ΙΣΤΟΡΙΑ. Α Λυκείου ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Θ. ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Θ. ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Α Λυκείου ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ Λόγω της τροποποίησης της εξεταστέας ύλης του μαθήματος για το σχολικό έτος 2016-2017, η οποία ανακοινώθηκε Σεπτέμβριο του 2016, προκύπτει η ανάγκη να γίνουν ορισμένες προσθήκες στο βιβλίο Ιστορία Α Λυκείου του Δ.Θ. Κατσουλάκου που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη με ISBN 978-960-16-5418-8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ : 3η ΕΝΟΤΗΤΑ............................................ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε : 2η ΕΝΟΤΗΤΑ......................................... 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ : 1η ΕΝΟΤΗΤΑ......................................... 7 2η ΕΝΟΤΗΤΑ............................................ 12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΗ 3H ΕΝΟΤΗΤΑ Οι λαοί της Ιταλικής χερσονήσου και ο σχηματισμός του ρωμαϊκού κράτους Για ποιους λόγους οι Ρωμαίοι επι-κράτησαν στην ιταλική χερσόνησο; 5. Η ρωμαϊκή εξάπλωση Η επικράτηση των Ρωμαίων Οι Ρωμαίοι συνάντησαν πολλές δυσκολίες μέχρι την οριστική επικράτησή τους στην ιταλική χερσόνησο. Η τελική τους νίκη οφείλεται: α) Στην επιμονή, στην πειθαρχία και στην πίστη στις προγονικές αρετές (αγάπη για την πατρί - δα, τήρηση των νόμων, σεβασμός στους ανωτέρους) που τους χαρακτήριζαν. β) Στη σύνθεση του στρατού τους, στον οποίο υπηρετούσαν όσοι πολίτες είχαν περιουσία. Έτσι, οι στρατιώτες αυτοί υπεράσπιζαν όχι μόνο την ιδέα της πατρίδας, αλλά και την οικογένειά τους και την ιδιοκτησία τους. γ) Στα μέτρα που λάμβαναν για την οργάνωση των κατακτημένων λαών. Δημιουργούσαν σύνδεσμο κάθε πόλης χωριστά με τη Ρώμη, εμποδίζοντας έτσι τις υποταγμένες πόλεις να αναπτύξουν απευθείας σχέσεις μεταξύ τους. Θεωρούσαν τους λαούς που κατακτούσαν συμμάχους. Επιπλέ ον, συνήθιζαν να παραχωρούν σε κάποιες πόλεις περισσότερα προνόμια και σε άλλες λιγότερα, προξενώντας αντιζηλίες ανάμεσα στις πόλεις και, παράλληλα, απο τρέποντας το ενδεχόμενο να συμπράξουν. δ) Στην οργάνωση οδικού δικτύου στην ιταλική χερσόνησο με στόχο την άμεση επέμβαση του ρωμαϊκού στρατού όπου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ 3 χρει αζόταν και με αποτέλεσμα την ανάπτυξη του εμπορίου. ε) Στην ίδρυση αποικιών στις κατακτημένες περιοχές. Ρωμαίοι χωρικοί (που είχαν πολιτικά δικαιώματα και τη δυνατότητα να στρατεύονται) στέλνονταν ως άποικοι (coloni) στις περιοχές αυτές, λειτουργώντας ως παράγοντας εκρωμαϊσμού των κατακτημένων λαών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ 2H ΕΝΟΤΗΤΑ Οι συνέπειες των κατακτήσεων 1. Οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές αλλαγές Η πρώιμη ρωμαϊκή οικονομία Η ρωμαϊκή οικονομία μετά τις κατακτήσεις Η οικονομία Το πρώιμο ρωμαϊκό κράτος, πριν από τις