ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Δ.Π.Μ.Σ. «Αρχιτεκτονική - Σχεδιασμός του Χώρου» Β Κατεύθυνση: Πολεοδομία - Χωροταξία ΜΑΘΗΜΑ Περιβαλλοντικές συνιστώσες του σχεδιασμού και της οικιστικής ανάπτυξης Η έννοια της προστασίας του τοπίου στον πολεοδομικό σχεδιασμό Εφαρμογή στην περιοχή του κέντρου της Αθήνας. Πολεοδομία - Χωροταξία Αφροδίτη Μπασιούκα Μηχανικός Χωροταξίας και Ανάπτυξης Α.Π.Θ. ΑΘΗΝΑ, Μάρτιος 2015
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή... 3 1. Θεσμικό Πλαίσιο... 4 2. Ορισμοί... 7 3. Μεθοδολογία... 9 4. Εφαρμογή... 14 5. Συμπεράσματα... 23 6. Βιβλιογραφία... 24 Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 1 από 25
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1: Πρώτη προσέγγιση εντοπισμού τοπίου... 15 Εικόνα 2: Εντοπισμός στοιχείων τοπίου... 15 Εικόνα 3: Εντοπισμός χαρακτηριστικών τοπίου... 16 Εικόνα 4: Στοιχεία τοπίου της πλατείας Ομονοίας... 17 Εικόνα 5: Χαρακτηριστικά του τοπίου της πλατείας Ομονοίας... 18 Εικόνα 6: Χαρακτήρας του τοπίου της πλατείας Ομονοίας... 18 Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 2 από 25
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η έννοια του τοπίου συναντάται συχνά στο εθνικό πλαίσιο που αφορά στο σχεδιασμό του χώρου και ειδικά στο χωροταξικό σχεδιασμό. Η υποκειμενικότητα όμως που εμπεριέχεται στον όρο, εξαιτίας του ότι ως τοπίο νοείται ότι αντιλαμβάνεται ο καθένας από εμάς με τα διαφορετικά βιώματά του, δημιουργεί προβλήματα στον καθορισμό του, την οριοθέτησή του και στην λήψη αποφάσεων για την ανάδειξη και την προστασία του. Παρόλα αυτά όμως, μεγάλος αριθμός νομοθετημάτων από το 1950 έως σήμερα αναφέρει, επιδιώκει να ορίσει και να θεσπίσει κανόνες προστασίας του. Κι όλα αυτά στην χωροταξική κλίμακα. Τι προβλέπεται όμως για τα τοπία που βρίσκονται στις πόλεις; Τοπία που είναι εξίσου σημαντικά από άποψης ιστορικής, πολιτιστικής και περιβαλλοντικής και σε πολλά από αυτά σημειώνονται προβλήματα υποβάθμισης και εγκατάλειψης; Υπάρχει σχέση του τοπίου με τον πολεοδομικό σχεδιασμό; Μπορεί να ενταχθεί η έννοια του τοπίου στον πολεοδομικό σχεδιασμό και να εφαρμοστεί μεθοδολογία η οποία θα αναδείξει αξιόλογα τοπία στον αστικό ιστό; Αυτά είναι δύο ερωτήματα που καλείται η παρούσα εργασία να απαντήσει. Για το σκοπό αυτό θα χρησιμοποιηθεί ένα εργαλείο του χωροταξικού σχεδιασμού το οποίο θα προσαρμοστεί στα δεδομένα της πόλης. Θα εφαρμοστεί το θεσμικό πλαίσιο στην περιοχή του κέντρου της Αθήνας, και ειδικά στην περιοχή της πλατείας Ομονοίας προκειμένου να αναδειχθεί ως τοπίο, αν πληροί τελικά τα κριτήρια που αυτό θέτει. Η εργασία αποτελείται από πέντε κεφάλαια τα οποία διαρθρώνονται ως εξής: Κεφάλαιο 1 ο - Θεσμικό πλαίσιο, όπου γίνεται μια σύντομη αναφορά στο θεσμικό πλαίσιο που εμπεριέχει με κάποιο τρόπο αναφορά στο τοπίο από το 1950 έως σήμερα και από αυτό εκμαιεύονται ορισμοί και κριτήρια καθορισμού του τοπίου. Κεφάλαιο 2 ο - Ορισμοί. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται οι ορισμοί του θεσμικού πλαίσιο για το τοπίο, σε μια προσπάθεια ανάδειξης του τρόπου που γίνεται αντιληπτό το τοπίο κάθε φορά στο πέρασμα του χρόνου. Κεφάλαιο 3 ο - Μεθοδολογία, στο οποίο αναλύεται η επιλογή της συγκεκριμένης μεθοδολογίας για τη μελέτη του τοπίου σε πολεοδομική κλίμακα Κεφάλαιο 4 ο - Εφαρμογή όπου γίνεται βασιζόμενη στο θεσμικό πλαίσιο και στα κριτήρια που αυτό θέτει εφαρμογή για τον εντοπισμό και την ανάδειξη ενός τοπίου και τέλος, Κεφάλαιο 5 ο Συμπεράσματα, όπου παρατίθενται τα συμπεράσματα και παρατηρήσεις της ανωτέρω εφαρμογής. Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 3 από 25
1. ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η έννοια της προστασίας του τοπίου δεν είναι νέα στην ελληνική νομοθεσία. Ο Ν.1469/1950 (ΦΕΚ 169/Α/07-08-1950) αποτελεί εδώ και 60 χρόνια το πρώτο θεσμικό εργαλείο για την αναγνώριση και προστασία περιοχών ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Εκτός από το φυσικό περιβάλλον στο νόμο αυτό συμπεριλαμβάνεται και η προστασία κτισμάτων ιστορικής και πολιτιστικής αξίας. Από το περιεχόμενο του ανωτέρου νόμου και από τα χαρακτηρισμένα 507 Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους, που προέκυψαν από την εφαρμογή του, διαπιστώνεται ότι η κλίμακα του τοπίου ποικίλλει από μεμονωμένα στοιχεία όπως τα μνημεία προ του έτους 1830 και τμήματα εκτάσεων, όπως μια κοιλάδα ή ένα δάσος, ως ολόκληρες περιοχές όπως ένα νησί. Ακολουθεί ο Ν. 996/1971 (ΦΕΚ 192/Α/06-10-1971), ο οποίος εισάγει την έννοια των Εθνικών Δρυμών, του Αισθητικού Δάσους και των Διατηρητέων Μνημείων της Φύσης. Ο συγκεκριμένος νόμος δίνει έμφαση στις περιοχές φυσικού περιβάλλοντος και προσδιορίζει ότι ανάγκη για προστασία έχουν οι περιοχές που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από άποψη αισθητική, περιβαλλοντική ή τουριστική. Παρουσιάζει επικαλύψεις με τον Ν. 1469/1950 (Γεμενετζή, Ζαχαρός 2013). Το Σύνταγμα του 1975 (άρθρο 24) δίνει «νέα πνοή στην προστασία του περιβάλλοντος, την οποίαν ανάγει σε Συνταγματικά προστατευόμενη αξία και υποχρέωση του κράτους, που πρέπει να συνεκτιμάται κατά το σχεδιασμό της κρατικής δραστηριότητας σε όλους τους τομείς» (Βλαντού 2010). Το 1981 (Ν. 1126/1981 - ΦΕΚ 32/Α/10-02-1981) υπογράφεται η Σύμβαση για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς. Σύμφωνα με αυτή το τοπίο εντάσσεται είτε στην πολιτιστική κληρονομιά ως «έργο του ανθρώπου ή συνδυασμός έργων του ανθρώπου και της φύσεως» είτε στη φυσική. Η εφαρμογή της Σύμβασης περιορίστηκε στην προστασία αρχαιολογικών χώρων και μνημείων (Γεμενετζή, Ζαχαρός 2013). Στη συνέχεια, έρχεται η θεσμοθέτηση του Νόμου Πλαίσιο Ν. 1650/1986 (ΦΕΚ 160/Α/16-10- 1986) για την προστασία του περιβάλλοντος. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος νόμος περιλαμβάνει ειδικό κεφάλαιο, το Κεφάλαιο Δ με τίτλο: «Προστασία φύσης και τοπίου». Ο νόμος-πλαίσιο προσεγγίζει το περιβάλλον ως το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων. Αν και ειδική αναφορά στο τοπίο γίνεται στην παράγραφο 4 του άρθρου 18 για τους «προστατευόμενους φυσικούς σχηματισμούς, τα προστατευόμενα τοπία και τα στοιχεία του τοπίου», στην πραγματικότητα υιοθετεί την προστασία της φύσης και του τοπίου χωρίς διάκριση στα επιμέρους χαρακτηριστικά τους και κωδικοποιεί τις προστατευόμενες περιοχές σε πέντε κατηγορίες με βάση τα κριτήρια χαρακτηρισμού τους και τις αρχές προστασίας. Ο νόμος επιβάλλει τον επαναχαρακτηρισμό των κηρυγμένων τοπίων και των προστατευομένων περιοχών με βάση τη νέα διαδικασία, κάτι που δεν έχει υλοποιηθεί μέχρι σήμερα (Γεμενετζή, Ζαχαρός 2013). Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 4 από 25
Στις διατάξεις του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού (ΓΟΚ - Ν.2831/2000 ΦΕΚ 140/Α/13-06- 2000) είναι αξιοσημείωτη η ενιαία νομοθετική αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής και της φυσικής κληρονομιάς. Στον νόμο αυτό εντάσσονται στο πλαίσιο προστασίας των παραδοσιακών οικισμών και των διατηρητέων κτιρίων (πολιτιστική-αρχιτεκτονική κληρονομιά) και το ευρύτερο φυσικό τους περιβάλλον (φυσική κληρονομιά). Ακόμη στις διατάξεις του Ν.3028/2002 (ΦΕΚ 153/Α/28-06- 2002), ο οποίος αφορά την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων, αντιμετωπίζονται ενιαία τα μνημεία και ο φυσικός χώρος που τα περιβάλλει. Τα εργαλεία αυτά συνυπάρχουν με τα «κλασικά» εργαλεία της περιβαλλοντικής νομοθεσίας (προστατευόμενες περιοχές, περιοχές δικτύου Natura 2000, Τόποι Κοινοτικοί Σημασίας κλπ), της αρχαιολογικής νομοθεσίας (αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία) και της αρχιτεκτονικής νομοθεσίας (παραδοσιακοί οικισμοί, διατηρητέα κλπ), δημιουργώντας ένα σύμπλεγμα περιοχών προστασίας με άμεση ή έμμεση αναφορά στο τοπίο. Το 2000 θεσμοθετούνται οι τεχνικές προδιαγραφές μελετών Γενικών Πολεοδομικών Σχεδίων (Γ.Π.Σ.) και Σχεδίων Οικιστικής Οργάνωσης Ανοιχτής Πόλης (Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π.) όπου απαιτούμενο στοιχείο στην καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης είναι η επισήμανση τοπίων ιδιαίτερης αισθητικής συμβολικής αξίας, τοπίων για την ανάδειξη οικισμών τοπίων για την αναβάθμιση της εικόνας οδικών αξόνων ή άλλων στοιχείων δομημένων περιβάλλοντος και αποτελούν τομέα ανάπτυξης πρότασης για την προστασία και την ανάδειξή τους. Το 2010 και με τον Ν. 3827/2010 (ΦΕΚ 30/Α/25-02-2010) που αφορά την «Κύρωση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για το Τοπίο» (ή Σύμβαση της Φλωρεντίας) θεσμοθετείται πλέον μια συγκροτημένη και διακριτή πολιτική τοπίου. Τα σημαντικότερα σημεία της οποίας είναι ότι διευρύνει με σαφήνεια την κλίμακα του τοπίου από το σημειακό και το τοπικό ως το χωροταξικό επίπεδο, κάνει αναφορά σε αξιόλογα τοπία αλλά και σε καθημερινά τοπία και υποβαθμισμένες περιοχές και εντάσσει το τοπίο στην πολεοδομική και χωροταξική κλίμακα και σε όλες τις τομεακές πολιτικές. Το τοπίο γίνεται αντικείμενο αναγνώρισης και διαχείρισης ανεξάρτητα από την εξαιρετική αξία του. Στη Σύμβαση, το τοπίο παρουσιάζεται ως βασικό