1 23 Αυγούστου 2014 www.geostrategy.gr Τριχοτοµηµένη εθνικά, θρησκευτικά και πολιτικά η Τουρκία Του Χρήστου Μηνάγια minagias@gmail.com Στις 10 Αυγούστου 2014, ο Recep Tayyip Erdoğan αναδείχθηκε ως ο πρώτος πρόεδρος ηµοκρατίας που εκλέχθηκε απ ευθείας από το λαό, εξασφαλίζοντας το 51,79% των ψήφων, µε τους αντιπάλους του Selahattin Demirtaş και Ekmeleddin Mehmet İhsanoğlu να εξασφαλίζουν το 9,75% και 38,43% αντίστοιχα. Φυσικά, οι βασικοί πρωταγωνιστές της εν λόγω εκλογικής αναµέτρησης ήταν πέντε: Ο Erdoğan, ο Κούρδος Demirtaş, καθώς επίσης η συµµαχία του Ρεπουµπλικανικού Κόµµατος CHP µε το Εθνικιστικό Κόµµα MHP και τον ιµάµη Fethullah Gülen που στήριξαν τον ακαδηµαϊκό και διπλωµάτη İhsanoğlu. Αναλύοντας τα εκλογικά αποτελέσµατα και τον εκλογικό χάρτη που διαµορφώθηκε, διαπιστώνεται ότι η Τουρκία είναι τριχοτοµηµένη εθνικά, θρησκευτικά και πολιτικά µε τους Κούρδους να υπερισχύουν στη νοτιοανατολική Τουρκία, το κεµαλικό κατεστηµένο στην Ανατολική Θράκη και τα υτικά Παράλια και τον Erdoğan σε όλη την υπόλοιπη χώρα συµπεριλαµβανοµένης της εκλογικής περιφέρειας Κωνσταντινούπολης και Άγκυρας. Επίσης, ένα άλλο σηµαντικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι η απήχηση του Erdoğan στους ψηφοφόρους της διασποράς είναι πολύ µεγαλύτερη από την αντίστοιχη στο εσωτερικό της χώρας, δεδοµένου ότι αυτή ανέρχεται σε 62,53%.
2 Η στρατηγική που εφάρµοσε ο Tayyip Erdoğan και το κόµµα του ήταν αναµφισβήτητα επιτυχής, υποστηριζόµενος φυσικά από την πλειοψηφία των τουρκικών ΜΜΕ και εκµεταλλευόµενος πλήρως-αθέµιτα τον κρατικό µηχανισµό, σε αντίθεση µε τη συµµαχία CHP-MHP-Gülen, η οποία υιοθέτησε τακτικές του παρελθόντος που κατ επανάληψη είχαν αποδοκιµασθεί από την τουρκική κοινωνία. Επίσης, η υποψηφιότητα του Ekmeleddin İhsanoğlu παρουσίαζε τα εξής τρωτά σηµεία: α. εν ήταν ένα ιδιαίτερα προβεβληµένο πρόσωπο στο πολιτικό σκηνικό της χώρας. β. εν εν στηρίχθηκε επαρκώς από τα πολιτικ πολιτικά ά κόµµατα που τον πρότειναν. γ. Το ο επικοινωνιακό του προφίλ δεν προσέλκυσε τον Τούρκο ψηφοφόρο. ψηφοφόρο δ. Η ηλικία του (70 ετών) ήταν αδύνατο να συναγωνιστεί την επικοινωνιακή δεινότητα του 60χρονου Erdoğan,, αφού ο µέσος όρος η ηλικίας λικίας της χώρας είναι 29 έτη. Επίσης, ένα άλλο σηµαντικό συµπέρασµα των προεδρικών εκλογών είναι η µεγάλη αύξηση των Κούρδων ψηφοφόρων από 5,9% στις δηµοτικές εκλογές της 30 Μαρτίου 2014 (2,7 εκατοµµύρια) σε 9,75% στις εκλογές της 10 Αυγούστου 2014 (4 εκατοµµύρια). τοµµύρια). Η ιδεολογία και το ψυχογράφηµα του Τούρκου ψηφοφόρου Ποια οια είναι η βασική ιδεολογία και ποιο είναι το ψυχογράφηµα των Τούρκων ψηφοφόρων; Ο συντάκτης του παρόντος, στο βιβλίο του µε τίτλο: «Αποκαλύπτοντας τον Τουρκικό Λαβύρινθο, Ισλάµ και Πολιτική στην Τουρκία» που κυκλοφόρησε πριν από δύο µήνες,, συµβάλλει στην απόκτηση µιας πληρέστερης εικόνας για τη σύγχρονη διαπάλη στο εσωτερικό γίγνεσθαι της Τουρκίας και προκαλεί τους
