φτάσουµε στον 20ό αιώνα, θα πρέπει να πούµε ότι για αρκετούς αιώνες, οι συγγραφείς που αναπτύσσουν την έννοια της ουτοπίας, τοποθετούν στη βάση της αυτό που ο καθένας πιστεύει ότι θα φέρει την τέλεια κοινωνία: άλλος τη θρησκεία, άλλος την αγάπη και τη δικαιοσύνη, άλλος τη γνώση και την επιστήµη. Αν µάλιστα δεχθούµε ότι το περιεχόµενο της ουτοπίας τροφοδοτείται και εξαρτάται από τις κοινωνικές συνθήκες κάθε εποχής, γίνεται σαφές γιατί, από τον 18ο αιώνα και µετά, µε την έλευση της βιοµηχανικής επανάστασης, η ιδέα ότι ένας επίγειος παράδεισος µπορεί να είναι προσιτός επανέρχεται δυναµικά σε όλο και πιο πολλούς συγγραφείς, χάρη σε ένα νέο µέσο: την τεχνολογία. Στο εξής, όλες σχεδόν οι ουτοπικές κοινωνίες τοποθετούνται στο µέλλον και βασίζονται στην τεχνολογία. Mε άλλα 7 Ernst Bloch Theodor W. Adorno, Κάτι λείπει: Μια συζήτηση για τις αντιφάσεις της ουτοπικής επιθυµίας, Εισαγ. µτφρ. Στέφανος Ροζάνης, Έρασµος, Αθήνα 2000. 8 Ernst Bloch Theodor W. Adorno, στο ίδιο, σσ. 20-24. 9 Ernst Bloch Theodor W. Adorno, στο ίδιο, σ. 17. 7
λόγια, η τέχνη ενσωµατώνει τη βασική ιδέα της βιοµηχανικής επανάστασης και του Διαφωτισµού, που εκείνη την εποχή κυριαρχούν και πείθουν τους ανθρώπους ότι η επιστήµη και η τεχνολογία θα τους προσφέρουν την ελευθερία και την ευτυχία. Mε τον τρόπο αυτό, γεννιέται στην ουσία ένα νέο είδος, που αντανακλά τις αντιλήψεις της σύγχρονης εποχής: η επιστηµονική φαντασία. Ωστόσο, ήδη από τον 19ο, αλλά κυρίως στον 20ό αιώνα, παρατηρείται µια σηµαντική µεταβολή: καθώς έχουν αρχίσει σταδιακά να αναδεικνύονται οι σκοτεινές πλευρές της τεχνολογίας, τα σπουδαία έργα του είδους µιλούν πια όχι για επίγειους παραδείσους αλλά για κόσµους εφιαλτικούς, όπου κανένας µας δε θα επιθυµούσε να ζει. Κάπως έτσι γεννιέται ένα νέο λογοτεχνικό είδος το οποίο διεθνώς επικράτησε να ονοµάζεται «negative utopia» (αρνητική ουτοπία) ή «dystopia» (δυστοπία) και συνήθως συνδυάζεται µε την επιστηµονική φαντασία. Για παράδειγµα, ένα από τα πρώτα δείγµατα επιστηµονικής δυστοπίας υπήρξε η νουβέλα της Mairy Shelley, Frankenstein or the modern Prometheus (1819), ενώ δύο χαρακτηριστικά παραδείγµατα του 20ού αιώνα είναι τα µυθιστορήµατα Θαυµαστός καινούριος κόσµος (1η δηµοσίευση στο πρωτότυπο Brave New World, 1932) του Aldus Huxley και Nineteen Eighty-Four (1η δηµοσίευση το 1949) του George Orwell. 10 Β. Ο υπερρεαλισµός και η σύνδεσή του µε την επαναστατική-ουτοπική σκέψη Ήδη από τον προηγούµενο αιώνα, ο ρεαλισµός, µέσω του ορθολογισµού και της επιστράτευσης της παρατήρησης και των πειραµάτων, είχε ανοίξει το δρόµο για µια νέα αντίληψη της πραγµατικότητας µέσω της τέχνης. Σύντοµα όµως κι αυτός οδήγησε σε αδιέξοδο, αφού οι νατουραλιστικές απεικονίσεις της πραγµατικότητας την απογύµνωσαν σχεδόν ολότελα από τα ίχνη του παθιασµένου συναισθήµατος, της µαγείας, της επαναστατικότητας, της ενορατικής δύναµης της δηµιουργικής φαντασίας τείνοντας έτσι να εξαφανίσουν κάθε προγενέστερο ροµαντικό αποτύπωµα. Εκτεθειµένη, λοιπόν, και αποκλεισµένη από κάθε δυνατότητα «φυγής» η πραγµατικότητα σύντοµα βρέθηκε µπροστά στο ιστορικό αδιέξοδο του Α Παγκοσµίου πολέµου και δέχτηκε πάνω της όλες του τις πληγές και τις ολέθριες συνέπειες. Ο πόλεµος ήταν το σταυροδρόµι όπου συναντήθηκαν οι καλλιτεχνικές πρωτοπορίες που εµφανίστηκαν πριν, κατά τη διάρκεια αλλά και µετά από αυτόν, οι οποίες υπόσχονταν µε 10 Παραπέµπουµε εδώ στις εκδόσεις των έργων αυτών στα ελληνικά: Aldus Huxley, Θαυµαστός καινούριος κόσµος, µτφρ. Ανδρέας Αποστολίδης, Μέδουσα, Αθήνα 1988 και George Orwell, Χίλια εννιακόσια ογδόντα τέσσερα, µτφρ. Νίνα Μπάρτη, Κάκτος, Αθήνα 1999. 8
τη σειρά τους έναν «θαυµαστό καινούριο κόσµο», απαντώντας στο γενικότερο αίτηµα για αλλαγή του κόσµου προς το καλύτερο. Φουτουρισµός, ντανταϊσµός και υπερρεαλισµός και άλλα διανοητικά και καλλιτεχνικά κινήµατα 11 καθένα µε το δικό του τρόπο και µε διαφορετικά µέσα κήρυτταν το αισιόδοξο µήνυµα της κοινωνικής και πνευµατικής απελευθέρωσης, αποδεικνύοντας τον ενεργό ρόλο που µπορεί να παίξει η διανόηση στον αγώνα ενάντια στην εκµετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Είναι γεγονός, βέβαια, ότι από όλα τα παραπάνω ανατρεπτικά κινήµατα που ανήκουν στο αισθητικό φάσµα του µοντερνισµού, ο υπερρεαλισµός ξεχώρισε για την ιδιάζουσα δυναµική του. Αποτέλεσε φιλοσοφικό, πολιτικό, καλλιτεχνικό, λογοτεχνικό κίνηµα µε τεράστια εµβέλεια. ήταν, στην ουσία του, µια στάση ζωής. Όπως πολλές φορές έχει επισηµανθεί από την κριτική, ο υπερρεαλισµός δεν είναι σύστηµα ή σχολή, δηλαδή δεν πρόκειται απλώς για ένα καλλιτεχνικό ή λογοτεχνικό κίνηµα, αλλά για µια ολοκληρωµένη πρακτική ζωής, µε τη δικιά της γνωσιοθεωρία. Ίσως γι' αυτό και η δράση της οµάδας των υπερρεαλιστών φανέρωσε ευθύς εξαρχής τον πολιτικό της χαρακτήρα, συντάσσοντας µανιφέστα, διακηρύξεις, δηλώσεις, κάνοντας αφορισµούς και προκαλώντας τόση αναστάτωση. Θεµελιωτής και κύριος θεωρητικός του κινήµατος υπήρξε ο Γάλλος συγγραφέας André Breton ο οποίος, µαζί µε µια πλειάδα άλλων συγγραφέων (Philippe Souppault, Louis Aragon, Paul Éluard, κ.