ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ ΣΤΗ ΘΑΣΟ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΠΟΥΛΟΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ ΣΤΗ ΘΑΣΟ ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΠΟΥΛΟΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ ΣΤΗ ΘΑΣΟ ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Φιλολογική επιμέλεια: Σοφία Ιακωβίδου-Παπαφιλίππου Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Θανάσης Διαλεκτόπουλος Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία: C P it y ublish Κ.Ν. Επισκόπου 7 Θεσσαλονίκη Τ. 2310 203 566 Θεσσαλονίκη 2013 ΙSΒΝ: 978-960-93-4793-8 Copyright: Θανάσης Διαλεκτόπουλος, 2013 Τα ηθικά δικαιώματα του συγγραφέα παραμένουν ακέραια.

Στη μνήμη του πρόσφυγα παππού και της γιαγιάς μου, Θανάση και Αναστασίας

Ο Θανάσης Διαλεκτόπουλος γεννήθηκε στη Θάσο όπου και ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές. Αποφοίτησε από την Παιδαγωγική Ακαδημία της Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια παρακολούθησε ετήσια επιμόρφωση στην Ολλανδία στην εκπαίδευση εθνοπολιτισμικών μειονοτήτων στην οικεία γλώσσα και τον πολιτισμό. Είναι πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού Πανεπιστημίου Groningen Ολλανδίας στον Τομέα Νεοελληνικών κι Βυζαντινών σπουδών, Τμήμα Βυζαντινολογίας. Έχει μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών (Master of Arts) στην Ελληνική Γλώσσα και Πολιτισμό στη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ (Universiteit van Amsterntam). Έχει μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών (Master of Arts) στις Πολιτισμικές Επιστήμες στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου των Βρυξελλών (Vrij Universiteit Brussel). Είναι κάτοχος διδακτορικού τίτλου στη Διαπολιτισμική Παιδαγωγική στη Σχολή Ψυχολογίας, Παιδαγωγικών και Κοινωνικών Επιστημών του Εθνικού Πανεπιστημίου Groningen της Ολλανδίας. Είναι κάτοχος διδακτορικού τίτλου στη Βυζαντινή Ιστορία στο Τμήμα Ιστορίας, Έδρα Βυζαντινών και Βαλκανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου «Άγιος Κλήμης της Οχρίδας» στη Σόφια Βουλγαρίας. Είναι ορκωτός μεταφραστής στα Ολλανδικά-Ελληνικά και αντίστροφα, επίσης μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά. Υπήρξε διδάσκων Καθηγητής στο Κέντρο Μετεκπαίδευσης Εκπαιδευτικών (UCLO) του Εθνικού Πανεπιστημίου Groningen Ολλανδίας στο γνωστικό αντικείμενο «Διαπολιτισμική Παιδαγωγική». Υπήρξε επιστημονικός συνεργάτης του Εργαστηρίου Διαπολιτισμικών και Μεταναστευτικών Μελετών (Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ), του Παιδαγωγικού Τμήματος Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Κρήτης, στην υλοποίηση του έργου «Παιδεία Ομογενών» και συντονιστής ομάδας συγγραφής βιβλίων για Έλληνες μαθητές του εξωτερικού Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της «Εταιρίας Ελλήνων Παιδαγωγών» και επιμορφωτής στο Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης & Αυτοδιοίκησης / Ινστιτούτο Επιμόρφωσης (Ε.Κ.Δ.Δ.Α / ΙΝ.ΕΠ). Υπηρέτησε ως Σχολικός Σύμβουλος Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης στους Νομούς Έβρου και Καβάλας και ως Συντονιστής Α /θμιας & Β /θμιας Εκπαίδευσης Ελληνοπαίδων Εξωτερικού στην Ελληνική Πρεσβεία Βρυξελλών με διπλωματικό καθεστώς. Έχει πλούσιο συγγραφικό έργο σε βιβλία, ενώ περισσότερα από σαράντα επιστημονικά άρθρα του είναι δημοσιευμένα σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά και τόμους πρακτικών συνεδρίων. Βιβλία: 1. Η Κραμπούσα της Θάσου ως τόπος άσκησης και ο όσιος Δανιήλ ο εν τω Θασίω, εκδόσεις Παρουσία Καβάλα 1996. 2. Οι Εικόνες του Δωδεκαόρτου, συμβολισμοί και εικονογραφική ερμηνεία, εκδόσεις Τροχαλία, Αθήνα 1998. v

