Η Διαχείριση του φόβου μέσα από το παραμύθι

2013 Η Διαχείριση του φόβου μέσα από το παραμύθι ΜΕΛΗ ΟΜΑΔΑΣ: Μακρή Ρούλα Μαρτζάκλη Δήμητρα Ξουρής Στέφανος Σκούρας Μάνος Φιλιπποπούλου Αγγελική Φωτάκια Ιωάννα ΥΠΕΥΘΥΝΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΕΣ: Αδαμοπούλου Αναστασία Χρυσανθοπούλου Διονυσία 1 ο ΓΕΛ ΠΑΡΑΛΙΑΣ 1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Για τα σημερινά παιδιά τα παραμύθια λειτουργούν μέσα σε ένα σύνθετο κλίμα ψυχαγωγίας ως λύτρωση, προειδοποίηση και προετοιμασία, για να αντιμετωπίσουν το σκληρό και αντιφατικό περίγυρο. Μοιάζουν σαν καθρέφτης που μέσα του τα παιδιά βλέπουν ότι η ζωή δεν είναι απαλλαγμένη συγκρούσεων και διφορούμενων καταστάσεων. Ο πόνος, η θλίψη, η κακία, η αγάπη, είναι υπαρκτά συναισθήματα. Ταυτόχρονα όμως βλέπουν ότι υπάρχουν λύσεις και όλα αυτά τα αρνητικά συναισθήματα εξισορροπούνται από την βεβαιότητα, τα θάρρος, την αισιοδοξία και την ελπίδα που υπάρχουν στο τέλος των παραμυθιών. Πολλοί μελετητές έχουν καταλήξει ότι στα παραμύθια εμπεριέχονται πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά τόσο στον εξωτερικό τους κόσμο(με τους φίλους τους, με τα παιχνίδια που παίζουν, με το σχολείο) όσο και στον εσωτερικό τους (ψυχικές, ανάγκες, ανησυχίες, φόβοι). Η ελπίδα που δίνουν τα παραμύθια ότι υπάρχει διέξοδος σε όλα αυτά, βοηθάει τα παιδιά να αντεπεξέλθουν στους φόβους και στις αγωνίες που συνοδεύουν την πορεία τους προς την ενηλικίωση αλλά και τους προτείνουν δυνατότητες για την πραγμάτωση της προσωπικής τους αυτονομίας και της κοινωνικής τους ελευθερίας. 2

ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ Στόχοι: Να κάνουμε μια διαφορετική ανάγνωση της Κοκκινοσκουφίτσας. Να απελευθερώσουμε τους δικούς μας φόβους και τις αγωνίες για τον κόσμο που μας περιβάλλει. Να εξετάσουμε τη διαχείριση του συναισθήματος του φόβου μέσα από τη διασκευή κάποιων παραμυθιών, η οποία επιχειρείται από σύγχρονα παραμύθια. Ερευνητικά Ερωτήματα: Ποιος ο ρόλος των παραμυθιών στον ψυχισμό των παιδιών; Ο κόσμος των παραμυθιών είναι ένα ταξίδι φαντασίας για τα παιδιά; Ποια στοιχεία του παραμυθιού αναπτύσσουν την παιδική φαντασία; Η ανάγνωση του παραμυθιού καθοδηγεί την ψυχή του παιδιού στην εξελικτική της πορεία; 3