ά.), είχε αναµειχθεί στο κίνηµα του Νταντά, από το οποίο αποχώρησε το 1923. Την επόµενη χρονιά τύπωσε το Μανιφέστο του υπερρεαλισµού, µια θεωρητική διακήρυξη όπου διατυπώνεται ο πιο εύστοχος µέχρι σήµερα ορισµός του υπερρεαλισµού: «Καθαρός ψυχικός αυτοµατισµός µε τον οποίο σκοπεύει κανείς να εκφράσει, είτε προφορικά είτε γραπτά, είτε µε άλλο οποιονδήποτε τρόπο, την πραγµατική λειτουργία της σκέψης. Υπαγόρευση της σκέψης, στην απουσία κάθε ελέγχου που ασκεί η λογική, έξω από κάθε αισθητική ή ηθική προκατάληψη». 12 Επηρεασµένος από τις θεωρίες του Freud αλλά και από τα κηρύγµατα της Οκτωβριανής Επανάστασης στη Ρωσία, ο Breton στράφηκε στο ασυνείδητο, από το οποίο πίστευε ότι µπορούν να αναδυθούν όλα εκείνα τα καταδυναστευµένα από τη στενόµυαλη ορθολογικότητα του αστικού πολιτισµού στοιχεία της επαναστατικής δύναµης που αναζητούσε, συνδέοντας έτσι την ψυχανάλυση µε την επαναστατικότητα. Αυτό είχε ως 11 Εξπρεσιονισµός, κονστρουκτιβισµός, Bauhaus, ρώσικη πρωτοπορία είναι µερικά ακόµα πρωτοποριακά και ανανεωτικά κινήµατα. 12 André Breton, Μανιφέστα του σουρεαλισµού, µτφ. Ελένη Μοσχονά, Δωδώνη, Αθήνα 1983. 9
αποτέλεσµα τα περισσότερα µέλη του κινήµατος να ενταχθούν στο γαλλικό Κοµµουνιστικό Κόµµα και να αναπτύξουν έντονη πολιτική δραστηριότητα, καθώς και προκλητική δηµόσια δράση, η οποία ενοχλούσε τη συντηρητική µερίδα της κοινωνίας. 13 Κατά τον ηγέτη του κινήµατος, η απελευθέρωση του πνεύµατος από τα δεσµά της λογικής και η αποκατάσταση ουσιαστικών σχέσεων µεταξύ ανθρώπου και σύµπαντος επιτυγχάνεται µε την απαλλαγή του από τις κοινωνικές συµβατικότητες: «Από την διανοητική άποψη, ήταν ο χυδαίος ορθολογισµός και η τετράγωνη λογική που πριν απ όλα προκαλούσαν τον τρόµο και την καταστροφική ορµή µας. Από την ηθική άποψη, ήταν όλα τα καθήκοντα: θρησκευτικά, πολιτικά και οικογενειακά. Από την κοινωνική άποψη, ήταν η εργασία». 14 Αυτό που διακήρυττε και διεκδικούσε ο Breton ήταν η στροφή στο παρελθόν του ροµαντισµού µε κατεύθυνση ένα νέο µέλλον. Οι υπερρεαλιστές θα αυτο-διορίζονταν η επανασταστική εµπροσθοφυλακή της εκστρατείας για µια αλλαγή της ζωής και θα επεδίωκαν να παρέµβουν καταλυτικά στην ιστορία, να πλάσουν γεγονότα, να προαναγγείλουν το µέλλον. Το όνειρο έπρεπε να γίνει πράξη και, για το σκοπό αυτό, όφειλαν όλοι να συστρατευτούν. Ακόµα και η Ποίηση έπρεπε να µπει στην υπηρεσία της επανάστασης (αυτό εξάλλου δήλωνε και ο τίτλος του επίσηµου περιοδικού του κινήµατος, La Révolution Surréaliste). Ο Michael Löwy 15 παρουσιάζει τις εκλεκτικές συγγένειες µεταξύ ροµαντισµού, υπερρεαλισµού και ουτοπίας, επισηµαίνοντας την καταλυτικό ρόλο της στρατηγικής επανα- µαγέµατος του κόσµου, η οποία βοήθησε να κερδηθεί το υπερρεαλιστικό στοίχηµα. Θεωρώντας ότι ο υπερρεαλισµός «εκπροσωπούσε την ανώτερη έκφραση του επαναστατικού ροµαντισµού του 20ού αιώνα», 16 εξηγεί την προσπάθειά του να επαναφέρει όλα εκείνα τα - καταδυναστευµένα από τη στενόµυαλη ορθολογικότητα του αστικού πολιτισµού- στοιχεία της ροµαντικής εποχής (όπως η επιθυµία, το πάθος, ο τρελός έρωτας, η ποίηση, η φαντασία, η ουτοπία) που αποτελούσαν τις «µαγεµένες» στιγµές της ανθρώπινης ζωής. Το επανα- µάγεµα του κόσµου, λοιπόν, δεν ήταν τίποτα άλλο παρά η απόπειρα των υπερρεαλιστών, µε όπλο τους την αξιοποίηση των µύθων, να αντικαταστήσουν το θρησκευτικό µε το ιερό, το 13 Βλ. λήµµα «Υπερρεαλισµός» στο Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα, Έργα, Ρεύµατα, Όροι, ό.π., σ. 2244 14 Βλ. André Breton, Τι είναι ο υπερρεαλισµός, µτφρ. Σπύρος Ηλιόπουλος, επιµ. Άρης Μαραγκόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 1983, σ. 127. 15 Michael Löwy, Το άστρο του πρωινού: Υπερρεαλισµός και Μαρξισµός, µτφρ. Θανάσης Παπαδόπουλος- επιµ. πρόλ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαµπασάκης, Ερατώ, Αθήνα 2004. 16 Βλ. Michael Löwy, στο ίδιο, σ. 39. 10
καπιταλιστικό µε το αναρχικό, το συµβατικό µε το φανταστικό, το ορθολογικό και µικρόψυχο µε το µαγικό κι αυτό που υπηρετεί την επιθυµία και την ηδονή. Έτσι, «ο υπερρεαλισµός κατόρθωσε να συγχωνεύσει µέσα στο ίδιο κράµα την εξέγερση και την επανάσταση, τον κοµµουνισµό και την ελευθερία, την ουτοπία και τη διαλεκτική, τη δράση και το όνειρο». 17 Ο υπερρεαλισµός, βέβαια, δεν επιδιώκει να αντικαταστήσει τη δράση µε την τέχνη (ή την ποίηση), αλλά να γεφυρώσει το κενό µεταξύ τους, να διαµορφώσει ένα τρόπο του «ποιητικώς ζην». 