3. Grieks Onderwijs in Eigen Taal en Cultuur in Nederland, εκδόσεις LIZE, Groningen 1998. 4. Έλληνες στις Κάτω Χώρες, 1600-2000, έκδοση του Συμβουλίου Απόδημου Ελληνισμού (Σ.Α.Ε), Λευκωσία 2000. 5. Van tweeën één. Bicultureel-tweetalige socialisatie van Griekse leerlingen in Nederland, εκδόσεις Regenboog, Groningen 2003. 6. Από τη ζωή των Ελλήνων στο Βέλγιο και στην Ολλανδία, ΥΠ.Ε.Π.Θ / Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο 2004. 7. Δύο σε ένα. Διπολιτισμική-διγλωσσική κοινωνικοποίηση των Ελλήνων μαθητών στην Ολλανδία, εκδόσεις Κίων, Αθήνα 2004. 8. Στο Γλέντι όλοι Ένα είμαστε. Σχολικό Θέατρο. Προσεγγίζοντας Διαπολιτισμικά την Ιστορία: Έλληνες και Τούρκοι, εκδόσεις Πέλτη, Ορεστιάδα 2005. 9. Οδηγός Ελληνόγλωσσης Εκπαίδευσης Βελγίου, Ολλανδίας και Λουξεμβούργου, εκδόσεις Πέλτη, Αθήνα 2007. 10. (Επιμ.), Πρακτικά του 1ου Διεθνούς Συνεδρίου του Γραφείου Συντονιστή Εκπ/σης Benelux & του Ελεύθερου Πανεπιστήμιου Βρυξελλών με θέμα Η διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης, Βρυξέλλες 5-6-7 Οκτωβρίου 2007, εκδόσεις Πέλτη, Αθήνα 2007. 11. Νέοι της Διασποράς, Πολλαπλές Ελληνικές Ταυτότητες, εκδόσεις Ζυγός, Θεσσαλονίκη 2008. 12. Grieken in de Lage Landen,1600-2000, (vertaling J. Veenstra), Federatie van Griekse Gemeenschappen in Nederland, εκδόσεις Πέλτη, Αθήνα 2008. 13. Iconography as a Research Source on Religious Affairs in Greek Lands und Venetian Rule, εκδόσεις Copycity, Thessaloniki 2012. 14. Παλιές εικόνες της Θάσου, εκδόσεις Παρουσία, Καβάλα 2013. vi

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΘΑΣΟΥ Είναι μεγάλη η τιμή που μου γίνεται, να χαιρετήσω σαν δήμαρχος του νησιού, που πριν λίγο καιρό συμπλήρωσε τα εκατόχρονα της λευτεριάς του από τον Τουρκικό ζυγό, ένα βιβλίο αφιερωμένο στους Μικρασιάτες που ξεριζωμένοι από τις πατρογονικές τους εστίες, πριν από ενενήντα χρόνια, έφτασαν κύμα κυνηγημένων ανθρώπων, στις ακτές της Θάσου. Εδώ, στη νέα τους πατρίδα, έχοντας φυλαγμένο στο μαντίλι λίγο χώμα, ένα κομμάτι γη, «Αιολική Γη, Γη του τόπου τους», και ενώ έλαμπαν ακόμη οι πύρινες γλώσσες της πυρπολημένης Μικρασίας και το πένθος ήταν αβάσταχτο για τους χιλιάδες άταφους νεκρούς και τους ομήρους, θύματα του πειράματος της πρώτης στην ιστορία, υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών, εδώ, στη νέα τους εστία, άπλωσαν ρίζες, ανάστησαν παιδιά και πρόκοψαν. Στέριωσαν και πρόκοψαν χάρη στο πνεύμα που έφερναν, το πνεύμα του «αλυτρώτου» όπως γράφει ο Ηλίας Βενέζης. «Αυτής της μυστικής περιοχής της ψυχής που τη θέρμαινε η παράδοση της Ορθοδοξίας και της ελληνικής εύκλειας, μεταφερμένη σε μορφή παραμυθιού και θρύλου και θαύματος, από στόμα σε στόμα, από γενιά σε γενιά, από τους απλοϊκούς πατέρες και τις μητέρες, απ τους δασκάλους και τους ιερείς, μέσα στους αιώνες των κατατρεγμών από την Άλωση κι εδώ». Πίστη, καρτερία, ελπίδα, διάθεση αγωνιστική. Αυτά ήταν τα μοναδικά εφόδια στο δισάκι της ψυχής του Μικρασιάτη πρόσφυγα. Χάρη σε αυτά πορεύτηκε καλά και δεν λύγισε. Κράτησε ακοίμητο το καντήλι της μνήμης των αλησμόνητων πατρίδων. Τη φλόγα αυτής της μνήμης, έχει αποστολή ιερή να κρατήσει άσβεστη στις γενιές που θα έρθουν το βιβλίο αυτό του Θανάση Διαλεκτόπουλου, σαν επίγραμμα αναθηματικό, να κράζει στους αιώνες «Μικρασία Χαίρε». Κώστας Χατζηεμμανουήλ Δήμαρχος Θάσου vii