Αποτελέσματα: A. Ερευνητικά ερωτήματα-απαντήσεις: Ποιος ο ρόλος των παραμυθιών στον ψυχισμό των παιδιών; Τα παραμύθια παίζουν σημαντικό ρόλο στον ψυχισμό των παιδιών και στην καλλιέργειά τους, γιατί εμπεριέχουν στοιχεία και χαρακτήρες με τα οποία το παιδί ταυτίζεται και μέσα από τα οποία εκφράζει και διαχειρίζεται, ασυνείδητα, κομμάτια του ψυχισμού του. Το παραμύθι, επειδή είναι ένας κόσμος φανταστικός, δημιουργεί το περιθώριο στα παιδιά να αφεθούν σε κομμάτια του ψυχισμού τους που έξω από το παραμύθι μπορεί να φαντάζουν απειλητικά ή απίθανα. Για παράδειγμα, το τέρας του εκάστοτε παραμυθιού μπορεί να είναι ένας χαρακτήρας με τον οποίο ένα θυμωμένο παιδί να ταυτιστεί για να εκτονώσει το θυμό του. Εξίσου, μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτό το χαρακτήρα για να προβάλλει επάνω του τα στοιχεία κάποιου προσώπου απ την πραγματική του ζωή, προσώπου που εμφανίζεται στο παιδί ως απειλητικό. Μέσα από το παραμύθι και τη φαντασία, λοιπόν, δίνεται η δυνατότητα στο παιδί να παλέψει με το τέρας και να το νικήσει, κάτι που δεν θα μπορούσε ίσως να κάνει στην καθημερινότητά του. Δεν είναι δε τυχαίο που στη φαντασία καταφεύγουν εντονότερα παιδιά με δυσκολία να βάλουν τα συναισθήματά τους ξεκάθαρα σε λέξεις, είτε γιατί έχουν λεκτικές δυσκολίες, είτε γιατί θα τους ήταν συναισθηματικά δύσκολο να μιλήσουν με ειλικρίνεια για το πώς αισθάνονται. Τα παραμύθια λειτουργούν βάσει των προβολικών μηχανισμών του ανθρώπινου ψυχισμού, των διαδικασιών δηλαδή μέσα από τις οποίες κανείς προβάλλει σε μια ιστορία στοιχεία από τη δική του ζωή και τον εσωτερικό του κόσμο. Μέσω αυτής της διαδικασίας προκύπτουν και ταυτίσεις με τους ήρωες των παραμυθιών ή με τα γεγονότα όπως διαδραματίζονται σε αυτά. Το παιδί ενδέχεται να ταυτιστεί και με το τέλος μιας ιστορίας ή να θελήσει να την αλλάξει. Συνήθως, οι αλλαγές σε ένα παραμύθι που θέλει να κάνει το παιδί, η έντονη συμπάθειά του και προσκόλληση σε μια ιστορία ή αντίστοιχα η απέχθειά του γι αυτή μαρτυρούν στοιχεία από τον ψυχισμό του παιδιού αλλά 4

και από τη ζωή του. Αν το παιδί, για παράδειγμα, στις ιστορίες με τα τρία γουρουνάκια σχολιάζει στη μαμά τους ότι αυτά δεν καταφέρνουν να προστατευτούν από τον κακό λύκο, ή μαλώνουν συνέχεια μεταξύ τους, ή ότι ο κακός λύκος είναι ισχυρότερος των καλύτερών τους προσπαθειών, τότε αυτό το παιδί μάλλον εκφράζει εσωτερικές ανασφάλειες είτε όσον αφορά τη συνεργασία του και συνύπαρξή του με άλλα παιδάκια ή τα αδέλφια του, είτε την αρνητική και απειλητική παρουσία ενός ατόμου στην οικογένεια ή στο σχολείο, είτε βέβαια έναν ιδιαίτερα εύθραυστο ψυχισμό με εντονότατες ανασφάλειες επιβίωσης, που, για παράδειγμα, θα μπορούσε να έχει ένα άρρωστο ή με άλλους τρόπους ευάλωτο παιδί. Ο κόσμος των παραμυθιών είναι ένα ταξίδι φαντασίας για τα παιδιά; Ποια στοιχεία του παραμυθιού αναπτύσσουν την