κατακτήσεις, στηριζόταν σε ένα σύστημα κλειστής αγροτικής οικονομίας. Η κατάκτηση της ιταλικής χερσονήσου και της Καρχηδό νας σήμανε την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας. Συγκροτήθηκαν μεγάλα εργαστήρια, γεγονός που μετέβαλε το σύστημα παραγωγής και το είδος της εργασίας. Η χρησιμοποίηση δούλων, δηλαδή εργατικού δυναμικού με πολύ μικρό κόστος, οδήγησε τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις και τις μικρές ιδιο κτησίες σε εξαφάνιση. Οι πρώτες μεγάλες ιδιοκτησίες είχαν ήδη δημιουργηθεί παλιό τερα με την καταπάτηση κατακτημένης δημόσιας γης. Τι γνωρίζετε για τον ρωμαϊκό όχλο; Η κοινωνία Με την εξαφάνιση των μικρών ιδιοκτησιών και των μικρών εργαστηρίων, χάθηκε και ο κύριος όγκος του ρωμαϊκού λαού ως ενιαίου συνόλου, ο οποίος στήριζε το δημοκρατικό πολίτευμα και συγκροτούσε τον στρατό, με τον οποίο πραγματοποιήθηκαν οι μεγάλες κατακτήσεις. Το τμήμα αυ-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ 5 Ποιοι καρπώθηκαν τα πλούτη από τις κατακτήσεις; Τι γνωρίζετε για την τάξη των συγκλητικών; Τι γνωρίζετε για την τάξη των ιππέων; τό του ρωμαϊκού λαού, έχοντας χάσει τη μικρή περιουσία του, άρχισε να συγκεντρώνεται στη Ρώμη αναζητώντας καλύτερη τύχη. Τα μόνα δικαιώματα που διέθεταν ήταν τα πολιτικά δικαιώματα του Ρωμαίου πολίτη. Ο μόνος τρόπος για να επιβιώσουν ήταν να εξαρ γυρώνουν την ψήφο τους στους πλουσίους. Σταδιακά αυτό το τμήμα των Ρωμαίων πολιτών εξελίχθηκε σε μια ανθρώπινη μάζα χωρίς συνείδηση, τον γνωστό ρωμαϊκό όχλο. Τα πλούτη που συγκεντρώθηκαν από τις μεγάλες κατακτήσεις περιήλθαν στα χέρια δύο ολιγάνθρωπων κοινωνικών τάξεων: των συγκλητικών και των ιππέων. Οι συγκλητικοί αποτελούσαν τη νέα αριστοκρατική τάξη. Η τάξη αυτή συγκροτήθηκε από κατόχους μεγάλων αγροκτημάτων, που οι ίδιοι ή οι πρόγονοί τους είχαν καταλάβει κάποτε κάποιο ανώτατο αξίωμα. Έλαβαν την ονομασία συγκλητικοί γιατί, κατακτώντας κάποιο υψηλό αξίω μα, εντάσσονταν στο σώμα της συγκλήτου. Για να ανέλθουν στα αξιώματα αυτά, έπρε πε πρώτα να λάβουν την ψήφο του λαού. Καθώς η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μεγάλωνε, η σύγκλητος απέκτησε μεγάλη πολιτική δύναμη. Η τάξη των συγκλητικών λειτουρ γούσε ως κλειστή ομάδα και ήταν δύσκολο για άτομα διαφορετικής κοινωνικής προέ λευσης να διεκδικήσουν δημόσιο αξίωμα. Αν κάποιος κατόρθωνε να λάβει κάποια δημόσια θέση, ονομαζόταν νέος άνθρωπος. Η τάξη των ιππέων δε συγκροτούνταν, όπως συνέβαινε στο παρελθόν, από πολίτες αριστοκρατικής καταγωγής, οι οποίοι είχαν τη δυνατότητα να συντηρούν άλογο για να πολεμούν έφιπποι. Οι ιππείς, την περίοδο αυτή, αν και δεν ήταν αριστοκρατικής καταγωγής, διέθεταν πολλά χρή ματα ώστε να μπορούν να στρατεύονται στο ιππικό. Δεν τους επιτρεπόταν όμως να καταλάβουν ανώτατα δημόσια αξιώματα, γεγονός που τους οδηγούσε σε διαρκείς αντιπαραθέσεις με τους συγκλητικούς. Βασική ενασχόλησή τους ήταν οι κερδοφόρες εργασίες (επιχειρήσεις, εμπόριο, τοκογλυφία, ανάληψη δημοσίων έργων).