«Ο προσφυγικός συνοικισμός στο Λιμένα», ακουαρέλα, πενάκι. Σέβα Καλοπούλου Φυλάξαμε στην ψυχή μας ιερό τις πατρίδες μας. Με αρχές και αξιοπρέπεια χτίσαμε στην πέτρα τη νέα μας πατρίδα, τη ζωή για τα παιδιά μας. Ανθίσαμε τριανταφυλλιές, μουριές, καρυδιές, ζαλκίμια, βασιλικούς να μοσχοβολούν στις φωλιές των αηδονιών, για να ζήσετε εσείς τα παιδιά μας την ΑΝΟΙΞΗ. Κανένας πόλεμος πια να μην αγγίξει ούτε τα όνειρά σας Μια ευχή των προσφύγων παππούδων και γιαγιάδων μου, Στη μνήμη τους Σέβα Καλοπούλου Ζωγράφος viii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος... 1 Εισαγωγή. 3 Το Λεύκωμα ως εκπαιδευτικό υλικό. 7 1. Προέλευση και άφιξη των προσφύγων στη Θάσο. 15 2. Εγκατάσταση και ενσωμάτωση.. 35 3. Οικονομική και πολιτιστική συμβολή των προσφύγων.. 49 4. Προσφυγική ταυτότητα και συλλογική μνήμη 59 Παράρτημα εγγράφων και φωτογραφικού υλικού 73 Παράρτημα ονομάτων προσφύγων. 143 Βιβλιογραφία.. 163 ix

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η οξυμμένη πολιτική κατάσταση και η οικονομική και ψυχολογική εξάντληση των κατοίκων του ελληνικού κράτους που πλήρωσαν το βαρύ αντίτιμο στα πεδία των μαχών τη δεκαετία που είχε προηγηθεί (Βαλκανικοί πόλεμοι του 1912-1913, Α Παγκόσμιος Πόλεμος, υποδοχή του πρώτου μεγάλου κύματος προσφύγων, αποστολή εκστρατευτικού σώματος στη Μ. Ασία), συνιστούσαν το εξαιρετικά δυσμενές περιβάλλον μετά τη Μικρασιατική καταστροφή με την άφιξη χιλιάδων προσφύγων στην Ελλάδα. Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης έφυγαν βίαια από τις πατρίδες τους αφήνοντας πίσω νεκρούς, ιερά κειμήλια και περιουσίες, περιπλανήθηκαν και υπέφεραν μέχρι να εγκατασταθούν και να ξαναστήσουν τη ζωή τους στην Ελλάδα. Τα θύματα της Καταστροφής αύξησαν τον πληθυσμό της χώρας κατά 30% εωνώ πολλαπλασιάστηκαν αρχικά και τα προβλήματά της. Οι αλλαγές που έγιναν µε την προσέλευση και την εγκατάσταση των προσφύγων ήταν μεγάλες και αναφέρονται στο δημογραφικό, το οικονομικό και το κοινωνικό επίπεδο. Στέγη και επαγγελματική αποκατάσταση αποτέλεσαν τις σπουδαιότερες προτεραιότητες ενώ παλιοί και νέοι πολίτες της χώρας καλούνταν να συμβιώσουν αρμονικά. Ανοικοδομήθηκαν συνοικισμοί σε κωμοπόλεις και αστικά κέντρα και νέοι οικισμοί στην ελληνική ύπαιθρο που θα φιλοξενούσαν τις μόνιμες κατοικίες των προσφύγων για τις οποίες οι κάτοχοι θα πλήρωναν ένα ποσό για την αντικειμενική αξία τους, που θα ήταν συγχρόνως και το τίμημα για την έναρξη μιας καινούργιας ζωής. Η σχετική γεωγραφική απομόνωση των συνοικισμών αλλά και η πρόχειρη κατασκευή των σπιτιών τους συντέλεσαν στη «γκετοποίηση» των προσφύγων, με επακόλουθη συνέπεια τη διαίρεση ανάμεσα σε πρόσφυγες και ντόπιους. Είναι αλήθεια πως ο όρος «πρόσφυγας» είχε στην κοινή συνείδηση υποτιμητική σημασία για πολλά χρόνια και μόλις μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο αμβλύνθηκε αισθητά η διαχωριστική γραμμή μεταξύ προσφύγων και γηγενών. Βαθμιαία οι πρόσφυγες, χάρη στη φιλοπρόοδη διάθεση τους ενσωματώθηκαν στην τοπική κοινωνία, η οποία μπολιάστηκε κοινωνικά, πολιτισμικά και οικονομικά σηματοδοτώντας την έλευσης μιας