18 Πρόκειται για µια τέχνη-του-ζην προορισµένη για όλους τους ανθρώπους, µε στόχο την καθολική απελευθέρωσή τους από κάθε λογής καταναγκασµό (κοινωνικό, ηθικό, λογικό). Η υπερρεαλιστική ουτοπία, λοιπόν, όπως προκύπτει και από τις θεωρητικές διακηρύξεις του κινήµατος, βρισκόταν πολύ κοντά στο όραµα της κοµµουνιστικής ουτοπίας, γεγονός που εξηγεί και τη σχέση που ανέπτυξαν πολλοί υπερρεαλιστές µε τις πολιτικές ιδεολογίες και τις διάφορες εκδοχές του κοµµουνισµού (τροτσκισµός, αναρχισµός). 19 Με λίγα λόγια, για να αλλάξει ο κόσµος, έπρεπε να αλλάξει όχι µόνο το κοινωνικό κατεστηµένο, αλλά και ο ίδιος ο άνθρωπος. Ο τρόπος που βρήκαν οι υπερρεαλιστές για να επικοινωνήσουν µε την «υπερπραγµατικότητα» 20 και να παρακινήσουν σε εξέγερση το ανθρώπινο πνεύµα, ήταν, όπως είπαµε, η στροφή προς το ασυνείδητο. Για το λόγο αυτό αξιοποίησαν τεχνικές της ψυχανάλυσης και τις προσάρµοσαν στην τέχνη. Θα µπορούσαµε να πούµε, εξάλλου, ότι τα πολύπλοκα πλέγµατα της επιθυµίας, οι πόθοι και τα απωθηµένα που φωλιάζουν στο ασυνείδητο µοιάζουν στην πολυπλοκότητα και την πολυσηµία τους µε το ποιητικό φαινόµενο. Τον ισχυρισµό αυτό επιβεβαιώνει και ο Νάνος Βαλαωρίτης, τονίζοντας ότι «πουθενά αλλού, παρά στα έργα της ποίησης, δεν µετατρέπεται καλύτερα ο κόσµος σε έναν 17 Βλ. Michael Löwy, ό.π., σ. 47. 18 Όπως εξηγεί η Φρ. Αµπατζοπούλου, ζω ποητικά για τον υπερρεαλισµό «θα πει πως αµφισβητώ κάθε κοµφορµισµό σκέψης και ζωής. Σηµαίνει πως είµαι κάθε στιγµή σ εγρήγορση, έτοιµος να να πολεµήσω κάθε µορφή σκοταδισµού. πως ανατρέπω τις κατηγορίες της συµβατικής λογικής για να ανακαλύψω άλλες σχέσεις λογικές ανάµεσα στα πράγµατα και τον εαυτό µου, πως ξεκλειδώνω τις φωνές του υποσυνείδητου και της επιθυµίας, στην ποίηση και στη ζωή.». Βλ. Αµπατζοπούλου Φραγκίσκη, «Πρόλογος» στο της ίδιας,... δεν άνθησαν µαταίως. Ανθολογία υπερρεαλισµού. Νεφέλη, Αθήνα 1980, σ. 23-24. 19 Για περισσότερες πληροφορίες παραπέµπουµε και στο άρθρο της Αφροδίτης Αθανασοπούλου, Ο υπερρεαλισµός από σηµερινή σκοπιά, άρθρο από το διαδίκτυο. Πρωτοδηµοσιεύθηκε σε συντοµευµένη µορφή στο Δέντρο, τχ. 165-166 (φθινόπ. 2008) 13-18 & σε αναπτυγµένη µορφή στο περιοδ. Φιλόλογος, τχ. 138 (Οκτ.- Δεκ. 2009), σσ. 1209-1222. [ http://users.sch.gr/afroath/downloads/yperrealismos.pdf ], καθώς επίσης και στη µελέτη της Ελισάβετ Αρσενίου, Η ρητορική της ουτοπίας, µελέτες για τη µετάβαση στη νέα πρωτοπορία, Ύψιλον, Αθήνα 2009, σσ. 13-20, στις οποίες επιβεβαιώνεται αυτή η τόλµη των πρωτοποριακών κινηµάτων του 20ού αιώνα να προαναγγείλουν και να υµνήσουν την έλευση ενός νέου κόσµου. 20 Μια επιτοµή των επιδιώξεων των υπερρεαλιστών περιλαµβάνεται στο Nadeau Μaurice, Histoire du Surréalisme, τόµος Β : Documents, Seuil, Paris 1964 και στο P. Waldberg, Chemins du Surréalisme, ed. De la Connaissance, Bruxelles 1965. 11
ιδεατό κόσµο όπου κυριαρχούν τα αντίθετα απο τα καθηµερινά». 21 Αυτό που φαίνεται να προτείνει ο Βαλαωρίτης είναι η πρόταξη του ονείρου και της ποίησης έναντι της πεζής πραγµατικότητας. Εκτιµά και ο ίδιος, ως θιασώτης του κινήµατος, πως ό,τι ταιριάζει στο φυσικό, το αυθόρµητο και το επαναστατικό πνεύµα του υπερρεαλισµού, έστω κι αν µοιάζει τρελό ή φανταστικό, µπορεί να υιοθετηθεί, να συµβαδίσει ή ακόµα και να αντικαταστήσει το ρεαλιστικό και το λογικό. Έτσι, οι αισθητικές αρχές του υπερρεαλισµού όσον αφορά την ποίηση διαµορφώθηκαν κυρίως µε στόχο την «αποδόµηση του νοήµατος», µια πράξη επαναστατική σε φωνολογικό µορφοσυντακτικό λεξικοσηµασιολογικό επίπεδο, καθώς επιχειρήθηκε η εξάρθρωση του ποιητικού «σηµείου». Η υπερρεαλιστική γραφή, µε λίγα λόγια, έδωσε το προβάδισµα στη γλώσσα και στην εικόνα, και όχι στο νόηµα ή στο υποκείµενο, διαµορφώνοντας τη θεωρία για τον αυτοµατισµό και παράγοντας µε τον τρόπο αυτό κείµενα και αντικείµενα, που δεν θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν ως τέχνη ή λογοτεχνία. 22 Ο Walter Benjamin επισηµαίνει την επαναστατικότητα της υπερρεαλιστικής γλώσσας εντοπίζοντάς την κυρίως στη λειτουργία της ως εµπειρία, µε την έννοια ότι πρόκειται για µια γλώσσα ενοποιητική, που συµπλέκει τον ήχο, την εικόνα, τη σωµατικότητα µε ένα τρόπο ολιστικό, ανοιχτό στην ετερότητα και τη συλλογικότητα. 23 Οι υπερρεαλιστές, πέρα από την αυτόµατη γραφή, χρησιµοποίησαν επίσης ως εργαλεία τους την ψυχαναλυτική προβληµατική για το όνειρο και την αποδοχή της διχοτοµίας συνειδητού και ασυνείδητου, µε σκοπό να επαναπροσδιορίσουν την παράδοση και να την αναδείξουν ως ένα πεδίο άσκησης της δυνατότητας επιλογής και όχι πια ως µια αδιαπραγµάτευτη και στατική πραγµατικότητα. 24 Η νέα πραγµατικότητα που ευαγγελίζονται ανατρέπει την τρέχουσα λογική, έρχεται σε ρήξη µε το παρελθόν και προσπαθεί να εγγράψει στο παρόν έναν µελλοντικό παράδεισο. είναι η προσπάθεια για την υλοποίηση µιας απτής ανθρώπινης ουτοπικής κοινωνίας. 25 21 Νάνος Βαλαωρίτης, Ανδρέας Εµπειρίκος, Ύψιλον, Αθήνα 1989, σ. 42. 22 Βλ. Benjamin Walter, «Υπερρεαλισµός: Το τελευταίο εσταντανέ της ευρωπαϊκής διανόησης», µτφρ. Στέλλα Νικολούδη, Ο Πολίτης, τχ. 72 (Μάιος-Ιούλιος 1986), σ. 49. 