6 Τι ήταν οι δημοσιώνες; Τι γνωρίζετε για τη δουλεία στη Ρώμη; ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Οι δημοσιώνες νοίκιαζαν από το κράτος το δικαίωμα της είσπραξης των δημόσιων φόρων από τις επαρχίες ή της εκμετάλλευσης των μεταλλείων ή των λιμανιών. Οι δημοσιώνες προπλήρωναν στο κράτος τα έσοδα των μελλοντικών εισπράξεων και ακολούθως πουλούσαν τα δικαιώματά τους σε επιχειρηματίες των επαρχιών. Οι επιχειρηματίες αυτοί επιδίωκαν κατά την είσπραξη των φόρων να αποκομίσουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κέρδος. Το αξίωμα του δημοσιώνη αποτελούσε την πιο κερδοφόρα επιχείρηση. Οι δημοσιώνες είναι οι γνωστοί από την Καινή Διαθήκη τελώνες. Με την επέκταση του ρωμαϊκού κράτους ευνοήθηκε και η ανάπτυξη της δουλείας. Οι αιχμάλωτοι του ρωμαϊκού στρατού παραδίδονταν στους δουλεμπόρους, οι οποίοι με τη σειρά τους τροφοδοτού σαν όλες τις αγορές της αυτοκρατορίας. Οι δούλοι ήταν περιζήτητοι, καθώς αποτελούσαν φτηνή εργατική δύναμη, σε μια εποχή που οι επιχειρήσεις και οι γαιοκτησίες είχαν ανάγκη από εργατικά χέρια. Οι Ρωμαίοι αντιμετώπιζαν τους δούλους ως πράγματα, και γι αυτό τους φέρονταν με σκληρό τρόπο. Οι δούλοι, αντιδρώντας, συχνά εξεγείρονταν, δίχως όμως να πετυχαίνουν συνήθως τον στόχο τους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (1ος αι. π.χ.-3ος αι. μ.χ.) 1H ΕΝΟΤΗΤΑ Η περίοδος της ακμής (27 π.χ.-193 μ.χ.) Η επαναφορά των παλιών ηθών Η λατρεία της κρατικής εξουσίας 1. Η εποχή του Αυγούστου (27 π.χ.-14 μ.χ.) Η θεοποίηση των αυτοκρατόρων Ο πολιτισμός την εποχή του Αυγούστου Ο Αύγουστος, για να ενισχύσει την ενότητα του ρωμαϊκού λαού, αγωνίστηκε να επαναφέρει τους Ρωμαίους στα παλιά ήθη. Προς τον σκοπό αυτό επιστρατεύθηκαν οι παλιοί μύθοι και τέθηκαν στην υπηρεσία της κρατικής ιδεολογίας. Έγινε προσπάθεια να αναβιώσουν αρχαίες λατρείες και ξεχασμένες αγροτικές θεότητες, με στόχο να συνδεθούν οι Ρωμαίοι με την παράδοσή τους, την οποία ο Αύγουστος θεωρούσε παράγοντα συνοχής για τον ρωμαϊκό λαό. Ο Αύγουστος, βλέποντας ότι η προσπάθεια για αναβίωση του παρελθόντος αποτύγχανε, θέλησε να πετύχει την έ νωση του λαού κάτω από τη λατρεία της κρατικής εξουσίας. Έτσι, άρχισε η λατρεία της θεάς Ρώμης και του Αυγούστου. Δείγμα των λατρειών αυτών αποτελεί ένας μικρός κλασικός ναός που κτίστηκε στην Ακρόπολη της Αθήνας, μπροστά στην ανατολική πλευρά του Παρθενώνα. Η σύγκλητος, μετά τον θάνατο του Αυγούστου, προχώρησε στη θεοποίησή του. Έκτοτε, καθιερώθηκε ως θεσμός η θεο ποίηση των αυτοκρατόρων. Έτσι, θεοποιήθηκαν όλοι οι αυτοκράτορες, εκτός από αυτούς που είχαν υποστεί την καταδίκη της μνήμης (dammatio memoriae).

8 Ο χρυσός αιώνας του Αυγούστου ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Η περίοδος από τον θάνατο του Σύλλα έως τον θάνατο του Αυγούστου χαρακτηρίζεται από την έντονη ελληνική επίδραση στον ρωμαϊκό πολιτισμό. Τότε δημιουργήθηκαν τα πρώτα σπουδαία έργα των Ρωμαίων στα γράμματα και στις τέχνες. Η περίοδος αυτή (80 π.χ.-14 μ.χ.) είναι γνωστή ως «χρυσός αιώνας του Αυγούστου». 