παιδική φαντασία; Όλα τα στοιχεία του παραμυθού είναι ικανά να αναπτύξουν την παιδική φαντασία. Δεν θα λέγαμε ότι υπάρχουν κάποια δυνατότερα από κάποια άλλα. Και η πλοκή και οι χαρακτήρες αλλά και η έκβαση ενός παραμυθιού προσφέρουν όλα υλικό πλούσιο για το συναισθηματικό κόσμο του παιδιού. Βεβαίως, ο τρόπος που αφηγείται ένα παραμύθι κανείς είναι και αυτός πολύ σημαντικός στο πώς το παιδί θα χρησιμοποιήσει το παραμύθι αυτό για να χτίσει τον ψυχισμό του και να εμπλουτίσει τον εσωτερικό του κόσμο. Το παιδί δύναται να παρασυρθεί έντονα από τον τόνο και το ύφος της αφήγησης αλλά και από το πόσο ουσιαστικά συμμετέχει ο αφηγητής του, που είναι συνήθως ο γονιός. Ας μην ξεχνάμε ότι παραμύθι για τα παιδιά δεν είναι μόνο το κείμενο, οι λέξεις και οι εικόνες, αλλά και η πράξη της αφήγησης ως μια συναισθηματικά επενδεδυμένη διαδικασία που αναπτύσσει και συντηρεί το δικό της δυναμικό. Δηλαδή, πέρα από την ιστορία, ο χρόνος που θα αφιερώσει ο γονιός και ο τρόπος με τον οποίο θα εμπλακεί στο παραμύθι ενδέχεται κάποιες φορές να είναι σαφώς σημαντικότερος από την ιστορία και τους χαρακτήρες του παραμυθιού. Πρέπει λοιπόν το παραμύθι να το βλέπουμε ως μια ζωντανή συμμετοχική διαδικασία με δική της δυναμική και περιθώριο εξέλιξης, πειραματισμού και, βέβαια, ως ένα μέσο συναισθηματικής επικοινωνίας μεταξύ του παιδιού και του αφηγητή του παραμυθιού. 5

Η ανάγνωση του παραμυθιού καθοδηγεί την ψυχή του παιδιού στην εξελικτική της πορεία; Και βέβαια η ανάγνωση του παραμυθιού καθοδηγεί την ψυχική εξέλιξη των παιδιών, όχι όμως τόσο ως στεγνή ανάγνωση μιας ιστορίας που το παιδί ενδέχεται να κάνει και μόνο του, αλλά κυρίως ως την δυναμική διαδικασία που προαναφέραμε. Ειδικά στην περίοδο που η ικανότητα του παιδιού να διαβάσει από μόνο του είναι από ανύπαρκτη έως περιορισμένη, το βασικό ρόλο παίζει η αφήγηση και η σχέση με αυτόν που αφηγείται το παραμύθι το τελετουργικό του παραμυθιού δηλαδή. Σε μεγαλύτερες όμως ηλικίες, όπου το παιδί μπορεί να διαβάσει μόνο του ιστορίες, συνήθως όμως διηγήματα ή νουβέλες, και βέβαια και οι ιστορίες αυτές καθεαυτές παίζουν ρόλο στην ανάπτυξη του ψυχισμού. Εκεί οπωσδήποτε το παιδί έχει και μεγαλύτερη επιλογή υλικού για ανάγνωση και οι επιλογές του θα συντελέσουν με διαφορετικό τρόπο στη διαμόρφωση του εσωτερικού του κόσμου. Και πάλι μιλάμε για μια δυναμική διαδικασία μεταξύ ιστορίας και αναγνώστη, για μια εσωτερική συνομιλία που λαμβάνει χώρα σιωπηλά κατά την ώρα της ανάγνωσης αλλά και ύστερα, όταν το παιδί θα φέρει στο νου του το περιεχόμενο της εκάστοτε ιστορίας που το έχει ελκύσει. 6