νέας εποχής για την Ελλάδα. Αυξήθηκε η αγροτική και η βιομηχανική παραγωγή και επήλθε δημοσιονομική εξυγίανση των ελληνικών οικονομικών. Από το χάος του 1922 αναδύθηκε ένα εθνικά ομοιογενές κράτος. Η συμβολή των προσφύγων στη διαμόρφωση της νεότερης Ελλάδας υπήρξε α- νυπολόγιστη. Γνωστοί για τη δύναμη της ψυχής τους, την υπομονή και την περηφάνια τους κατάφεραν να οργανώσουν τη ζωή τους και με τα λιγοστά εφόδια και τη μεταξύ τους αλληλεγγύη εργάστηκαν σκληρά για να επιβιώσουν. Στην ουσία οι πρόσφυγες έ- φεραν μαζί τους ό,τι πολυτιμότερο είχαν: την πείρα τους, την εξυπνάδα τους, το ανταγωνιστικό τους πνεύμα και τις στάσεις ζωής. Φορείς προκοπής, ευρηματικότητας, τεχνογνωσίας στα ναυτικά επαγγέλματα, μαστοριάς, νέων γεύσεων και μουσικών ήχων. Έφτασαν φέρνοντας μαζί τους την εμπειρία του ξεριζωμένου, μαζί με τη δύναμη και την αντοχή εκείνου που τα έχασε όλα. Κι έτσι μεταλαμπάδευσαν τον πνευματικό τους πλούτο και συντέλεσαν στη διαμόρφωση της σημερινής ταυτότητας του Μικρασιάτη Έλληνα. Μέσα στο συνοικισμό τα ομοιόμορφα σπιτάκια της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων καθαρά και ασπρισμένα, διακοσμημένα με κεντήματα και χειροποίητες 1

ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΠΟΥΛΟΣ κουρτίνες στα παράθυρα αντανακλούσαν όλο το ψυχικό πλούτο που έκρυβαν οι ιδιοκτήτες τους. Τις αυλές τις στόλιζαν βασιλικοί, γεράνια, γιασεμιά και αγιοκλήματα, μέσα σε χρωματισμένους τενεκέδες. Δρόμοι καθαροί φυτεμένοι κατά μήκος με δέντρα, α- σβεστωμένες πεζούλες και ρείθρα υπογράμμιζαν τη λαχτάρα για ζωή. Για το θέμα της παρουσίας των προσφύγων στην Ελλάδα, που είχε κάπως παραμεληθεί από την «μικρασιολογική» έρευνα, παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες αυξανόμενο ενδιαφέρον. Το θέμα αυτό, απαλλαγμένο πλέον από τις σκοπιμότητες της αντίθεσης γηγενών και προσφύγων εξετάζεται με καίρια επιστημονικά κριτήρια. Α- ναμφίβολα το θεμελιώδες για τη διαμόρφωση και την πορεία της σύγχρονης Ελλάδας γεγονός της εγκατάστασης και κοινωνικής ένταξης των προσφύγων προσφέρει ευρύτατο πεδίο μελέτης και αποτελεί τομέα ξεχωριστής ιστορικής σπουδαιότητας. Κίνητρο για την εκπόνηση της παρούσας έρευνας αποτέλεσαν οι μαρτυρίες του πρόσφυγα παππού μου, που μένουν ανεξίτηλες στη μνήμη μου από μικρό παιδί, τότε που με έπαιρνε στα γόνατά του και μου τραγουδούσε μικρασιάτικους ρυθμούς. Αυτός μου μετέδωσε την αγάπη για τη Μικρασία και το συναίσθημα ανάγκης και ευθύνης για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης. Στην ισχυροποίηση της ιστορικής μνήμης και κατά συνέπεια της ταυτότητας, σημαντική υπήρξε η συμβολή της προσωπικής μου αναζήτησης. Η αναζήτηση της ιδιαίτερης ιστορίας της γενιάς μου με γέμισε με αφάνταστη ικανοποίηση και μου προσέδωσε προσωπική αξία. Έτσι μπορώ να ερμηνεύσω τη στάση μου όταν, ως ενήλικος, άκουσα κάποιο γηγενή να με αποκαλεί «πρόσφυγα». Στην αρχή ξαφνιάστηκα, όμως με μια δεύτερη σκέψη εξέλαβα το χαρακτηρισμό ως «τίτλο τιμής». Ξεκίνησα την παρούσα έρευνα το 1997 όταν πήρα τις πρώτες συνεντεύξεις από αρκετούς πρόσφυγες της πρώτης γενιάς που ήταν ακόμα εν ζωή. Για πολύ καιρό το υ- λικό παρέμεινε στο χρονοντούλαπο μέχρι που πρόσφατα μου ξαναδόθηκε η ευκαιρία να επανέλθω, αν και όλα αυτά τα χρόνια η σκέψη να ασχοληθώ ερευνητικά με τους πρόσφυγες της Θάσου με βασάνιζε συνεχώς. Θα ήθελα στους Μικρασιάτες και Ανατολικοθρακιώτες