4. Η ρωμαϊκή τέχνη Γενικά γνωρίσματα Η ρωμαϊκή τέχνη ακολούθησε την ελληνική τεχνοτροπία. Αυτό όμως δεν πρέπει να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι κάθε έργο τέχνης των αυτοκρατορικών χρόνων μπορεί να χαρακτηριστεί ελληνικό ως προς την έμπνευση και την εκτέλεσή του. Σε πολλά έργα της εποχής αυτής είναι εμφανή τα χαρακτηριστικά της παράδοσης και της αισθητικής των Ρωμαίων. Σε άλλες περιπτώσεις η σύζευξη ελληνικών και ρωμαϊκών στοιχείων είναι τέτοια ώστε δε μας επιτρέπει να ξεχωρίσουμε ποια ακριβώς είναι τα ελληνικά και ποια τα ρωμαϊκά στοιχεία που επηρέασαν τον καλλιτέχνη. Τα έργα των Ρωμαίων αποτελούσαν συνδυασμό του πρα κτικού και του μεγαλεπήβολου πνεύματος. Πολλά μεγάλα έργα εξυπηρέτησαν ανάγκες της καθημερινής ζωής. Εκείνο που πρόβαλλαν τα μνημειακά αυτά έργα ήταν η ιδέα του μεγαλείου και της υλικής δύναμης. Ο ρόλος της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής Τα χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής Η αρχιτεκτονική Οι Ρωμαίοι έδωσαν μεγάλη βαρύτητα στην αρχιτεκτονική, ιδιαίτερα από τα χρόνια του Αυγούστου και μετά. Η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική εξυπηρέτησε περισσότερο από κάθε άλλη τέχνη το μεγαλείο της Ρώμης και διευκόλυνε την καθημερινή ζωή των πολιτών. Η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική παρουσιάζει τα παρακάτω γνωρίσματα: α) Τελειοποίηση των οικοδομικών υλικών. Οι Ρωμαίοι εφηύραν ένα μείγμα από ασβέστη, άμμο, χαλίκια και μικρά σπασμένα κερα μίδια. Με το ισχυρό αυτό μείγμα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (1ος αι. π.χ.-3ος αι. μ.χ.) 9 Έργα κοινής ωφέλειας Τα σημαντικότερα μνημεία που κατασκευάστηκαν στη Ρώμη Σπουδαία έργα που κατασκευάστηκαν στην Ελλάδα γέμιζαν το κενό των τοίχων, οι οποίοι εξωτερικά ήταν κτισμένοι με πλίνθους ή πέτρες. Την επιφάνεια των τοίχων την κάλυπταν με ασβεστοκονίαμα ή πλάκες μαρμάρου. β) Τάση προς το μνημειακό. γ) Προτίμηση στα καμπυλόγραμμα αρχιτεκτονικά στοιχεία (τόξο, καμάρα, σφαιρικός θόλος). Αντίθετα, η ελληνική αρχιτεκτονική προτιμούσε την ευθεία από την καμπύλη στην κατασκευή οικοδομημάτων. δ) Κυριαρχία του κορινθιακού ρυθμού. Οι Ρωμαίοι στους αυτοκρατορικούς χρόνους διαμόρφωσαν έναν νέο τύπο κιονόκρανου. Ήταν μια σύνθεση του κάλαθου και των φύλλων της ακάνθου του κορινθιακού με τις έλικες του ιωνικού κιονόκρανου. Σε κάποιες περιπτώσεις παρα τηρείται αντικατάσταση των ελίκων με φύλλα φοίνικα. Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες εκμεταλλεύτηκαν την ευνοϊκή συγκυρία και κατασκεύασαν πολλά έργα σε όλη την αυτοκρατορία. Ιδιαίτερα οι Αντωνίνοι προχώρησαν στην κατασκευή πολλών έργων κοινής ωφέλειας (γέφυρες, υδραγωγεία, αγορές, θέρμες, νυμφαία, ωδεία, βιβλιοθήκες), που διευκόλυναν τη ζωή των κατοίκων. Τα πιο σημαντικά μνημεία που κατασκευάστηκαν στη Ρώμη ήταν: α) Το Πάνθεον, ένα κυλινδρικό οικοδόμημα με θόλο. Είναι έργο του Αδριανού με το οποίο αντικαταστά θηκε ναός της εποχής του Αυγούστου. β) Το Κολοσσαίο. Το μεγάλο αυτό αμφιθέατρο χωρούσε πενήντα χιλιάδες θεατές. Το έργο άρχισε ο Βεσπα σιανός και η αποπεράτωσή του έγινε από τους διαδόχους του. γ) Οι αγορές του Αυγού στου, του Βεσπασιανού, του Δομιτιανού και του Νέρβα, οι οποίες αποτελούσαν ενιαίο οικοδομικό συγκρότημα. Στο συγκρότημα αυτό προστέθηκε αργότερα ένα τετράγωνο κτίσμα με πολλά δωμάτια, η αγορά του Τραϊανού. Στην αυτοκρατορική περίοδο της ρωμαϊκής ιστορίας έγιναν και στην Ελλάδα σημαντικά έργα: α) Ο ναός του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα. Η κατασκευή του άρχισε από τον Πεισίστρατο (6ος αι. π.χ.) και τελείωσε από τον Αδριανό. β) Η πύλη του Αδριανού. Το έργο αυτό αποτελεί μια θριαμβική αψίδα υποδοχής, την οποία κατασκεύασαν οι Αθηναίοι προς τιμήν του Αδριανού, όταν ο τελευταίος ήρθε