23 Πρβλ. το άρθρο της Έφης Ρέντζου «Μερικές προτάσεις για τον ελληνικό υπερρεαλισµό», Ουτοπία 49 (αφιέρωµα στον Ανδρέα Εµπειρίκο), Μάρτιος-Απρίλιος 2002, σσ. 123-124, όπου, µεταξύ άλλων, διατυπώνεται η άποψη ότι η γλώσσα του Α. Εµπειρίκου ανταποκρίνεται στην περιγραφή που δίνει ο W. Benjamin της γλώσσας-εµπειρίας. 24 Βλ. Χρυσανθόπουλος Μιχάλης, ό.π., σσ. 48-49. 25 Ο Ο Κωνσταντίνος Μπόµπας, εξετάζοντας τη σχέση υπερρεαλισµού ουτοπίας εύστοχα σηµειώνει ότι δεν είναι τυχαίο που ο Μπρετόν γράφει ένα ποίηµα για τον Fourier, τον Γάλλο θεωρητικό της ουτοπίας του 19ου αιώνα, µε στόχο να τοποθετηθεί απέναντι στις ουτοπιστικές αρχές του. Βλ. την παραποµπή A. Breton, «Ode à Charles Fourrier», Œuvres Complètes, III, Gallimard-Bibliothèque de la Pléiade, Paris 1999, σσ. 349-363, στο 12
Στο ελληνικό λογοτεχνικό πεδίο, τη σκυτάλη της ανατρεπτικής σκέψης παρέλαβε από τον υπερρεαλισµό και τον Breton ο συνονόµατός του, Ανδρέας Εµπειρίκος και, όπως φιλοδοξούµε να αποδείξουµε, ήξερε πολύ καλά τι να την κάνει. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Ο ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΤΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΦΑΝΕΡΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΟΥΤΟΠΙΑΣ O Ανδρέας Eµπειρίκος (1901-1975) ήταν από κάθε άποψη το πλέον ενδεδειγµένο πρόσωπο για να φέρει τον υπερρεαλισµό στη χώρα µας. Έχοντας ζήσει στη Γαλλία τα χρόνια 1926-1931, γνώρισε από κοντά τον Α. Breton και τους άλλους υπερρεαλιστές (1933) και κατανόησε πλήρως το πρόγραµµά τους και το σχέδιο για την εξάπλωση του υπερρεαλισµού ανά τον κόσµο. Όταν επιστρέφει οριστικά στην Ελλάδα (1932), η προσπάθειά του (µε τη συνεργασία του Ν. Κάλας) να συστήσει µια ελληνική υπερρεαλιστική οµάδα µε όλα τα χαρακτηριστικά του κινήµατος θα εγγραφεί στο πλαίσιο της πρώτης φάσης της διεθνοποίησης του υπερρεαλισµού, που εκτείνεται σε όλη τη δεκαετία του 1930. 26 Μάλιστα, δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η µύηση του ποιητή στον υπερρεαλισµό συνοδεύτηκε και από την ενασχόλησή του µε την ψυχανάλυση: ψυχαναλύθηκε και διδάχθηκε την ψυχανάλυση από τον René Laforgue (ολοκλήρωσε την ψυχαναλυτική θεραπεία του το 1931) και στη συνέχεια ασχολήθηκε µε αυτή επαγγελµατικά, ανοίγοντας το 1935 το πρώτο ψυχαναλυτικό γραφείο στην Αθήνα. Ο Εµπειρίκος θεωρούσε την ψυχανάλυση αλληλένδετη µε τον υπερρεαλισµό, το όραµά του «ήταν µια διπλή πρωτοπορία, υπερρεαλιστική παράλληλα και ψυχαναλυτική». 27 Έχοντας µελετήσει πολύ καλά τις φροϋδικές θεωρίες για το υπερεγώ, αντιµετωπίζει τον υπερρεαλισµό υπό το πρίσµα µιας µεταψυχολογικής θεωρίας επεξεργασµένης από τον ίδιο, θεωρώντας ότι το αίτηµα του κινήµατος για επανάσταση και ανατροπή του καταναγκαστικού χαρακτήρα της εξουσίας µπορεί να υπηρετηθεί αποτελεσµατικά από την ψυχανάλυση. Η ψυχανάλυση µε τη σειρά της, µέσω της εξερεύνησης του ασυνείδητου και της αποτίναξης του υπερεγώ, θα οδηγήσει στην απελυθέρωση της libido και, ακολούθως, στην απόλυτη απελευθέρωση του ανθρώπου, Κωνσταντίνος Μπόµπας, ό.π. 26 Για µια αναλυτικότερη και εµπεριστατωµένη µελέτη σχετικά µε τη γέννηση και την εξέλιξη του ελληνικού υπερρεαλισµού παραπέµπουµε στο βιβλίο του Νίκου Σιγάλα, Ο Ανδρέας Εµπειρίκος και η ιστορία του ελληνικού υπερρεαλισµού ή Μπροστά στην αµείλικτη αρχή της πραγµατικότητας, καθώς επίσης και στο βιβλίο του Μιχάλη Χρυσανθόπουλου, ό.π., που εκδόθηκαν ταυτόχρονα στην Αθήνα το 2012 από τις εκδόσεις Άγρα. 27 Βλ. Σιγάλας Νίκος, στο ίδιο, σ. 30. 13
διαµορφώνοντας έτσι µια νέα «ηθική», πιο ανθρώπινη, που θα στοχεύει στην απόλυτη ικανοποίηση του Εγώ. Η υπερρεαλιστική επανάσταση για τον Εµπειρίκο είναι πάνω απ όλα µια επανάσταση ερωτική και ατοµική, γιατί το άτοµο πρέπει πρώτα να απελευθερωθεί από τους επιβαλλόµενους κοινωνικούς καταναγκασµούς, ώστε να µπορέσει να αποτελέσει το ίδιο ένα από τα θεµέλια του «νέου κόσµου» που θέλει να χτίσει. Αυτή η µεταψυχολογική θεωρητικοποίηση του υπερρεαλισµού έφερε τον Εµπειρίκο πολύ πιο κοντά στην αναρχική σκέψη (στον αναρχικό ιντιβιντουαλισµό) παρά στο µαρξισµό. 28 Αυτό, εξάλλου, ταίριαζε και µε την ιδιοσυγκρασία του. Επιπλέον, ως ψυχαναλυτής, ψυχαναλυθείς και διαρκώς αυτο-ψυχαναλυόµενος, ο Εµπειρίκος γνώριζε πολύ καλά την αστάθεια που προκαλούσαν στον ανθρώπινο ψυχισµό οι συγκρούσεις της λογικής µε το παράλογο και, κατ επέκταση, στη ζωή και την καθηµερινότητα. Και είχε επίγνωση ότι η αστάθεια των δεδοµένων ισχύει πολύ περισσότερο στην τέχνη, ιδιαίτερα στην ποίηση. Αυτό, όπως παρατηρεί ο Νάνος Βαλαωρίτης, φίλος και οµότεχνος του Ανδρέα Εµπειρίκου, ίσως εξηγεί γιατί ο ποιητής τελικά έµεινε τόσο επιφυλακτικός απέναντι στη θεωρητική γραφή και τα µανιφέστα και δεν επιχείρησε να συγκροτήσει µια ελληνική υπερρεαλιστική οµάδα. Ο Βαλαωρίτης καταλήγει στο συµπέρασµα ότι ο Εµπειρίκος επέλεξε να εκφράσει τους οραµατισµούς του όχι σαν επιστηµονικές θεωρίες και δογµατικές θέσεις, αλλά µε την «ασφάλεια» που του θα παρείχε η ποίηση: λυρικά, µε παραδείγµατα, ιστορίες, και µύθους τα οποία θα έτσεκαν σαν αµφίδροµα και µεταφορικά οράµατα. 