B. Προσεγγίσεις παραμυθιών: Κινούμενα σχέδια και φόβος: Ο Χαρίλαος Μια γυναίκα μιλά για τα παιδικά της χρόνια «ανάμεσα στα κινούμενα σχέδια και το φόβο». Γεννήθηκε το 1979 όταν οι τηλεοράσεις έδειχναν μόνο ασπρόμαυρα. Οι γονείς της τότε την άφηναν μόνο περίπου για μία ώρα, το απόγευμα να βλέπει τηλεόραση, δηλαδή «κινούμενα σχέδια». Όμως ένα παιδάκι μικρής ηλικίας δεν μπορεί να αποκωδικοποιήσει σωστά τα όσα βλέπει, και μπορεί να τρομάξει έστω για μία εικόνα που θα δει, με μία ιστορία, ακόμη και με μία μουσική. Έτσι περιγράφει, παρακάτω, ένα γεγονός που η ίδια έζησε με τα κινούμενα σχέδια και, ενώ έχουν περάσει τόσα χρόνια ακόμα, έχει την εικόνα τους στο μυαλό της. Θυμάται λοιπόν έναν λύκο που η μουσική συνόδευε το αργό και ύπουλο βάδισμά του, την ώρα που κινούνταν να αρπάξει τον καλό πρωταγωνιστή. Μόνο αυτό έχει μείνει στο μυαλό της και φυσικά θυμάται και το όνομα του, «Χαρίλαος». Από τότε λοιπόν, κάθε βράδυ έβλεπε εφιάλτες. Πίστευε ότι το βράδυ θα ερχόταν ο Χαρίλαος και θα την έπαιρνε. Όμως, επειδή βίωνε ένα κακό συναίσθημα, οι γονείς της και οι παππούδες της, ποτέ δεν την τρομοκράτησαν χρησιμοποιώντας παραδείγματα για να την τρομάξουν (αστυνόμους, μάγισσα, γύφτος, μπαμπούλας). Μεγάλωσε σε ένα πολύ ασφαλές περιβάλλον και αυτό το συναίσθημα με τον Χαρίλαο, δημιουργήθηκε μέσα από την ίδια, διότι ήταν μικρή και δεν είχε την κριτική ικανότητα να ξεχωρίσει, την αλήθεια, την φαντασία και το παραμύθι. Από τότε, λοιπόν, όσα κλασσικά τρομακτικά παραμύθια έβλεπε ή διάβαζε, είχαν ενταχθεί στο μυαλό της εκεί που έπρεπε, στη σφαίρα του φανταστικού. Βέβαια, η προφορική αφήγηση πάντοτε αφήνει στο παιδί περιθώρια να δημιουργήσει μόνο του την εικόνα που ακούει να περιγράφεται και να συμμετέχει συναισθηματικά. Παρόλα αυτά, ντρεπόταν για τον φόβο της και ποτέ δεν το αποκάλυψε στους γονείς της. Όμως την καθοδήγησαν καταλλήλως επειδή υπέφερε πολύ μέχρι να την πάρει ο ύπνος, σταμάτησε να βλέπει κινούμενα σχέδια, και έτσι έφτασε στο σημείο να απαλλαγεί από τον Χαρίλαο. Όσο και να προσπαθούσε να κρυφτεί, οι γονείς της την είχαν καταλάβει και προσπαθούσε με κάθε τρόπο να την κάνουν να μιλήσει και να δουν τι την προβληματίζει για να το ξεπεράσουν μαζί. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ένα παιδί αντιλαμβάνεται αυτό το οποίο βλέπει να μεταδίδεται. Έτσι, λοιπόν καλό θα ήταν οι γονείς να παρακολουθούν μαζί με τα παιδιά τους τηλεόραση και να συζητάνε πάντοτε τα όσα διαδραματίζονται στην μικρή οθόνη με αλήθεια και μύθο. Όμως καλό επίσης θα ήταν να κλείσουν την τηλεόραση, χωρίς όμως να καταλάβουν το λόγο και να τους τραβήξουν την προσοχή με κάτι άλλο, με μια άλλη δραστηριότητα. Οφείλουμε να σεβαστούμε το συναίσθημά τους και να μην τα πιέσουν να συνεχίσουν την θέαση. Η συνειδητοποίηση της πραγματικότητας 7