10 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ στην Αθήνα για τα εγκαί νια του ναού του Ολυμπίου Διός. γ) Το Ωδείο. Βρίσκεται στις νότιες παρυφές της Ακρόπολης και είχε μορφή στεγασμένου ρωμαϊκού θεάτρου. Έγινε με δαπάνες του Ηρώδη του Αττικού στα χρόνια του Αδριανού (2ος αι. μ.χ.). δ) Η Βιβλιοθήκη, προ σφορά του Αδριανού στους Αθηναίους. ε) Η Ροτόντα. Μαζί με ένα ανάκτορο και την αψίδα του Γαλέριου συγκροτούσαν ένα ευρύτερο οικοδομικό συγκρότημα στη Θεσ σαλονίκη. Κτίστηκε στις αρχές του 4ου αι. μ.χ. Αρχικά ήταν μαυσωλείο και στη συνέ χεια μετατράπηκε σε εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Η πλαστική κατά την περίοδο της Δημοκρατίας Η πλαστική κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους Το ιστορικό ανάγλυφο Χαρακτηριστικά δείγματα της τέχνης του ιστορικού ανάγλυφου Η πλαστική Την περίοδο της Δημοκρατίας η πλαστική αναπτύχθηκε από Έλληνες γλύπτες που είχαν εγκατασταθεί στη Ρώμη. Οι τεχνίτες αυτοί ακολούθησαν τα πρότυπα των ελληνιστικών χρόνων. Στους αυτοκρατορικούς χρόνους, και ιδιαίτερα τον 2ο μ.χ. αιώνα, βασικά γνωρίσματα της γλυπτικής είναι η ρεαλιστική απεικόνιση των μορφών και η ανάπτυξη της τέχνης του πορτρέτου. Στα αγάλματα των αυτοκρατόρων είναι εμφανή τα χαρακτηριστικά της φυσιογνωμίας τους. Η τάση της ρωμαϊκής τέχνης να αποδώσει την πραγματι κότητα και να τονίσει τις πράξεις των αυτοκρατόρων συντέλεσε στην ανάπτυξη του ιστορικού ανάγλυφου. Ποικίλες παραστάσεις στόλιζαν τις επιφάνειες τόξων, αψίδων και κιόνων με περιεχόμενο αντλημένο από τα κατορθώμα τα των αυτοκρατόρων. Χαρακτηριστικά δείγματα της τέχνης του ιστορικού ανάγλυφου αποτελούν: α) Ο κίονας του Τραϊανού, που στήθηκε στην ομώνυμη αγορά της Ρώμης. Ονομάζεται και «λίθινο έπος». Στην επιφάνειά του, που καλύπτεται από 2.500 μορφές, παρουσιάζονται πόλεμοι του αυτοκράτορα εναντίον των Δακών. β) Η θριαμ βική αψίδα του Τραϊανού στη Θεσσαλονίκη, γνωστή σήμερα με το όνομα Καμάρα. Είναι έργο του 3ου αι. μ.χ. Κατασκευάστηκε ως ανάμνηση των νικηφόρων πολέμων του Γαλέριου εναντίον των Περσών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (1ος αι. π.χ.-3ος αι. μ.χ.) 11 Η τοιχογραφία Το ψηφιδωτό Η προσωπογραφία Η ζωγραφική Από τον 1ο αι. μ.χ. σημειώνει ανάπτυξη η τέχνη της τοιχογραφίας. Οι τοίχοι των σπιτιών των πλουσίων διακοσμούνταν με μυθολογικές παραστάσεις και απεικονίσεις παραθύρων από τα οποία διακρίνονταν τοπία ή άλλα οικοδομήματα. Η τέχνη του ψηφιδωτού αποτελεί έκφραση των αυτοκρατορικών κυρίως χρόνων. Τα ψηφιδωτά ήταν παραστάσεις που κατα σκευάζονταν από ψηφίδες, δηλαδή μικρά κομμάτια γυαλιού, λίθου ή πηλού σε ποικι λία χρωμάτων. Κάλυπταν τοίχους και δάπεδα διάφορων οικοδομημάτων. Μια άλλη μορφή τέχνης, η προσωπογραφία, καλλιεργήθηκε την εποχή αυτή. Αντιπροσωπευτικά δείγματα αποτελούν οι ξύλινοι πίνακες που τοποθετούνταν στη θέση των προσώπων των ταριχευμέ νων νεκρών, με σκοπό να παραμείνουν αναλλοίωτα τα χαρακτηριστικά τους. Οι πίνακες αυτοί, επειδή προέρχονται κυρίως από την περιοχή Φαγιούμ της Αιγύ πτου, ονομάζονται και Φαγιούμ. Η απεικόνιση των προσώπων στους πίνακες αυτούς αγγίζει την τελειότητα. Τα κοσμήματα Η εφεύρεση του φυσητού γυαλιού Η μικροτεχνία Στα αυτοκρατορικά χρόνια σημειώνεται αύξηση της παρα - γωγής κοσμημάτων, σε βάρος όμως της ποιότητάς τους. Ιδιαίτερη αισθητική αξία έχουν οι καμέοι, έγχρωμοι σκληροί λίθοι με επιστρώσεις ποικίλων αποχρώσεων. Η διακόσμηση γίνεται με ανάγλυφες μορφές, έτσι που να γίνονται εμφανή τα χρώματα των επιστρώσεων. Τα αντικείμενα αυτά δένονταν πάνω σε δαχτυλίδια ή κρέμονταν από τον λαιμό. Η εφεύρεση του φυσητού γυαλιού γενίκευσε τη χρήση γυάλινων δοχείων, τα οποία απέκτησαν ποικιλία χρωμάτων και σχημά των. Η υαλουργία ήταν μια τέχνη που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