3 αναγνώστες να σκεφτούν τα πιθανά σενάρια εξέλιξης στις ελληνο-τουρκικές σχέσεις. Ειδικότερα δε, παρατίθενται τα ακόλουθα στοιχεία από το βιβλίο: Ο τρόπος σκέψης του τουρκικού λαού εστιάζεται στη θρησκεία, την ιστορία και τον εθνικισµό. Συνεπώς, όποιος πολιτικός φορέας µπορέσει να αγγίξει τη σκέψη της εκλογικής βάσης µε τις προαναφερθείσες λέξεις είναι βέβαιο ότι θα κερδίσει και την ψήφο της. Συνήθως στην Τουρκία, ο ισλαµισµός συµβαδίζει µε τον εθνικισµό µε αποτέλεσµα αυτό να επιδρά σηµαντικά στη διαµόρφωση του συστήµατος αξιών της τουρκικής κοινωνίας. Μάλιστα, άλλοτε ο εθνικισµός είχε πρωταγωνιστικό ρόλο επικουρούµενος από τον ισλαµισµό, άλλοτε πρωταγωνιστούσε ο ισλαµισµός µε τη στήριξη του εθνικισµού και σε µερικές περιόδους ενεργούσαν και οι δύο ισότιµα. Οι όροι οθωµανισµός, ισλαµισµός και παντουρκισµός (Türkçülük) αποτέλεσαν τις κύριες αιτίες ώστε η τουρκική κοινωνία να ενστερνισθεί την ιδέα του συντηρητισµού που είχε σηµαντική επίδραση στην κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική ζωή της χώρας διαχρονικά και θεωρείται ως ένα νέο µόρφωµα ή µια νέα κίνηση µε θρησκευτικά χαρακτηριστικά. Αρχικά, ο συντηρητισµός διείσδυσε στην πολιτική ζωή προβάλλοντας έναν πολιτιστικό χαρακτήρα, ο οποίος στη συνέχεια ενεργοποίησε τα θρησκευτικά και εθνικιστικά αντανακλαστικά της τουρκικής κοινωνίας. Τούτο έχει δύο αιτίες: πρώτον, η βασική πηγή τροφοδότησης του συντηρητισµού είναι ο τουρκικός εθνικισµός διότι η έννοια των λέξεων έθνος και πατρίδα είναι άµεσα συνυφασµένα µε τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά της τουρκικής κοινωνίας. Μάλιστα, οι ιδεολογίες του εθνικισµού και του συντηρητισµού έχουν ως κοινή συνισταµένη τον αντικοµουνισµό. Η δεύτερη αιτία αφορά στο Ισλάµ που θεωρείται ως το βασικότερο στοιχείο του τουρκικού εθνικού πολιτισµού-κουλτούρας και επηρεάζει τόσο την οικονοµική, κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική κατάσταση, όσο την οικογενειακή ζωή και την ατοµικότητα. Συνακόλουθα δε, αυτό που εγείρει τον πλέον έντονο προβληµατισµό είναι ότι στην Τουρκία είναι πολύ δύσκολο να συγκεκριµενοποιηθεί µια οριοθέτηση µεταξύ εθνικισµού και ισλαµισµού δεδοµένου ότι και οι δύο συντηρούνται και ασπάζονται τους ίδιους πολιτιστικούς κώδικες. Όµως τι σηµαίνουν όλα αυτά; Ο συντηρητισµός είναι ιδεολογία ή τρόπος ζωής; Πως αντιλαµβάνεται η τουρκική κοινωνία την έννοια του συντηρητισµού; Ο συντηρητισµός για τους Τούρκους είναι µια ιδεολογία που αναφέρεται στη συνέχιση του δυτικού τρόπου ζωής διαφυλάττοντας παράλληλα τις εθνικές και ηθικές αξίες, καθώς επίσης τα έθιµα και τις παραδόσεις. Αν κάτι χαρακτηρίζει τη σηµασία του, αυτό είναι ο ρυθµιστικός ρόλος που έχει στη διαµόρφωση του πολιτικού χάρτη της χώρας διαχρονικά και η αντίθεση του σε κάθε έννοια