και της φαντασίας δεν είναι αυτοματοποιημένη διαδικασία για τα παιδιά και θέλει πολλή και καλή δουλειά από τον γονιό. Πολλά παιδιά αποκτούν τους φόβους τους μέσα από τα κινούμενα σχέδια. Πολλές φορές βοηθούν η μονοτονία και το σενάριο. (Madame de la Luna) Κοκκινοσκουφίτσα, μια ψυχαναλυτική προσέγγιση Σημεία που εκφράζουν φόβο: -τα στοιχειωμένα δάση -οι μάγισσες -σε ένα χωρίο του κειμένου, η Κοκκινοσκουφίτσα προσπαθώντας να περιγράψει την γιαγιά της που στην ουσία είναι ο λύκος, περιγράφει με τρόμο την παρουσία <γιαγιάς- λύκου> -επίσης το κείμενο εστιάζει στο χρώμα των ρούχων που φοράει η Κοκκινοσκουφίτσα το οποίο χρώμα,η ψυχολογία το εκφράζει ως σύμβολο βίας και σεξουαλικού περιεχομένου, τραύματα που εκφράζονται μέσω της βίας. -το κείμενο μάς δείχνει ότι ακόμα και στα παραμύθια υπάρχει η άνιση κατανομή δικαιωμάτων των δύο φύλων. Τρόπος προσέγγισης του παραμυθιού από: Ορφανοπούλου Νατάσα/Σιαφαρίκα Ευαγγελία - το παραμύθι είναι μέσο διαχείρισης και εκμάθησης ενάντια στο φόβο, ο οποίος μπορεί να καταβάλει παιδιά μικρής ηλικίας Περίληψη: Σμαράγδας Μανταδάκη: Το παραμύθι της Ασπροπαπουτσίτσας 8

Ήταν ένα παγερό χειμωνιάτικο βράδυ, όταν η γιαγιά Κοκκινοσκουφίτσα ετοιμάστηκε να βάλει για ύπνο την εγγονή της την Ασπροπαπουτσίτσα, λέγοντάς της ένα παραμύθι. Η ιστορία ξεκινάει με την πρωινή βόλτα της Κοκκινοσκουφίτσας, της γιαγιάς της Ασπροπαπουτσίτσας, η οποία πήγαινε φαγητό στο σπίτι της γιαγιάς της στο δάσος. Καθώς έπαιζε, είδε ξαφνικά μπροστά της έναν λύκο, με τον οποίο έγιναν αμέσως φίλοι. Από την ξεγνοιασιά του παιχνιδιού, η ώρα είχε περάσει και μαζί με τον λύκο πήγαν στο σπίτι της γιαγιάς της. Εκείνη είχε φύγει γιατί είχε ανησυχήσει και είχε αφήσει ένα σημείωμα. Η Κοκκινοσκουφίτσα στενοχωρήθηκε πολύ, όμως ο λύκος την παρηγόρησε λέγοντάς της πως θα παίξουν μαζί, με τα ρούχα της γιαγιάς της. Σε λίγο έφτασε και η γιαγιά, η οποία, μόλις είδε τον λύκο, τρόμαξε και φώναξε έναν κύριο με όπλο, που θα έπαιρνε το λύκο μακριά. Όμως η Κοκκινοσκουφίτσα τον λυπήθηκε και τον άφησε να φύγει. Μετά από χρόνια, η αληθινή ιστορία της γιαγιάς της Ασπροπαπουτσίτσας ταξίδεψε σε πολλούς τόπους και δημιουργήθηκαν πολλές φήμες για την κατάληξη του λύκου. Η Ασπροπαπουτσίτσα αποκοιμήθηκε και το πρωί εξιστόρησε