29 Η πορεία που θα διαγράψει ο Εµπειρίκος στα ελληνικά γράµµατα αρχίζει το 1935, όταν θα πραγµατοποιήσει την περίφηµη διάλεξη «Περί Σουρρεαλισµού» 30 στη Λέσχη Καλλιτεχνών, µε την οποία όχι µόνο παρουσιάζει στο ελληνικό κοινό τον υπερρεαλισµό αλλά, στην ουσία, προετοιµάζει θεωρητικά το έδαφος για την κυκλοφορία της πρώτης του 28 Βλ. Σιγάλας Νίκος, ό.π., σσ. 200-204. Την ίδια άποψη για την πολιτική στάση και ιδεολογία φαίνεται να έχει και ο Μ. Χρυσανθόπουλος, ό.π., σσ. 85-95. Και οι δύο µελετητές εντοπίζουν ανακρίβειες και παραλείψεις στην προγενέστερη µελέτη του Παντελή Βουτουρή για τον εµπειρίκειο υπερρεαλισµό, στην οποία ο συγγραφέας καταγγέλλει ως «ακραία εκδοχή ενός µύθου» την ιδεολογική σύνδεση του Εµπειρίκου µε το µαρξισµό και τον τροτσκισµό. Πρβλ. Βουτουρής Παντελής, Η συνοχή του τοπίου. Εισαγωγή στην ποιητική του Εµπειρίκου, Καστανιώτης, Αθήνα 1997, σσ. 268-269. 29 Βλ. Νάνος Βαλαωρίτης, Για µια θεωρία της γραφής Β, Ηλέκτρα, Αθήνα 2006, σ. 73. 30 Η διάλεξη πραγµατοποιήθηκε στην αίθουσα της Λέσχης Καλλιτεχνών στις 25 Ιανουαρίου 1935, σύµφωνα µε το «Χρονολόγιο Ανδρέα Λ. Εµπειρίκου (1901-1985)» του Ιάκωβου Βούρτση στο περιοδικό Χάρτης 17/18, Αθήνα, Νοέµβριος 1985, σ. 519. 14
ποιητικής συλλογής, της Υψικαµίνου, 31 που αποτελεί το ελληνικό «µανισφέστο της αυτόµατης γραφής». 32 Δέκα χρόνια αργότερα θα δηµοσιευτεί η δεύτερη συλλογή του, η Ενδοχώρα (Το τετράδιο, 1945) και µε διαφορά δεκαπέντε ετών από αυτή θα εκδοθεί η τρίτη, τα Γραπτά ή Προσωπική µυθολογία (Δίφρος, 1960). Ακολουθούν µε τη σειρά δηµοσίευσής τους η Αργώ ή Πλους αεροστάτου, 33 ο Δρόµος (Τραµ, 1974), η Οκτάνα (Ίκαρος, 1980), Αι γενεαί πάσαι ή Η σήµερον ως αύριον και ως χθες (Άγρα, 1984) και πολύ αργότερα εκδίδεται σε οκτώ τόµους ο Μέγας Ανατολικός (Άγρα, 1990-1992). Ήδη από τις πρώτες συλλογές διαφαίνεται, κατά τη γνώµη µας, η επεξεργασία της προσωπικής ποιητικής του Εµπειρίκου, η οποία, όπως προαναφέρθηκε, πλαισιωµένη από τον υπερρεαλισµό και εδραιωµένη σε µια δική του εκδοχή ψυχαναλυτικής θεωρίας δηµιουργεί ένα νέο ποιητικό σύµπαν, µια ερωτική, ουτοπική, επαναστατική-πολιτική κοσµοθεωρία που επιχειρεί «να διευρύνει τα όρια της πραγµατικότητας συνθέτοντας το φαντασιακό υλικό µε αντικειµενικά γεγονότα». 34 Το ενδιαφέρον στην περίπτωση του Εµπειρίκου έχει να κάνει µε το γεγονός ότι το ουτοπικό του όραµα διαµορφώνεται σταδιακά από τη µία ποιητική συλλογή στην επόµενη και από το ένα αφήγηµα στο άλλο. 35 Με άλλα λόγια, η προσεκτική µελέτη του συνολικού έργου του Εµπειρίκου, µπορεί να µας δείξει όχι µόνο ποιο υπήρξε το ποιητικό του όραµα αλλά και την πορεία που ακολούθησε ο ίδιος ο ποιητής µέχρι να το εκφράσει µε τρόπο πλήρη και ολοκληρωµένο. Με ανάλογο τρόπο και ο Διονύσιος Σολωµός διαµορφώνει σταδιακά την ποιητική του µέσα από τα σχεδιάσµατα των ποιητικών συνθέσεων, 36 έτσι και στην περίπτωση 31 Η έκδοση της Υψικαµίνου γίνεται το Μάρτιο της ίδιας χρονιάς από τις εκδόσεις Κασταλία, σε 200 αριθµηµένα αντίτυπα, βλ. Ιάκ Βούρτσης, Χάρτης, ό.π. σ. 519. 32 Βλ. Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, ό.π., σσ. 121-122. Όπως επισηµαίνει στη µελέτη του ο Μ. Χρυσανθόπουλος (σ. 126-127), σε σχέση µε τις υπόλοιπες συλλογές του Α. Εµπειρίκου, που συνήθως παραµένουν αδηµοσίευτες αρκετά χρόνια µετά τη συγγραφή τους ή αποσπάσµατά τους προδηµοσιεύονται σε περιοδικά της εποχής, η Υψικάµινος αποτελεί µοναδική εξαίρεση για την «ταχύτητα» µε την οποία εµφανίζεται, χωρίς µάλιστα να γίνει κάποια προδηµοσίευση ή προαναγγελία. 33 Το 1980 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Άγρα η οριστική έκδοση της Αργώς. Ωστόσο υπήρχαν και προδηµοσιεύσεις ορισµένων περικοπών του αφηγήµατος στο περιοδικό Πάλι στο διάστηµα 1964-65. Η χρονολογική κατάταξη των συλλογών που ακολουθούµε αφορά τις οριστικές τους εκδόσεις. 34 Βουτουρής Παντελής, ό.π., σ. 276. 35 Την ιδέα αυτή της σταδιακής και εξελικτικής πορείας της ουτοπίας στο έργο του Ανδρέα Εµπειρίκου, αλλά µε διαφορετική ο καθένας οπτική, επεξεργάζονται στις µελέτες τους ο Γιώργης Γιατροµανωλάκης και η Ελισάβετ Αρσενίου, ό.π., 1983 και 2009 αντίστοιχα. 36 Βλ. σχετικά Coutelle Louis, La formation poétique de Solomos, Ερµής, Αθήνα 1977. 15