πρόσφυγες της Θάσου που μου γνώρισαν την πατρίδα τους μέσα από τις ζωντανές και γλαφυρές διηγήσεις τους να τους τις επιστρέψω μέσα από αυτό το βιβλίο. Το βιβλίο αντανακλά μια πραγματικότητα η οποία είναι από χρονική αλλά και βιογραφική άποψη, μοναδική. Αποτελεί φόρο τιμής στους ανθρώπους που εκδιώχτηκαν από τις πατρογονικές τους εστίες και με τις ζωές τους γεφύρωσαν τις δύο πλευρές του Αιγαίου. Θα ήθελα να αισθανθούν οι μέλλουσες γενιές το μεγαλείο που κουβάλησαν αυτοί οι άνθρωποι από τις πατρίδες τους της Ανατολής. Είναι χρέος των σημερινών Ελλήνων προς τους πρόσφυγες προγόνους τους να διατηρήσουν ανόθευτη τη μνήμη και να απομονώσουν τις φωνές που εξωραΐζουν τις γενοκτονίες και τα ολοκαυτώματα αναφέροντας ανερυθρίαστα λέξεις όπως «συνωστισμός». Θα ήθελα να ευχαριστήσω βαθύτατα όλες εκείνες τις οικογένειες προσφύγων σε Θάσο και Λιμενάρια που μου εμπιστεύτηκαν τις προσωπικές τους ιστορίες και με μεγάλη προθυμία έθεσαν τα οικογενειακά τους αρχεία στη διάθεσή μου. Η περίπτωση των προσφύγων του 1922 αποκτά ιδιαίτερα επίκαιρο χαρακτήρα στις μέρες μας που πολλαπλασιάζονται οι εστίες ανάφλεξης στον κόσμο και η αναγκαστική μετανάστευση προκαλεί ανησυχία. Καθώς ο αυξανόμενος αριθμός των ανθρώπων που εκδιώκονται βίαια από τη γη τους προσλαμβάνει διαστάσεις μείζονος προβλήματος η διεθνής κοινότητα καλείται άμεσα να επιληφθεί γιατί ο ξεριζωμός από τις πατρογονικές εστίες τραυματίζει ανεπανόρθωτα τις ψυχές των ανθρώπων για πολλές γενιές. 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τομή στην Ελληνική Ιστορία του εικοστού αιώνα αποτελεί η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και τα δραματικά γεγονότα που ακολούθησαν με τις σφαγές και τους διωγμούς του άμαχου πληθυσμού. Η μαζική εισροή 1.200.000 πανικόβλητων προσφύγων στην Ελλάδα από τις πατρίδες της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης και η κατακόρυφη αύξηση του πληθυσμού της χώρας σε εξαιρετικά σύντομο χρονικό διάστημα δημιούργησε το λεγόμενο «προσφυγικό ζήτημα», δηλαδή το ζήτημα της αποκατάστασής τους 1. Η αποκατάσταση περιλάμβανε ανθρωπιστική και κρατική επέμβαση για ε- γκατάσταση και επιβίωση των σωματικά εξαθλιωμένων και ψυχικά τραυματισμένων προσφύγων. Χωρίς τη δυνατότητα επιστροφής στις αφετηρίες τους, στη γη που τους γέννησε, δέσμευσαν τους γόνους τους στις αυλές των συνοικισμών απέναντι σε κατοίκους οι οποίοι χρειάστηκαν να περάσουν δεκαετίες για να τους αποδεχθούν. Οι ανέστιοι αυτοί «τουρκομερίτες» έβαλαν μπροστά, σε πείσμα όλων, την προσπάθεια να ξαναστηθούν όρθιοι. Οι «ντόπιοι» και οι «πρόσφυγες» αποτέλεσαν από το 1922 έως την περίοδο της Κατοχής δύο βασικές κατηγορίες αντιθέσεων που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη συγκρότηση της ελληνικής κοινωνίας, επηρεάζοντας τις οικονομικές κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις. Αυτό που παραμένει αξιοθαύμαστο είναι ότι οι πρόσφυγες ενώ στερούνταν στέγης, τροφής, περίθαλψης και χλευάζονταν συχνά από την ελληνική κοινωνία που αρνούνταν την αποδοχή τους, εξακολουθούσαν να αισθάνονται και να δηλώνουν Έλληνες και να προβάλλουν με περηφάνια την Ελληνικότητά τους. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να φωτίσει τις άγνωστες, ίσως, μέχρι τώρα, αλλά ιδιαίτερα σημαντικές πτυχές της προέλευσης και άφιξης των προσφύγων του 1922 στο νησί της Θάσου και της εγκατάστασής τους στους οικισμούς της Θάσου και των Λιμεναρίων μέσα από το κοινωνικό, πολιτικό και ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής. Διερευνάται η οικονομική και πολιτιστική τους συμβολή στην τοπική κοινωνία και εξετάζονται οι διαδικασίες διαμόρφωσης συλλογικής μνήμης και συγκρότησης ιδιαίτερης προσφυγικής ταυτότητας σε άτομα 2ης, 3ης, ακόμα και 4ης γενιάς. Πρόκειται για μια κοινωνιολογική έρευνα με ιστορικοπολιτισμικούς προσανατολισμούς. Το γεγονός ότι μέχρι σήμερα ελάχιστες έρευνες έχουν γίνει σχετικά με τους πρόσφυγες του 1922 στη Θάσο, της δίνει ίσως ξεχωριστή αξία. Η μελέτη βασίζεται σε μαρτυρίες και στοιχεία που αντλήθηκαν από τους πρόσφυγες κατοίκους του νησιού. Το ηλικιακό φάσμα των πληροφορητών καλύπτεται από άτομα της πρώτης, της δεύτερης αλλά και της τρίτης γενιάς. Παρατίθενται συγκλονιστικές μαρτυρίες από τους ανθρώπους που βίωσαν την τραγωδία και αποκαλύπτουν τα μύχια του «προσφυγικού βιώματος», ρίχνοντας φως στις συνθήκες κάτω από τις οποίες 1 Μέχρι το Νοέμβρη του 1922 υπολογίζεται ότι είχαν φτάσει στην Ελλάδα 600.000 πρόσφυγες από παραθαλάσσιες κυρίως πόλεις της Μικράς Ασίας και 300.000 από την Ανατολική Θράκη με αποτέλεσμα ο πληθυσμός πολλών ελληνικών πόλεων και νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου να υπερδιπλασιαστεί μέσα σε λίγες εβδομάδες. Σύμφωνα με την απογραφή του 1928 ο ένας τους πέντε κατοίκους της Ελλάδας ήταν πρόσφυγας. Βλ. Αλβανός, 2011: 43. 3

ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΠΟΥΛΟΣ έφτασαν στη Θάσο. Οι γηραιοί πρόσφυγες, διατηρούσαν τις ιστορίες των γονιών τους μαζί με τις δικές τους αναμνήσεις από τις πατρίδες και η εξιστόρησή τους αποτελούσε κατά κάποιο τρόπο ένα αδιάλειπτο μνημόσυνο εκείνης της ζωής, που τώρα έχει τελειώσει. Παρουσίαζαν αυτές τις ιστορίες με τόση ενάργεια, ώστε μας μετέδιδαν μια παραστατική εικόνα τόπων και ανθρώπων μιας άλλης εποχής. Οι μαρτυρίες τους είναι ένα unicum, όμως έπρεπε να διασταυρωθούν με σκοπό να αποφευχθούν οι συνήθεις παγίδες της προφορικής ιστορίας. Τα άτομα της δεύτερης γενιάς βίωσαν το δράμα της Καταστροφής μέσα από διηγήσεις των πατεράδων τους. Ως ένα σημείο κληροδότησαν τη μνήμη και στα δικά τους παιδιά, αλλά μετά από εκεί ο κύκλος κλείνει. Η μνήμη δίνει τη θέση της στην Ιστορία. Εκεί θα τοποθετηθούν και τα ενθυμήματα που μας ακολουθούν από τα παιδικά μας χρόνια και είναι ακόμα πραγματικότητα: Η φωτογραφία στον τοίχο, το δαχτυλίδι, το βραχιόλι, το κεντητό τραπεζομάντηλο. Κάθε προσφυγική οικογένεια έχει να διηγηθεί το δικό της προσωπικό δράμα από τη χαμένη πατρίδα αλλά και τη μετέπειτα καταξίωσή της στην Ελλάδα. Η ανασύνθεση των προσφυγικών μαρτυριών έχει ως στόχο να έρθει στην επιφάνεια η ανθρώπινη διάσταση της ιστορίας των προσφύγων ως βιωματική εμπειρία η οποία διαμόρφωσε την ατομική και συλλογική μνήμη. Μεγάλη υπήρξε η αξία των γραπτών πρωτογενών πηγών με κρατική προέλευση γιατί εκφράζουν τις απόψεις των κυβερνητικών παραγόντων που χειρίστηκαν το πρόβλημα της προσφυγικής αποκατάστασης. Η αναδίφηση στα αρχεία του τοπικού Τύπου της εποχής αποκάλυψε σημαντικά στοιχεία, η παράθεση των οποίων αποδίδει στη μελέτη ιστορική τεκμηρίωση και αμεσότητα. Η δημοσίευση πλούσιου φωτογραφικού υλικού και άλλων ντοκουμέντων αποτελεί παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. Το φωτογραφικό υλικό αποτυπώνει τις πατρίδες των προσφύγων στη Μικρά Α- σία και την