στοιχείο του πολιτισμού και της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Αναγνωρίζεται η ποικιλομορφία και η ποιότητά του, που συμβάλλει στη διαμόρφωση της τοπικής κουλτούρας και αποτελεί ένα βασικό συστατικό στοιχείο της ευρωπαϊκής φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, και θεωρείται απαραίτητη η επεξεργασία μιας συνολικής πολιτικής διατήρησής του. Για τη Σύμβαση το τοπίο είναι στοιχείο της κοινής κληρονομιάς και η παρούσα γενιά έχει ευθύνη απέναντι στις παρελθούσες και τις μελλοντικές γενιές. Σημειώνεται ακόμη ότι οι δραστηριότητες των δημόσιων αρχών για το τοπίο δεν μπορούν να παραμείνουν πια μόνο στο πεδίο μελέτης ή στο πεδίο περιορισμένης παρέμβασης. Το τοπίο πρέπει να γίνει πολιτικό θέμα γενικού ενδιαφέροντος επειδή συμβάλλει στην ευημερία των ευρωπαίων πολιτών και οι πολίτες της δεν αποδέχονται πια να καθορίζουν τα τοπία τους τεχνικές και οικονομικές εξελίξεις που αποφασίζονται χωρίς αυτούς (Μπεόπουλος 2011). Ακόμη, με τη θεσμοθέτηση του Ν. 3937/2011 (ΦΕΚ 60/Α/2011) για τη «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις», ο οποίος τροποποιεί το Ν. 1650/1986, τονίζεται η ανάγκη προστασίας και διατήρησης του τοπίου παράλληλα με τη βιοποικιλότητα και τη φύση, ώστε να διασφαλίζονται οι φυσικές διεργασίες, οι φυσικοί πόροι και τα οικοσυστήματα καθώς και η ποικιλομορφία, η ιδιαιτερότητα ή η μοναδικότητα των συνιστωσών τους (Κεφ. Β', άρθρο 4). Παράλληλα, ορίζονται τα προστατευόμενα τοπία και τα προστατευόμενα στοιχεία του τοπίου με βάση την οικολογική, αισθητική ή πολιτισμική αξία τους (Κεφ. Β', άρθρο 5), δίνοντας έμφαση στην αναγνώριση τόσο των φυσικών όσο και των ανθρωπογενών χαρακτηριστικών (Γεμενετζή, Ζαχαρός 2013). Τέλος, σημειώνεται ότι σύμφωνα με τις κατευθύνσεις που δίνει ο Ν. 3827/2010 αυτός πρέπει να αρχίζει να ενσωματώνεται στην ελληνική νομοθεσία που αφορά τον χωρικό σχεδιασμό. Για το λόγο αυτό παρουσιάζονται και πρόσφατα παραδείγματα όπως: α) η ΥΑ 51949/29-11-2010 Ν. 2742/1999 - Κείμενο προδιαγραφών για το τοπίο Μεθοδολογία για μελέτη του τοπίου στα ΠΠΧΣΣΑΑ, β) ο Ν. 4277/01-08-2014 Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας/Αττικής 2021 και η Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 5 από 25
ΚΥΑ 1397/16-01-2015 Σχέδιο Ολοκληρωμένης Αστικής Παρέμβασης (ΣΟΑΠ) για το κέντρο της Αθήνας. Η ΥΑ 51949/29-11-2010 που αφορά την αναθεώρηση του Περιφερειακού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης, αποτελεί το πρώτο βήμα εισαγωγής της νέας αυτής θεώρησης, επιδιώκοντας την αναγνώριση στο χώρο κάθε Περιφέρειας τοπίων ιδιαίτερης σημασίας, στα οποία θα επιδιωχθεί κατά προτεραιότητα η εφαρμογή συντονισμένων δράσεων ανάδειξης και διαχείρισης. Η αξιολόγηση θα πρέπει να λάβει υπόψη τις ήδη προστατευόμενες περιοχές, τα στοιχεία της επιτόπιας έρευνας, στοιχεία μελετών όπως του Γενικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΦΕΚ 128/ τ.