του Ανδρέα Εµπειρίκου, θα χρειαστούν περισσότερες από τρεις δεκαετίες για να εξελιχθεί και να πάρει ολοκληρωµένη µορφή το ουτοπικό του όραµα: από την Υψικάµινο του 1935 και τα ποιήµατα της δεκαετίας του 1960 µέχρι τις εκτενέστερες αφηγηµατικές του συνθέσεις που επεξεργαζόταν ως το τέλος της ζωής του. Ωστόσο, η παρακολούθηση της σταδιακής διαµόρφωσης του ποιητικού οράµατος του Εµπειρίκου παρουσιάζει µια σηµαντική δυσκολία: οι συλλογές στις οποίες συγκεντρώνεται σήµερα το έργο του ποιητή δεν παραθέτουν τα ποιήµατά του σε χρονολογική σειρά. Συνήθως, συγκεντρώνουν ποιήµατα γραµµένα σε ένα αρκετά ευρύ χρονικό διάστηµα µε πολλές επικαλύψεις, ενώ αρκετά κείµενα και ποιητικές συλλογές εκδόθηκαν µεταθανάτια, περιλαµβάνοντας όµως και ορισµένα παλαιότερα έργα του ποιητή. Για παράδειγµα, η Υψικάµινος δηµοσιεύεται το 1935 και περιλαµβάνει ποιήµατα γραµµένα όχι πολύ νωρίτερα από τη δηµοσίευσή τους.37 στην Ενδοχώρα του 1945 περιλαµβάνονται ποιήµατα των ετών 1934-1937. στα Γραπτά ή προσωπική µυθολογία που κυκλοφορούν το 1960 περιλαµβάνονται ποιήµατα της δεκαετίας 1936-1946, ενώ στα µεταθανάτια έργα Οκτάνα και Αι γενεαί πάσαι ή Η σήµερον ως αύριο και ως χθες περιλαµβάνονται πολύ παλαιότερα κείµενα, κάποια από τα οποία είχαν δηµοσιευθεί σε πρώτη µορφή ή σε αποσπάσµατα κατά τη δεκαετία του 1960. Αυτή η τακτική της σταδιακής και µεταγενέστερης δηµοσίευσης έργων δεν είναι, βέβαια, τυχαία, αλλά φανερώνει οπωσδήποτε κάποιον υπολογισµό από την πλευρά του ποιητή. Αυτό το συνεχές συγγραφικό γίγνεσθαι συνάδει, σύµφωνα µε τον Γ. Γιατροµανωλάκη, 38 τόσο µε την υπερρεαλιστική ιδεολογία όσο και µε την ιδιότητα του Εµπειρίκου ως ψυχαναλυτή (δεδοµένου ότι η ψυχανάλυση ως πρακτική άσκηση είναι µια διαδικασία που δεν σταµατάει ποτέ). Ο Ανδρέας Εµπειρίκος δεν είναι απλώς ένας επαγγελµατίας ψυχαναλυτής µε λογοτεχνικό ταλέντο ούτε ένας ποιητής µε ψυχαναλυτικές γνώσεις. είναι ένας διανοητής, πολιτικό ον. ένας οραµατιστής µε µια έντονα πολιτική σκέψη εµπλουτισµένη µε ψυχαναλυτικά διδάγµατα και εκφρασµένη λυρικά. είναι ένας φωτογράφος 37 Ο Μ. Χρυσανθόπουλος, διαχωρίζοντας τη θέση του από τους παλαιότερους µελετητές (Α. Αργυρίου, Ε. Κακναβάτος, Γ. Γιατροµανωλάκης), οι οποίοι τοποθετούν τη συγγραφή των ποιηµάτων αυτών στο διάστηµα 1928-1934, αξιοποιεί τα πιο πρόσφατα στοιχεία της έρευνας του αρχείου του ποιητή καθώς και τις πληροφορίες που δίνει ο γιος του, Λεωνίδας Εµπειρίκος, και υποστηρίζει όπως τα κείµενα της Υψικαµίνου γράφτηκαν λίγο πριν τη δηµοσίευσή τους, κοντά στο 1934. Βλ. Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, ό.π., σ. 123.α ετητ.σ161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616 161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616 16161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616 38 Γιώργης Γιατροµανωλάκης, ό.π., σ. 42. 16
του έσω και του έξω κόσµου των ανθρώπων, που εικονογραφεί µε την ποιητική του γραφή την προσωπική του µυθολογία και την ανάγει στην οικουµενικότητα. Στα επόµενα κεφάλαια θα επιχειρήσουµε να ανιχνεύσουµε την ποιητική µυθολογία του, ακολουθώντας τον τρόπο ανάγνωσης που ο ίδιος µας πρότεινε: µια ανάγνωση διαφορετική, χωρίς να δεσµεύει την όρασή µας η χριστιανική ηθική, οι κοινωνικές συµβάσεις και τα στεγανά που ορίζει ο ορθολογισµός. Με το βλέµµα πάντα στραµµένο στο µέλλον, θα αναζητήσουµε µαζί µε τον ποιητή την Ουτοπία. Και ίσως αυτό µας οδηγήσει και σε ένα νέο τρόπο ανάγνωσης της ίδιας µας της ζωής. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΔΙΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΜΠΕΙΡΙΚΕΙΑ ΟΥΤΟΠΙΑ (Ι) Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουµε εκ του σύνεγγυς ορισµένα αποσπάσµατα από το µεγαλύτερο µέρος της παραγωγής του Εµπειρίκου, από την πρώιµη ποιητική µέχρι την ωριµότερη µε πεζά κυρίως κείµενα, προκειµένου να ανιχνεύσουµε µέσα σ αυτά τα στοιχεία που συνθέτουν και συναπαρτίζουν την ουτοπική του ιδεολογία. Θα ανακαλύψουµε και θα ανασύρουµε παραδείγµατα από τη δέσµη των θεµάτων που επανέρχονται στο έργο του, κάθε φορά ανανεωµένα και διατυπωµένα όλο και πιο ξεκάθαρα όσο εξελίσσεται η γραφή του. Με τη µέθοδο αυτή φιλοδοξούµε να αποδείξουµε ότι ο Εµπειρίκος ακολουθούσε µια συγκεκριµένη στρατηγική. Στόχος του ήταν τελικά να φανεί - ακόµα κι αν οι άνθρωποι το καταλάβουν αυτό µετά το θάνατό του - ότι όσα κείµενα δηµοσίευε, εκτός από το ειδικό περιεχόµενο του καθενός στην αυτοτελή του µορφή, είχαν και µια άλλη, αόρατη το πρώτο καιρό λειτουργία: αποτελούσαν όλα µαζί τα κοµµάτια ενός παζλ που, τοποθετηµένα µε τον κατάλληλο τρόπο, σχηµάτιζαν την εικόνα του κόσµου τον οποίο είχε από την αρχή οραµατιστεί, εµπνεόµενος από την επαναστατική ουτοπία του υπερρεαλισµού. ενός κόσµου ερωτικά αλλά και κοινωνικά και οικονοµικά απελευθερωµένου. Ο Γιώργης Γιατροµανωλάκης, που παραµένει µέχρι σήµερα ο σηµαντικότερος µελετητής των έργων του Εµπειρίκου και επιµελητής των εκδόσεών τους, ένωσε από τους πρώτους αυτό το παζλ. Χρειάστηκαν όµως σχεδόν 30 χρόνια συνεχούς έρευνας (από το 1983, που εκδίδεται η µελέτη του Ανδρέας Εµπειρίκος: ο ποιητής του έρωτα και του νόστου µέχρι το 2012, που εκδόθηκε η µοναδική τριλογία του Εµπειρίκου Τα χαϊµαλιά του έρωτα και των αρµάτων) για να καταλήξει µε βεβαιότητα στο συµπέρασµα ότι «όλα τα κείµενα του Εµπειρίκου συνιστούν και συστήνουν, [...] ένα έργο εν προόδω, ένα ενιαίο, αδιαίρετο κείµενο-βάση µέσα στο οποίο αναπτύσσεται, µε πολλές παραλλαγές, µια κεντρική και 17