Ανατολική Θράκη πριν τον εκπατρισμό και αποδίδει πανοραμικά απόψεις της πρωτεύουσας Θάσου εκείνη την εποχή, όπως την αντίκριζαν οι πρόσφυγες καταφτάνοντας στο νησί. Διασώζει εικόνες από την εγκατάστασή τους στα προσφυγικά καταλύματα της Θάσου και των Λιμεναρίων, τις γειτονιές που αποτέλεσαν τους χώρους όπου γαλουχήθηκαν και μεγάλωσαν άνθρωποι που έχουν εκ φύσεως στο χαρακτήρα τους την προσφορά στον τόπο τους. Το φωτογραφικό υλικό καλύπτει τις ασχολίες και τις δραστηριότητες των προσφύγων από τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους στο νησί και τις μορφές συλλογικής δραστηριότητάς τους μέχρι σήμερα. Τέλος ας αναφερθεί ότι το υλικό που συγκεντρώθηκε είναι πολύ περισσότερο από αυτό που χρησιμοποιήθηκε. Η μελέτη διαρθρώνεται στις εξής ενότητες: Η πρώτη ενότητα «Το Λεύκωμα ως εκπαιδευτικό υλικό» αποτελεί μια πρόταση για χρησιμοποίηση του Λευκώματος στην εκπαίδευση, ως διδακτικού υλικού Τοπικής Ιστορίας. Διαμορφώνει το θεωρητικό πλαίσιο υποστήριξης της εθνοτοπικής συνείδησης νέων τέταρτης μικρασιατικής γενιάς η οποία διαγενεακά συρρικνώνεται καθώς χάνεται η ιστορική μνήμη. Το υλικό προσπαθεί να «αναχαιτίσει» αυτή την εξέλιξη και να διαφυλάξει αυτό που μπορεί να πει κανείς «μικρασιατική εθνοτοπική συνείδηση». Η συνείδηση αυτή απορρέει κυρίως από τη γνώση, στηρίζεται σε συγκεκριμένα πολιτισμικά πρότυπα και εκφράζει συναισθήματα ψυχολογικής ταύτισης μεταξύ ανθρώπων με κοινή καταγωγή. Στην ενότητα «Προέλευση και άφιξη των προσφύγων στη Θάσο» διερευνώνται οι τόποι προέλευσης των προσφύγων από τις δυτικές παραλίες της Μικράς Ασίας και τις παραθαλάσσιες κωμοπόλεις της Ανατολικής Θράκης. Οι πρόσφυγες αποτελούνταν από διαφορετικές γλωσσοπολιτισμικές κοινότητες και κουβαλούσαν μαζί τους τις πα- 4

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ ΣΤΗΝ ΘΑΣΟ ραδόσεις, τα ήθη και έθιμα της περιοχής απ όπου κατάγονταν. Κατατίθενται μαρτυρίες για τα χωριά και τις κωμοπόλεις τους και διαχέεται φως στα γεγονότα και τις καταστάσεις που αντιμετώπισαν κατά τη βίαιη αποχώρησή τους μέχρι την άφιξή τους στη Θάσο. Εξετάζεται πώς έγιναν οι πρώτες προσπάθειες για την υποδοχή τους στο νησί και πώς αντιμετωπίστηκε το πρόβλημα της στέγασής τους σε προσωρινά καταλύματα. Η άφιξη των προσφύγων στη Θάσο άλλαξε τη δημογραφική εικόνα του πληθυσμού, όμως από την καταγραφή της διαδικασίας εγκατάστασής τους υπάρχουν αρκετά στοιχεία για την αρχική παρουσία τους στο νησί. Η «Εγκατάσταση και ενσωμάτωση» των προσφύγων στη Θάσο είναι το θέμα της επόμενης ενότητας. Εδώ αναλύονται οι συνθήκες αποκατάστασής τους που αφορούσε στην παραχώρηση στέγης και τη δυνατότητα άσκησης κάποιου επαγγέλματος. Η οικιστική αποκατάσταση των προσφύγων απαιτούσε την εξεύρεση κατάλληλων ε- κτάσεων για την ανέγερση συνοικισμών πράγμα που πρόσφεραν τα πολλά μοναστηριακά κτήματα από μετόχια του Αγίου Όρους. Καταγράφεται η διαδικασία ανέγερσης συνοικισμών σε Θάσο και Λιμενάρια, ως προάστια στους υφιστάμενους οικισμούς ώστε να μη διαταραχτεί η ισορροπία των οικιστικών συγκροτημάτων και για να εξασφαλιστεί ένα ομοιογενές κοινωνικό περιβάλλον στο εσωτερικό των συνοικισμών. Κατατίθενται μαρτυρίες πώς οι ντόπιοι συχνά ανέπτυσσαν απέναντι στον προσφυγικό πληθυσμό αισθήματα δυσαρέσκειας και μια συμπεριφορά που ενίοτε έφτανε τα όρια της σύγκρουσης. Αναζητώντας τους λόγους της αντιπαλότητας οδηγούμαστε σε διαπιστώσεις ότι κύριος λόγος ήταν η αμφισβήτηση της επαγγελματικής σιγουριάς των ντόπιων σε κάποιους τομείς, όπου οι πρόσφυγες άρχισαν να διακρίνονται, π.