ολοκληρωτισµού, αυταρχικότητας και ριζοσπαστισµού. Τούτο οφείλεται στα δοµικά του στοιχεία, που τον κάνουν να εµφανίζεται µε πέντε διαφορετικά πρόσωπα: α. Τον πολιτιστικό συντηρητισµό, ο οποίος προασπίζει και διαφυλάττει τις ηθικές αξίες και τις παραδόσεις, δεδοµένου ότι δεν νοείται η ύπαρξη κάποιου έθνους χωρίς παραδόσεις. Άλλωστε, η ίδρυση ενός κράτους είναι εύκολο, η οικοδόµηση ενός έθνους είναι δύσκολο, όµως η δηµιουργία παραδόσεων είναι αδύνατο. Για το λόγο αυτό, ο συντηρητισµός µε το πολιτιστικό του πρόσωπο επιδιώκει να συµπληρώσει το βαθύ κενό που υπάρχει µεταξύ του τουρκικού λαού και των ανθρώπων του πνεύµατος σε ό,τι αφορά στη γλώσσα, την ηθική και την κοινωνικότητα. Στην επιδίωξη αυτή,
4 σηµαντικός είναι ο ρόλος της οικογένειας και της εκπαίδευσης. Της οικογένειας, διότι αποτελεί τη βασική δοµή του τουρκικού έθνους και την πρωταρχική εγγύηση για την κοινωνική ασφάλεια και τη διαφύλαξη των ηθικών αξιών. Και της εκπαίδευσης, διότι αυτή συµβάλλει αποφασιστικά στη διάδοση του συντηρητισµού στη νεολαία. β. Τον ισλαµικό συντηρητισµό που συνδέει τους εθνικιστές µε τους συντηρητικούς διότι αφενός το Ισλάµ αποτελεί τη θεµελιώδη βάση της τουρκικής κοινωνίας, αφετέρου η ισλαµική ταυτότητα έπαιξε πολύ σηµαντικό ρόλο στην ίδρυση της Τουρκικής ηµοκρατίας. γ. Τον εθνικιστικό συντηρητισµό που εστιάζεται στο πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο. Υπόψη ότι, ο εθνικιστικός συντηρητισµός εµπεριέχει και τον αυταρχισµό που είναι ένα δοµικό συστατικό του τουρκικού DNA και θα ήταν αδύνατο να µην επηρεασθεί από αυτόν. δ. Το φιλελεύθερο συντηρητισµό που αναφέρεται στην περίοδο µετά την εφαρµογή του πολυκοµµατικού συστήµατος στην Τουρκία και έχει σχέση µε έναν ήπιο εθνικισµό, ο οποίος εξασφαλίζει την ισορροπία µεταξύ του έθνους, της θρησκείας και του κοσµικισµού. Στο πλαίσιο αυτό, η θρησκεία αναλαµβάνει τη γαλούχηση µιας θεοσεβούµενης και ακηλίδωτης κοινωνίας εντός ενός µετριοπαθούς πλαισίου, ενώ ο κοσµικισµός αποτελεί έναν κοινωνικό θεσµό και µια κοινωνική πραγµατικότητα που έχει λάβει τη µορφή ενός µη διαπραγµατεύσιµου κοινωνικού πεπρωµένου. Εποµένως προκύπτει το συµπέρασµα ότι, µια ενδεχόµενη µετατροπή της Τουρκικής ηµοκρατίας σε ένα ολοκληρωτικό θρησκευτικό καθεστώς δεν στηρίζεται σε καµία λογική βάση. ε. Το µεταρρυθµιστικό συντηρητισµό, ο οποίος εν γένει υποστηρίζει τις αλλαγές και τις µεταρρυθµίσεις. Ωστόσο, αυτές θα πρέπει να είναι σύµφωνες µε τις πολιτικές, πολιτιστικές και ιστορικές παραδόσεις, µε χαρακτηριστικό παράδειγµα τη µεγάλη σηµασία που δίδεται στα σύµβολα, όπως η Άγκυρα, η Κωνσταντινούπολη µε την πλατεία Taksim και το γραφείο του πρωθυπουργού Tayyip Erdoğan στο ανάκτορο Dolmabahçe κ.