αναλλοίωτη ιδεολογία». 39 Στο ίδιο συµπέρασµα φαίνεται να είχε καταλήξει από νωρίς και ο Νάνος Βαλαωρίτης -ο οποίος βέβαια διατηρούσε στενή επαφή µε τον ποιητή- όταν σηµειώνει: «Από την Υψικάµινο ως την Οκτάνα και στο άλλο σκόρπιο έργο του, προέχει το ίδιο πνεύµα, η ίδια πίστη, το ίδιο όραµα εµφανιζόµενο µε χίλιες όψεις [ ] απ την αρχή του έργου ίσαµε το τέλος, η ίδια πνοή ζωογονεί τον Ανδρέα Εµπειρίκο, τον κινεί και τον κατευθύνει». 40 Α. Υψικάµινος και Ενδοχώρα: τα ποιήµατα προσχήµατα Υψικάµινος, 1935 Σε σχέση µε την δηµοσίευση της πρώτης συλλογής του ποιητή, θα πρέπει να πούµε ότι αυτή εξυπηρετούσε κυρίως άλλους στόχους και όχι τόσο την διατύπωση ενός ουτοπικού οράµατος. Με τα ποιήµατα της συλλογής αυτής, ο Εµπειρίκος αποσκοπούσε πρώτα απ όλα στη γνωριµία του αναγνωστικού κοινού της χώρας µε τον υπερρεαλισµό και στην εισαγωγή ενός εντελώς νέου τρόπου γραφής και έκφρασης. Με άλλα λόγια, η Υψικάµινος έρχεται περισσότερο για να αµφισβητήσει και να γκρεµίσει, παρά για να χτίσει περισσότερο για να προκληθεί ένα αναγνωστικό σοκ παρά για να διατυπωθεί µία ολοκληρωµένη ποιητική ιδέα, µε όλες τις λεπτοµέρειές της. Εποµένως, σε ό,τι αφορά το ουτοπικό όραµα του ποιητή, µόνο κάποιες πρόωρες ενδείξεις θα εντοπίσουµε, διάσπαρτες στα διάφορα ποιήµατα της συλλογής. Με τις ενδείξεις αυτές, που αφορούν κυρίως τα θέµατα που θα απασχολήσουν τον Εµπειρίκο, τίθενται απλώς κάποιες βάσεις, οι οποίες θα αναπτυχθούν τελικά στα επόµενα έργα του ποιητή. Αυτό όµως που θα µείνει σταθερό στη συνέχεια και που πρωτοφανερώνεται µε τα κείµενα της Υψικαµίνου είναι η γλώσσα και ο τρόπος που τη µεταχειριζόταν ο Ανδρέας Εµπειρίκος. Η ποιητική γραφή του συνδυάζει την καθαρεύουσα, στην πιο κοµψή και γλαφυρή της µορφή, και τη δηµοτική, που χαρίζει την αµεσότητα και τη φυσικότητα που του χρειάζεται για να περάσει από τις κοινές φράσεις σε φανταστικές προεκτάσεις. Ο ποιητής χρησιµοποιεί λέξεις που έχουν µια ιδιαίτερη «υφή», να ερεθίζουν το αυτί και το µάτι του αναγνώστη-ακροατή 41 κι έτσι το ύφος του παίρνει µια υπόσταση υλική, στέρεη και δυναµική. 39 Ανδρέας Εµπειρίκος, Τα χαϊµαλιά του έρωτα και των αρµάτων, εισαγ.-επιµ. Γιώργης Γιατροµανωλάκης, Άγρα, Αθήνα 2012, σ. 30. 40 Νάνος Βαλαωρίτης, Ανδρέας Εµπειρίκος, ό.π., σσ. 76 και 78. 41 Είναι άλλωστε γνωστό ότι ο Εµπειρίκος συνήθιζε να διαβάζει στους φίλους του αποσπάσµατα των έργων του και ότι η ηχογράφηση τον ενδιέφερε όσο και η φωτογραφία. Έχουµε επίσης την τύχη να ακούµε και σήµερα τον 18
Ζωηρή και υποβλητική, η ροή του λόγου του γίνεται ολοένα και πιο συγκεκριµένη µέχρι να φτάσει µέσα από τα διάφορα περιγραφόµενα αντικείµενα σε µια σκηνή τελείως αισθησιακή και ως επί το πλείστον απτή, φυσική και έντονη. Το ενδιαφέρον είναι ότι όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά της εµπειρίκειας γλώσσας παραµένουν σταθερά κατά κάποιο τρόπο και αναγνωρίσιµα σε όλη του την παραγωγή, την αµιγώς ποιητική και την πεζόµορφη. Με λίγα λόγια, από την Υψικάµινο του υπερρεαλιστικού αυτοµατισµού µέχρι την Αργώ, την Οκτάνα και τον Μεγάλο Ανατολικό η πένα του Εµπειρίκου συνεχώς προκαλεί µε τις ιδιορρυθµίες της, µε αυτό το κράµα λόγιων και λαϊκών λέξεων που δηµιουργεί εικόνες και υποβάλλει µια ατµόσφαιρα έξω από τα καθιερωµένα αισθητικά πρότυπα. Σε κάνει οπωσδήποτε να την προσέξεις. 42 Στην περίπτωση της Υψικαµίνου, βέβαια, η εικονοβρίθεια του λόγου οφείλει την προωθητική της ενέργεια στον αυτοµατισµό. Μέσα από τη ροή των εικόνων αναδύονται ψυχικές καταστάσεις, περιγράφονται εµπειρίες, εξωτερικά γεγονότα που γίνονται ιδέες. Δηµιουργείται έτσι το ποίηµα-γεγονός για το οποίο κάνει λόγο ο ίδιος ο ποιητής στο προγραµµατικό κείµενο Αµούρ - Αµούρ που τίθεται Αντί προλόγου στα Γραπτά ή Προσωπική µυθολογία. Κι αν έχουν τόση σηµασία τα χαρακτηριστικά της γλώσσας που χρησιµοποιεί, είναι γιατί του χρειάζεται ένας νέος τρόπος έκφρασης για να κοµίσει νέες ιδέες και να αποκρυσταλλώσει το ποιητικό του όραµα. Στην Υψικάµινο µέσα οι λέξεις λιώνουν, ποιητή, καθώς κυκλοφορεί η σχετική δισκογραφία [Ο Εµπειρίκος διαβάζει εµπειρίκο (Διόνυσος, 1964), Ο Εµπειρίκος διαβάζει Εµπειρίκο II (Διόνυσος, 1967). κ.ά.]. 42 Το θέµα των γλωσσικών επιλογών του Εµπειρίκου υπήρξε ιδιαίτερα προσφιλές για αρκετούς µελετητές, οι οποίοι του προσέδωσαν ενδιαφέρουσες προεκτάσεις. Ο Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, για παράδειγµα, επισηµαίνει ότι η επιλογή της καθαρεύουσας από τον Εµπειρίκο (όπως και από τον Εγγονόπουλο και τον Ν. Κάλας) και η συνειδητή µείξη της µε τη δηµοτική «θέτει επί σκηνής την ιστορία του γλωσσικού ζητήµατος και αµφισβητεί τις προϋποθέσεις των κανονιστικών ρυθµίσεων που προτείνουν και οι δύο πλευρές», γεγονός που συνάδει απόλυτα µε το υπερρεαλιστικό αίτηµα για κατάργηση των ορίων, αποτελώντας παράλληλα µια κίνηση διαφοροποιητική εντός του λογοτεχνικού πεδίου. Βλ. Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, ό.π., σ. 122, 130. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η άποψη του Μιχάλη Γ. Μερακλή ότι «Η καθαρεύουσα υπηρετεί στο έργο του Εµπειρίκου (και του Εγγονόπουλου) µια βασική πρόθεση, να επικρατήσει κι ένας τόνος ευθυµίας, ανεξάρτητα από την ενυπάρχουσα συχνά (ή πάντα) σοβαρή διάθεση. ή και εξαιτίας της», βλ. Μιχάλης Γ. Μερακλής, Σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1980), Μέρος Πρώτο: Ποίηση, Πατάκης, Αθήνα 1987, σ. 44. Με τον Γ. Μερακλή φαίνεται να συµφωνεί και ο Δηµοσθένης Κούρτοβικ: «Ο Εµπειρίκος έδωσε µετά τον πόλεµο στην καθαρεύουσα κυρίαρχη θέση στα γραφτά του, ίσως επειδή η κωµική επισηµότητά της ταίριαζε στην πνευµατώδη ιδιοσυγκρασία του». Ο Κούρτοβικ µάλιστα δίνει και µια δεύτερη εκδοχή για τη χρήση της καθαρεύουσας: «η γλώσα αυτή ταυτίζονταν για τους ανθρώπους της γενιάς του Εµπειρίκου µε την ατµόσφαιρα µεταφράσεων των έργων της παγκόσµιας γραµµατείας, ιδιαίτερα του Ιουλίου Βερν, ενός συγγραφέα που τον γοήτευε», βλ. Δηµοσθένης Κούρτοβικ, Έλληνες µεταπολεµικοί συγγραφείς: Ένας κριτικός οδηγός (νέα συµπληρωµένη έκδοση), Πατάκης, Αθήνα 1999, σ. 88. Έµφαση στην αίσθηση του ερωτισµού θα δώσει µε τη δική του εκδοχή ο Γ. Γιατροµανωλάκης, ο οποίος θεωρεί ο ο ποιητής είδε την καθαρεύουσα ως ένα κατεξοχήν µέσον ερωτικής περιγραφής: «Η καθαρεύουσα του Εµπειρίκου ανασύρει στην επιφάνεια αµεταχείριστα και εποµένως άτριφτα γλωσσικά κρυσταλλώµατα που ενώ φαίνονται να περιγράφουν ψυχρά το ερωτικό δρώµενο, δηµιουργούν και ελκύουν ταυτόχρονα µια ασυνήθιστη αίσθηση ερωτισµού, µε αποτέλεσµα να εξισορροπείται η τολµηρότητα της περιγραφής µε την καθαρότητα του λόγου». Βλ. το Επίµετρο του Γ. Γιατρωµανωλάκη στον 1ο τόµο του Μεγάλου Ανατολικού, Άγρα, Αθήνα 1990, σ. 320. 19
ανακατεύονται και γίνονται ένα κράµα που δύσκολα κανείς ξεχωρίζει τα συστατικά του. Γίνονται ένα, µια συνουσία µυστική, φράσεων, χρωµάτων και θεµάτων, που διαγράφουν στον ορίζοντα το δικό τους µήνυµα, µε προεξάρχουσα τη λέξη «ηδονή». Κάπως έτσι διαβάζει το πρώτο έργο του Εµπειρίκου και ο στενός του φίλος, Οδυσσέας Ελύτης: «Και ο επαρκής αναγνώστης, σαν µεσ από ρωγµές καταφερµένες πάνω στη συµβατική πραγµατικότητα, διακρίνει την έκταση µιας καινούριας χώρας, όπου η Ηδονή αφυπνίζεται και ζητά να περιβληθεί τα βασιλικά της διάσηµα». 43 Μπορεί τα κείµενα αυτά να µην παρουσιάζουν όλα συνοχή και οµοιογένεια, όµως, «τα ψυχικά γεγονότα της Υψικαµίνου αφορµώνται ή αφορούν τον έρωτα προς τη γυναίκα» σε µια µορφή αρχετυπική. 44 Για πρωταρχικές σκηνές (scenes primitives) κάνει λόγο και ο Νάνος Βαλαωρίτης, σε µια ερµηνευτική απόπειρα των εν λόγω ποιηµάτων, που βασίζεται στο συνδυασµό της φροϋδικής θεωρίας µε την υπερρεαλιστική τεχνική του αυτοµατισµού. Με λίγα λόγια, ο Βαλαωρίτης παροµοιάζει την αυτόµατη υπερρεαλιστική γραφή, που εκτοπίζει την κανονική γραφή µε την αντικατάσταση µιας λέξης ή έννοιας από µια άλλη, µε την πλαστικότητα του υποσυνείδητου, γιατί αυτή συντελεί στην επικοινωνία πραγµάτων (ανθρώπων, ζώων, φυτών ή άλλων αντικειµένων) που προηγουµένως, στο επίπεδο της λογικής, ήταν ανέφικτη. Έτσι, ισχυρίζεται, µ' ένα πλάγιο τρόπο πίσω από τις διάφορες φράσεις διαφαίνεται µια µόνιµη αναφορά στο ερωτικό δράµα. 45 Πράγµατι, στην Υψικάµινο υπάρχουν άφθονα παραδείγµατα στίχων ή και ολόκληρων ποιηµάτων που υποδηλώνουν ή αναφέρονται άµεσα σε συνουσία ή εκσπερµάτωση, αρκεί να µπορέσει κανείς να «δει» τα ερωτικά σύµβολα του γυναικείου αιδοίου και του ανδρικού φαλλού πίσω από τα κύπελλα, τους κόλπους, τους µίσχους, τα καλάµια, τα περίστροφα, τους λοστούς, τους καρπούς, τους σπόρους και τις δεντροστοιχίες και πλήθος άλλων εννοιών ή αντικειµένων που βρίσκονται τοποθετηµένα µε µια ευφάνταστη σκηνοθεσία σε όλα σχεδόν τα ποιήµατα της συλλογής. Ενδεικτικά είναι τα παρακάτω αποσπάσµατα: Όταν η ρουκέτα τελείωσε την εκσπερµάτωσί της εξηκολούθησε ο βόµβος των πλωτών επαύλεων. Μέσα στην κρυφή δεξαµενή µία σταγών καρφώθηκε στο στήθος µιας νέας που περιποιείτο τους µεταξωτούς καρπούς της ιδικής της νωχελείας. [...] (Η αρµονία των χρωµάτων µοιάζει µε παλλαϊκή γιορτή 46 ) 43 Οδυσσέας Ελύτης, «Αναφορά στον Ανδρέα Εµπειρίκο», Εν λευκώ, Γ έκδοση, Ίκαρος, Αθήνα 1992, σ. 115. 44 Γιώργης Γιατροµανωλάκης, ό.π., σσ. 54-55. 45 Νάνος Βαλαωρίτης, «Ο Ρήγας Φεραίος µιας νέας εποχής», στο περιοδικό Χάρτης 17/18, ό.π., σσ. 673-679 και στο Ανδρέας Εµπειρίκος, ό.π., σσ. 55-60. 46 Ανδρέας Εµπειρίκος, Υψικάµινος, Άγρα, Αθήνα 2001, σ. 25. 20