12 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ 2Η ΕΝΟΤΗΤΑ Η κρίση της αυτοκρατορίας τον 3ο αι. μ.χ. 1. Η κρίση του αυτοκρατορικού θεσμού Τα μειονεκτήματα του πολιτειακού συστήματος που καθιέρωσε ο Αύγουστος Ο ρόλος του στρατού Αποσχιστικές τάσεις Η συγκυβέρνηση αυτοκράτορα και συγκλήτου, που επέβαλε ο Αύγουστος, διήρκεσε δύο αιώνες. Το καθεστώς αυτό όμως υπήρξε προβληματικό και συνέβαλε στη φθορά του κράτους. Από τη μία μεριά ο αυτοκράτορας, πρώτος πολίτης του κράτους (princeps), έχοντας συγκεντρώσει στα χέρια του πολλές εξουσίες, επιδίωκε να επιβάλει τη θέλησή του στη σύγκλητο και, από την άλλη, η σύγκλητος, εκπροσωπώντας τη δημοκρατική παράδοση, προσπαθούσε να περιορίσει τις αυθαιρεσίες του αυτοκράτορα. Στη συνύπαρξη αυτοκράτορα-συγκλήτου ο ρόλος του στρατού υπήρξε καθοριστικός, κυρίως από τις αρχές του 3ου αι. μ.χ., όταν ο αυτοκράτορας Σεπτίμιος Σεβήρος* με τη δύναμη του στρατού ουσιαστικά κατάργησε τη σύγκλητο. Η κρίση επιτάθηκε με την επέμβαση του στρατού στην πολιτική. Η ανάμειξη του στρατού (πραιτοριανών και επαρχιακών λεγεώνων) στη διαδικασία ανάδειξης του αυτοκράτορα είχε ως άμεσο επακόλουθο τη διεκδίκηση του αυτοκράτορα του αξιώματος αυτού από πολλούς υποψηφίους σε διάφορα σημεία του κράτους. Η κατάσταση αυτή είναι γνωστή ως στρατιωτική αναρχία. Σταδιακά, στην αυτοκρατορία ο ειρηνικός βίος διαταράχθηκε και επικράτησε ανασφάλεια. Η χορήγηση από τον Καρακάλλα του δικαιώματος του Ρωμαίου πολίτη σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους της αυτοκρατορίας (212 μ.χ.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (1ος αι. π.χ.-3ος αι. μ.χ.) 13 Διευκρινίσεις όρων - Ονομάτων Σεπτίμιος Σεβήρος: (περ. 146-211 μ.χ.) Παννονία: δεν αποκατέστησε την ηρεμία. Ακολούθησαν εξεγέρσεις και πολλές παραμεθόριες επαρχίες ανεξαρτητοποιήθηκαν. Έτσι, η Γαλατία, η Ισπανία και η Παννονία*, για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις βαρβαρικές επιδρομές, ανακήρυξαν δικό τους αυτοκράτορα. Την ίδια εποχή, σε μια όαση της συριακής ερήμου, δημιουργήθηκε το βασίλειο της Παλμύρας, το οποίο όμως είχε εφήμερο βίο. Στα χρόνια που βασίλεψε η Ζηνοβία (267-273 μ.χ.) το βασίλειο αυτό γνώρισε αξιόλογη πνευματική και οικονομική ανάπτυξη. Η Ζηνοβία, διαθέτοντας ελληνική παιδεία, φιλοδόξησε το βασίλειο της Παλμύρας να αποτελέσει τη συνέχεια του βασιλείου των Σελευκιδών. Ρωμαίος αυτοκράτορας (193-211 μ.χ.), ιδρυτής της δυναστείας των Σεβήρων. Ενίσχυσε σημαντικά τον στρατό, με αποτέλεσμα η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία να αποκτήσει τη μορφή στρατιωτικής μοναρχίας. Περιοχή νότια του Δούναβη, μέρος της σημερινής Βοσνίας και Κροατίας. Χρονολόγηση 212 μ.χ.: Εκδίδεται το διάταγμα του Καρακάλλα. 2. Η οικονομική κρίση Τα αίτια Το πρόβλημα της γαιοκτησίας Τον 3ο αι. μ.χ. εκδηλώθηκε μεγάλη οικονομική κρίση, την οποία ακολούθησε πολιτική αστάθεια. Η κρίση αυτή οφείλεται κυρίως στις εξεγέρσεις και στις επιδρομές, οι οποίες προκαλούσαν τη μείωση των εμπορικών συναλλαγών και της βιοτεχνικής παραγωγής. Οι άνθρωποι των πόλεων, για να αντιμετωπίσουν την άσχημη οικονομική κατάσταση στην οποία βρίσκονταν, έπρεπε να επιστρέψουν στην ύπαιθρο και να καλλιεργήσουν τη γη.