λπ. Συνεπώς, καθίσταται σαφές ότι ο συντηρητισµός διαµορφώνει διαχρονικά τον πολιτικό χάρτη της Τουρκίας προβάλλοντας πάντα το πολιτιστικό, ισλαµικό, εθνικιστικό, φιλελεύθερο και µεταρρυθµιστικό πρόσωπο του. Ο ρυθµιστικός του ρόλος είναι κοινά αποδεκτός από το µεγαλύτερο µέρος της τουρκικής κοινωνίας και υπερβαίνει τα πολιτικά κόµµατα. Για το λόγο αυτό, όσοι επιχείρησαν στο παρελθόν να τον αµφισβητήσουν, εξ ολοκλήρου ή µερικώς, υπέστησαν πάντα τις ίδιες συνέπειες: είτε αποµακρύνθηκαν από την πολιτική σκηνή, είτε φυλακίσθηκαν. Η επόµενη µέρα στην Τουρκία Στις 10 Αυγούστου 2014 η Τουρκία δεν ψήφισε πρόεδρο ηµοκρατίας αλλά το είδος του καθεστώτος διακυβέρνησης της χώρας. Άλλωστε ο Tayyip Erdoğan καθ όλη τη διάρκεια της προεκλογικής διαδικασίας κατέδειξε ότι δεν είχε καµία κρυφή ατζέντα και ότι τα επόµενα βήµατα του θα είναι τα εξής: α. Θα συµπεριφερθεί ως πρωθυπουργός, θα καταργήσει το διαχωρισµό εξουσιών και η εκτελεστική εξουσία θα εγκατασταθεί στο προεδρικό µέγαρο. β. εν θα υπάρξει ισορροπία εξουσίας µεταξύ προέδρου ηµοκρατίας και πρωθυπουργού, δεδοµένου ότι η προσοχή όλων θα είναι στραµµένη προς το προεδρικό µέγαρο. γ. Οι περισσότεροι νόµοι θα προετοιµάζονται στη προεδρεία της ηµοκρατίας και στη συνέχεια θα κατατίθενται προς ψήφιση στην εθνοσυνέλευση. δ. Οι φορείς ασφαλείας της χώρας θα ελέγχονται πλήρως από τον Erdoğan, ο οποίος θα συνεχίσει να διοικεί τη χώρα µε το υπάρχον
5 αλαζονικό και αυταρχικό προφίλ του, αποδυναµώνοντας έτι περαιτέρω τους σκιώδεις µηχανισµούς που επιδίωξαν να πλήξουν το κύρος του, µε σκοπό να τον αποτρέψουν να θέσει υποψηφιότητα για πρόεδρος της ηµοκρατίας ακόµη και να τον αναγκάσουν να αποσυρθεί από την πολιτική. ε. Στις 27 Αυγούστου 2014 θα συγκληθεί έκτατο συνέδριο του κόµµατος ΑΚΡ, προκειµένου ο Erdoğan να επιδώσει το δαχτυλίδι διαδοχής στον αντικαταστάτη του. Σε ό,τι έχει να κάνει µε τα κόµµατα CHP και ΜΗΡ της αντιπολίτευσης, η µεγάλη ήττα που αυτά υπέστησαν πιθανόν να οδηγήσει στην πολιτική αυτοκτονία των αρχηγών τους, δεδοµένου ότι από την εποµένη των εκλογών αυτοί άρχισαν να αµφισβητούνται από προβεβληµένα στελέχη των κοµµάτων τους. Αντιθέτως, η σηµαντική νίκη του κουρδικού κινήµατος πιθανόν να αποτελέσει τη βασική αιτία λήψης πρωτοβουλιών από την τουρκική κυβέρνηση για παροχή περισσοτέρων δικαιωµάτων στους Κούρδους, χωρίς φυσικά αυτό να σηµαίνει και επίλυση του κουρδικού προβλήµατος. Τούτο κατά την άποψη µας επιβεβαιώνεται έµµεσα αλλά µε αρκετή σαφήνεια από την αναφορά στον όρο «Türkiyeli» που ο Erdoğan έκανε στην οµιλία που πραγµατοποίησε αµέσως µετά τη γνωστοποίηση των αποτελεσµάτων το βράδυ των εκλογών. Τι σηµαίνει όµως αυτός ο όρος; Ο συντάκτης του παρόντος, στο βιβλίο του µε τίτλο: «Αποκαλύπτοντας τον Τουρκικό Λαβύρινθο, Ισλάµ και Πολιτική στην Τουρκία» αναγράφει τα εξής: «Από τη στιγµή που δροµολογήθηκε η σύσταση της Τουρκικής ηµοκρατίας κατέστη σαφές ότι αυτή θεµελιώθηκε στη βάση ενός προβληµατικού συστήµατος που προήγαγε την τουρκική ταυτότητα και τη φιλοσοφία ότι οι πολίτες