στη γιαγιά της το δικό της παραμύθι, που το είδε στο όνειρό της. Σε μια μακρινή ονειρούπολη, όπου η ονειράνθρωποι μπορούσαν να κάνουν τα πάντα, Απαγορευόταν μόνο να πάνε στο δάσος, γιατί εκεί υπήρχε κάτι που τους φόβιζε. Η Ασπροπαπουτσίτσα όμως αποφάσισε και ξεκίνησε να πάει στο δάσος μόνη της. Εκεί συνάντησε έναν μικρό λύκο και άρχισαν να συζητούν γιατί οι άνθρωποι φοβούνται τους λύκους και του είπε το παραμύθι της γιαγιάς της, της Κοκκινοσκουφίτσας, η οποία είχε βοηθήσει τον παππού του νεαρού λύκου. Μετά ξύπνησε και είπε πως δεν θυμόταν αν στο τέλος εξήγησε στους μάγους της Ονειρούπολής της πως, αν κάτι το φοβάσαι αντί να το αγαπάς, δεν μπορείς ποτέ να μεταμορφωθείς σε αυτό. Όμως η γιαγιά Κοκκινοσκουφίτσα έκλεισε η ίδια το παραμύθι: της είπε πως το κοριτσάκι, δηλαδή η Ασπροπαπουτσίτσα, φανέρωσε σε όλους τους ονειρανθρώπους τη μυστική ιστορία για το φόβο και την αγάπη ανάμεσα στους ανθρώπους και στους λύκους. Έτσι από τότε οι επιθυμίες των ονειρανθρώπων πραγματοποιούνταν και έζησαν αυτοί καλά και εμείς καλύτερα. 9

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Δεν είναι τυχαίο πως κάθε φορά που διαβάζουμε ένα παραμύθι στα παιδιά μας αρχίζουμε κι εμείς οι ίδιοι να διακρίνουμε μηνύματα που μέχρι τώρα δεν είχαμε προσέξει. Άλλες φορές οι ιστορίες προσπαθούν να μεταδώσουν αξίες, όπως δικαιοσύνη, καλοσύνη ή ισότητα, και άλλες προσπαθούν να περάσουν μηνύματα που είναι συνδεδεμένα με το κοινωνικό περιβάλλον, όπως η σημασία της κοινότητας, οι «αντρικοί» και «γυναικείοι» ρόλοι ή η κοινωνική ιεραρχία. Τα παραμύθια χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα από ορισμένους ψυχολόγους - για να βοηθήσουν τους ενηλίκους να ξεπεράσουν κάποια ψυχολογικά προβλήματα. Σύμφωνα με τον Χανς Ντίκμαν -τον πιο γνωστό υποστηρικτή αυτής της ιδέας- ένας αποτελεσματικός τρόπος ψυχοθεραπείας είναι να διηγηθεί το άτομο το αγαπημένο του παραμύθι. Σύμφωνα με τη θεωρία του, το αγαπημένο μας παραμύθι δεν έχει αποτυπωθεί στη μνήμη μας τυχαία, αλλά λόγω της σημαντικής ψυχολογικής βαρύτητας που έχει για την ίδια την ύπαρξή μας και τα προβλήματα που μας απασχολούν. Όταν συνειδητοποιήσουμε τη βαθύτερη σημασία του παραμυθιού, τότε μπορούμε να μεταφράσουμε ασυνείδητες σκέψεις και φόβους μας και να τα αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικότερα. 10

Βιβλιογραφία: www.eimai mama.gr Spirosmartinos.wordpress.com Madame de la luna.blogspot.cxom www.prevention.gr/images/...paramithi meso diaxeirisis fobou.doc Σμαράγδας Μανταδάκη «Το παραμύθι της Ασπροπαπουτσίτσας» 11