14 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Στην ύπαιθρο όμως είχαν σχηματιστεί μεγάλες γαιοκτησίες (latifundia), οι οποίες βρίσκονταν στα χέρια ολίγων. Οι γαιοκτήμονες διοικούσαν τις γαιοκτησίες τους σαν άρχοντες και τις προστάτευαν με δικό τους στρατό. Η συγκέντρωση μεγάλων εκτάσεων στα χέρια των ολίγων οδήγησε στην ερήμωση ενός μεγάλου μέρους της γης. Ακολούθησαν ανεργία, εγκατάλειψη της υπαίθρου και εθελοντική στράτευση πολλών αγροτών. Η υπηρεσία στον στρατό εξασφάλιζε κέρδη, ασφάλεια και ενδεχομένως εξέλιξη στη στρατιωτική ιεραρχία. 3. Η κοινωνική κρίση Ο θεσμός της δουλοπαροικίας Η γενικότερη οικονομική και πολιτική κρίση επηρέασε άμεσα και την κοινωνική ζωή. Πολλοί κάτοικοι του κρά τους άρχισαν να ζητούν προστασία από τους ισχυρούς γαιοκτήμονες. Σταδιακά, ομά δες των ανθρώπων των πόλεων και των ελεύθερων καλλιεργητών δημιούργησαν σχέ σεις εξάρτησης με τους ιδιοκτήτες των κτημάτων. Οι ιδιοκτήτες νοίκιαζαν μια έκταση στους ελεύθερους καλλιεργητές και τους παρείχαν προστασία. Το γεγονός αυτό έγινε αιτία να προσκολληθούν ισόβια οι ελεύθεροι καλλιεργητές στους γαιοκτήμονες. Έτσι, δημιουργήθηκε ο θεσμός της δουλοπαροικίας, της εξάρτησης δηλαδή των καλλιεργητών από τους γαιοκτήμονες. Παράλληλα, η εξ ανάγκης παράδοση από τους μικροϊ διοκτήτες των κτημάτων τους στους μεγαλογαιοκτήμονες ενίσχυσε το φαινόμενο αυτό. Οι μεγαλογαιοκτήμονες, για να προστατευτούν από τους γύρω εχθρούς, κατα σκεύαζαν οχυρωματικό περίβολο γύρω από την κατοικία τους, η οποία με τον καιρό πήρε τη μορφή πύργου, ενώ παράλληλα διέθεταν και ιδιωτικό στρατό. Ο αριθμός των δούλων από τον 3ο αι. μ.χ. μειώθηκε, καθώς ένα μέρος τους απέκτησε την ελευθερία του. Οι γαιοκτήμονες, πάντως, προτιμούσαν να νοικιάζουν τη γη τους στους απελεύθερους παρά να έχουν δούλους, γιατί με αυτό τον τρόπο αύξαναν τα εισοδήματά τους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (1ος αι. π.χ.-3ος αι. μ.χ.) 15 Οι κολονοί Οι συντεχνίες Η κοινωνική κρίση είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας νέας κοινωνικής τάξης, την οποία αποτελούσαν ελεύθεροι καλλιεργητές και απελεύθεροι. Τα μέλη της τάξης αυτής δεν ήταν δούλοι, αλλά εξαρ τημένοι καλλιεργητές ξένου κλήρου και ονομάζονταν κολονοί (coloni). Όσοι από τους κατοίκους των πόλεων ασχολούνταν με τη βιοτεχνία και το εμπόριο δεν μπορούσαν να εξελι χθούν οικονομικά και να ανέλθουν κοινωνικά, καθώς οι αυτοκράτορες, προκειμέ νου να εξασφαλίσουν επάρκεια αγαθών στις πόλεις, αποφάσισαν τον έλεγχό τους καταγράφοντάς τους σε ειδικές ομάδες, τις συντεχνίες. Από τον 4ο αι. π.χ. οι συντεχνίες εξελίχθηκαν σε κλειστές επαγγελματικές ομάδες με κληρονομικό χαρα κτήρα. Με αυτό τον τρόπο ο μυλωνάς, ο λιμενεργάτης, ο έμπορος υφασμάτων κ.