υπάρχουν για το κράτος και όχι το κράτος για τους πολίτες. Ένα άλλο σηµαντικό στοιχείο είναι ότι η προαναφερθείσα φιλοσοφία στηρίχθηκε και στηρίζεται σε δύο άξονες: στον εκτουρκισµό και στον εξισλαµισµό µε προτεραιότητα στο σουνιτικό Ισλάµ. Μάλιστα για το θέµα του εκτουρκισµού, η Τουρκάλα καθηγήτρια Prof. Ayşe Kadıoğlu επεσήµανε ότι, η Τουρκική ηµοκρατία ιδρύθηκε ως ένα κράτος που αναζητούσε το έθνος του, στηριζόµενο κατά βάση στους Τούρκους. Εν τω µεταξύ, µπορεί να πέρασαν 90 χρόνια από την ίδρυση της Τουρκικής ηµοκρατίας, αλλά στους πολίτες της χώρας αυτής εξακολουθεί να πλανάται το ερώτηµα: Ποιοί είµαστε; Κατά βάση, αυτό οφείλεται στη σύγχυση που προκαλεί η εσκεµµένα λανθασµένη ερµηνεία των όρων Türk και Türkiyeli. Αναλυτικότερα: α. Türk σηµαίνει Τούρκος ή Τουρκικός (Turkish) και προσδιορίζει το έθνος και όχι µια εθνοτική κοινότητα που είναι ενταγµένη σε ένα ευρύτερο χώρο του έθνους-κράτους. β. Türkiyeli σηµαίνει από την Τουρκία και δεν εµπεριέχει κανένα εθνικό χαρακτήρα, δεδοµένου ότι αποτελεί µια εδαφική έννοια που περιλαµβάνει όλες τις εθνικές και θρησκευτικές κοινότητες που ζουν στην Τουρκία. Μάλιστα ο όρος αυτός χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1919 από τον Μustafa Kemal, o oποίος αντί για τουρκικό κράτος χρησιµοποιούσε τη φράση το κράτος της Τουρκίας και αντί για τουρκικό έθνος συνήθιζε να χρησιµοποιεί το έθνος της Τουρκίας. Όµως, µε τη σύνταξη του Συντάγµατος του 1924, η λέξη Türkiyeli που έχει ενοποιητικό χαρακτήρα έπαψε να χρησιµοποιείται και αντί αυτής υιοθετήθηκε ο διχαστικός όρος Türk (τουρκικός) προκειµένου το τουρκικό εθνικό στοιχείο να διατηρήσει την ηγεµονία του, αλλοτριώνοντας όλες τις εθνικές και θρησκευτικές κοινότητες της Τουρκίας που είτε δεν ανήκαν, είτε δεν ήθελαν να ασπασθούν την τουρκική εθνική ταυτότητα. Ωστόσο µετά το 2010, η λέξη Türkiyeli
6 χρησιµοποιείται όλο και περισσότερο από τα τουρκικά ΜΜΕ και αποτελεί θέµα προβληµατισµού Τούρκων αρθρογράφων, ακαδηµαϊκών και πολιτικών. Τούτο, πιθανόν να αναδείξει εµφανέστερα το µωσαϊκό της εθνικής και θρησκευτικής δοµής που οι εκάστοτε τουρκικές κυβερνήσεις προσπαθούν να αποκρύψουν φοβούµενες έναν ενδεχόµενο διαµελισµό της χώρας.» Από όλα τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι, η Τουρκία εισέρχεται σε µια νέα περίοδο, αφενός «απελευθερωµένη» από τη χειραφέτηση του κεµαλικού πολιτικού καθεστώτος, αφετέρου διατηρώντας πολλά από τα χαρακτηριστικά της κεµαλικής αντίληψης, τα οποία της δηµιουργούν µια σύγχυση ιδεολογιών και αλαζονεία. Εποµένως, η απάντηση στο ερώτηµα «Η µετακεµαλική Τουρκία θα µπορέσει να οικοδοµηθεί αντιτασσόµενη στον Κεµαλισµό;» κατά την άποψη µας είναι ΟΧΙ, διότι το πολιτικό DNA του Tayyip Erdoğan προσoµοιάζει µε το αντίστοιχο του Kemal Atatürk και όχι του Türgüt Özal, µε ό,τι αυτό συνεπάγεται στις διεκδικήσεις της Τουρκίας στο µέλλον.