χ. στα επαγγέλματα που σχετίζονταν με τη θάλασσα, αλλά και στη διεκδίκηση κλήρου και ελαιοδέντρων. Στην ενότητα «Οικονομική και πολιτιστική συμβολή των προσφύγων» εξετάζεται η συμβολή των προσφύγων στην αναβάθμιση της τοπικής κοινωνίας μέσα από την ενεργό συμβολή τους στην κοινωνική, πολιτισμική και οικονομική ζωή του τόπου. Με την πείρα που διέθεταν από τις παραθαλάσσιες πατρίδες τους εκμεταλλεύτηκαν το θαλάσσιο πλούτο του νησιού και ασχολήθηκαν αποκλειστικά με την αλιεία και τη ναυτιλία οργανώνοντας δικές τους ναυτιλιακές επιχειρήσεις. Κατατίθενται μαρτυρίες από τους μετερχόμενους επαγγέλματα όπως τα παραπάνω αλλά και από γυναίκες πρόσφυγες που συμμετείχαν στην αγορά-εργασίας του νησιού. Η εγκατάσταση των προσφύγων στη Θάσο επέδρασε και σε άλλους τομείς της ντόπιας κοινωνίας συμπεριλαμβανομένου και του πολιτισμού. Οι πρόσφυγες ήταν μαθημένοι στις πατρίδες τους να δουλεύουν και να γλεντάνε. Μικρασιάτες μουσικοί σκόρπιζαν τη χαρά σε τοπικά γλέντια και πρωτοστατούσαν σε δρώμενα της Αποκριάς. Στην πολιτιστική τους προσφορά θα πρέπει να ενταχθεί και η Μικρασιατική κουζίνα με γεύσεις που γεφύρωναν οσφρητικά την απόσταση ανάμεσα στις χαμένες πατρίδες και το συνοικισμό. Η ενότητα «Προσφυγική ταυτότητα και συλλογική μνήμη» έχει καθαρά τη μορφή κοινωνιολογικής έρευνας όπου διερευνώνται οι αιτίες και οι συνθήκες διαμόρφωσης της προσφυγικής (Μικρασιατικής και Ανατολικοθρακιώτικης) ταυτότητας το χρονικό διάστημα που ακολουθεί την περίοδο της προσφυγιάς. Εξετάζεται το περιεχόμενο της και η πορεία μετεξέλιξής της στις νεότερες γενιές μέσα από την κοινή εμπειρία των αφηγήσεων ζωής ατόμων πρώτης, δεύτερης και τρίτης γενιάς προσφύγων. Κατά τον τρόπο αυτό εξετάζεται η προσφυγιά ως διαδικασία διαμόρφωσης συλλογικής ταυτότητας. Εξετάζεται επίσης ο ρόλος των προσφυγικών σωματείων και συλλόγων στην καλλιέργεια της προσφυγικής ταυτότητας και διερευνάται η σημασία των εκδηλώσεων και δραστηριοτήτων αυτών των οργανώσεων στην τροφοδότηση της ιστορικής μνήμης και τη μετάδοση ιστορικής εμπειρίας στις επόμενες γενιές. Το ζητούμενο είναι 5

ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΠΟΥΛΟΣ να παραμείνει ζωντανή η ανάμνηση, να διατηρηθεί με κάθε λεπτομέρεια στη μνήμη η προσφυγική εμπειρία, προσωπική αλλά και συλλογική. Το βιβλίο συμπληρώνεται με «Παράρτημα ονομάτων προσφύγων». Πρόκειται για κατάλογο με ονόματα μελών προσφυγικών οικογενειών (αυτών που γεννήθηκαν στις πατρίδες της Ανατολής). Στον κατάλογο τηρήθηκαν αυστηρά τα ατομικά στοιχεία που είναι καταχωρημένα στα Δημοτολόγια και στα Μητρώα Αρρένων των Κοινοτήτων του νησιού. Όμως, επειδή τα δημοτολόγια άρχισαν να κρατούνται από το 1955, αν κάποιο άτομο είχε αποβιώσει πριν τη χρονολογία αυτή, δεν φαίνεται πουθενά εγγεγραμμένο. Ωστόσο, εντοπίσαμε ορισμένα από τα (άρρενα) άτομα προσφυγικής καταγωγής, που δεν αναφέρονται στα Δημοτολόγια, στο Μητρώο Αρρένων. Ας έχουμε υπόψη ότι καθώς οι πρόσφυγες έφταναν στην Ελλάδα, συχνά χωρίς ατομικά έγγραφα, δήλωναν, τις περισσότερες φορές, κατά την εγγραφή τους σε καταλόγους των τοπικών αρχών, χρονολογία γέννησης που μπορεί να μην ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα. Αυτό το έκαναν διότι αποσκοπούσαν σε διάφορα οφέλη (στράτευση, εργασία). 6