ά. ασκούσαν για όλη τους τη ζωή το ίδιο επάγγελμα και το κληροδοτούσαν στα παι διά τους. Απαντήσεις στις ασκήσεις - δραστηριότητες του σχολικού βιβλίου 1. Με βάση τις πληροφορίες του παραθέματος 2, να περιγράψετε την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ένας κολονός (colonus) και να εξηγήσετε εάν υπήρχε κοινωνική ευελιξία στο καθεστώς της δουλοπαροικίας. Ο κολονός αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της γης στην οποία έμενε και την οποία καλλιεργούσε, έτσι ώστε ούτε ο ίδιος ο γαιοκτήμονας δεν είχε τη δυνατότητα να τον απομακρύνει από τη γη αυτή. Σε περίπτωση πώλησης μιας έκτασης γης, πωλούνταν μαζί και οι κολονοί που ζούσαν σε αυτή. Εύλογο είναι λοιπόν ότι δεν υπήρχε καμία ευελιξία στο καθεστώς της δουλοπαροικίας, καθώς ο κολονός παρέμενε για όλη του τη ζωή προσκολλημένος σε ένα κομμάτι γης. 2. Να σχολιάσετε την άποψη του συγγραφέα στο παράθεμα 3 για την παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο ιστορικός Rostovtzeff στο παράθεμα αυτό αποδίδει την παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην αδιαφορία που επικρατούσε για την επίγεια ζωή και στο κοινωνικό χάσμα που υπήρχε ανάμεσα στις ανώτερες τάξεις και στις λαϊκές μάζες. Οι αιτίες αυτές που προβάλλει ο ιστορικός έχουν καθαρά θεωρητικό χαρακτήρα. Παράλληλα, απορρίπτει αιτίες με περισσότερο πρακτικό

16 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ χαρακτήρα, δηλαδή τις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής. Έτσι, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τη θεώρηση του Rostovtzeff κάπως μονόπλευρη, αφού ένα τόσο σπουδαίο και μεγάλης χρονικής διάρκειας ιστορικό γεγονός, όπως η παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, δεν είναι λογικό να προκλήθηκε μόνο από τη μεταβολή της νοοτροπίας των ανθρώπων. 3. Ο Κων. Καβάφης στο ποίημά του «Περιμένοντας τους βαρβάρους» παρουσιάζει μια φανταστική σκηνή που απηχεί πιθανότατα την παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ποια στοιχεία από το ποίημα συνθέτουν, κατά τη γνώμη σας, την εικόνα της παρακμής; (Σε καμία περίπτωση το ποίημα δεν πρέπει να θεωρηθεί ως πηγή ιστορικών πληροφοριών.) Στο ποίημα αυτό ο Καβάφης παρουσιάζει με εύστοχο τρόπο την παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Οι φορείς της εξουσίας και οι απλοί πολίτες διακατέχονται από τον φόβο των βαρβάρων. Όλα γίνονται ή δε γίνονται με κριτήριο τις επιθυμίες των βαρβάρων: α) Οι συγκλητικοί δεν εκτελούν τα καθήκοντά τους και δε νομοθετούν. β) Ο άλλοτε πανίσχυρος αυτοκράτορας, η ενσάρκωση της δύναμης της κραταιάς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, περιμένει άπρακτος και με κάθε επισημότητα τους βαρβάρους, για να τους δηλώσει την υποτέλειά του. γ) Οι δύο ύπατοι και ο στρατός, οι στυλοβάτες του ρωμαϊκού κράτους, αντί να προκαλούν το δέος και τον φόβο, επιδιώκουν να εντυπωσιάσουν τους βαρβάρους. δ) Οι ρήτορες έχουν σωπάσει, για να μην ενοχλήσουν τους βαρβάρους. Η παρακμή του ρωμαϊκού κράτους παρουσιάζεται ιδιαίτερα στο τέλος του ποιήματος, όταν γίνεται γνωστό ότι οι βάρβαροι δε θα έρθουν. Η απογοήτευση των Ρωμαίων είναι μεγάλη, γεγονός που τονίζει το τέλμα στο οποίο βρισκόταν το ρωμαϊκό κράτος, όταν δεν υπάρχουν πλέον νέες, υγιείς δυνάμεις για να του δώσουν ώθηση να συνεχίσει την πορεία του στον χρόνο. Οι βάρβαροι, με τον ερχομό τους, θα έδιναν μια νέα πνοή θα ήταν η διάδοχη κατάσταση, η συνέχεια σε κάτι που δεν είχε από μόνο του προοπτική. Τώρα, αφού οι βάρβαροι δε θα έρθουν, δημιουργείται ένα κενό στην εξέλιξη και θα διαιωνίζεται μια κατάσταση στασιμότητας και παρακμής.