α /3-7-2008) και τις κατευθύνσεις για το «Φυσικό και Πολιτιστικό Περιβάλλον Διαχείριση Φυσικού Αποθέματος» του ήδη ισχύοντος ΠΠΧΣΑΑ της οικείας Περιφέρειας. Στην παρούσα συγκυρία το τοπίο, σαν πόρος περιβαλλοντικού και αναπτυξιακού σχεδιασμού χαρακτήρα, αποτελεί συγκριτικό πλεονέκτημα της χώρας. Σαν τέτοιο λοιπόν πρέπει να προσεγγιστεί και για το λόγο αυτό κρίνεται σκόπιμο να ενσωματωθούν στις στρατηγικές προτάσεις του Περιφερειακού Πλαισίου εκτός των άλλων και μια σειρά εκτιμήσεων και προτάσεων για το τοπίο. Οι προτάσεις αυτές θα πρέπει να ενσωματώνονται οριζόντια, σε κάθε πρόταση χωρικής αναπτυξιακής πολιτικής του ΠΧΣΑΑ και επιπλέον σε ξεχωριστό κεφάλαιο ώστε να καταλήγουν σε: 1. Γενικές πολιτικές και κατευθύνσεις συγκεκριμένα για την προστασία, ανάδειξη και αειφορική διαχείριση του τοπίου στο σύνολο της Περιφέρειας καθώς και τις βασικές προτεραιότητες 2. Κατ αρχήν αναγνώριση ζωνών τοπίου. Μόνο για τα τοπία ιδιαίτερης αξίας ή ιδιαιτέρως υποβαθμισμένα όπως προκύπτουν από την αξιολόγηση 3. Στόχους ποιότητας τοπίων για κάθε ζώνη τοπίου που ορίζεται σε αυτό το ΠΠΧΣΑΑ, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται ότι κάθε αναπτυξιακό έργο είναι συμβατό με την επίτευξη των στόχων αυτών 4. Προτάσεις για την ελαχιστοποίηση των πιέσεων που αλλοιώνουν το τοπίο και υπόδειξη προτάσεων για πολιτικές και μέτρα διαχείρισης που θα πρέπει να εξειδικευθούν στο χωρικό και πολεοδομικό σχεδιασμό, τόσο στα προωθούμενα τροποποιητικά Ρυθμιστικά Σχέδια Αθήνας και Θεσσαλονίκης αντίστοιχα, όσο και στον υποκείμενο σχεδιασμό (Ρυθμιστικά σχέδια κατά το ν.2508/97, ΓΠΣ, ΣΧΟΟΑΠ, ΖΟΕ λοιπά σχέδια χρήσης γης, Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες κλπ) Συμπερασματικά: 1. Από μελετώντας το περιεχόμενο της ανωτέρω νομοθεσίας, το τοπίο μέχρι το 2010 αποτελούσε αντικείμενο του χωροταξικού σχεδιασμού με κάποιες ίσως σημειακές και αποσπασματικές προσεγγίσεις ως στοιχείο του πολεοδομικού σχεδιασμού. 2. Παρόλο που υπάρχει το θεσμικό πλαίσιο δεν υπάρχει επικαιροποιημένος κατάλογος κηρυγμένων τοπίων. 3. Σαφείς ορισμούς και κατευθύνσεις πολιτικής για την προστασία των τοπίων συναντάμε στη ελληνική νομοθεσία που ενσωματώνει την ευρωπαϊκή νομοθεσία (Ν. 1126/1981 - Ν. 1650/1986 - Ν.3827/2010) 4. Ο Ν. 3827/2010 αποτελεί σημείο σταθμό στην πολιτική προστασίας του τοπίου, το αναδεικνύει ως κομμάτι και του πολεοδομικού σχεδιασμού και ουσιαστικά θεσμοθετεί μια ολοκληρωμένη προσέγγισή του και μια στοχευμένη πολιτική προστασίας του. 5. Η αναθεώρηση του Περιφερειακού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης, αποτελεί το πρώτο βήμα εισαγωγής της νέας αυτής θεώρησης, επιδιώκοντας την αναγνώριση στο χώρο κάθε Περιφέρειας τοπίων ιδιαίτερης σημασίας, στα οποία θα επιδιωχθεί κατά προτεραιότητα η εφαρμογή συντονισμένων δράσεων ανάδειξης και διαχείρισης. Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 6 από 25
2. ΟΡΙΣΜΟΙ Το θεσμικό πλαίσιο μας δίνει μερικούς πολύ χαρακτηριστικούς ορισμούς για το τοπίο. Επιλέχθηκαν να καταγραφούν και να παρουσιαστούν οι συγκεκριμένοι ορισμοί γιατί όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή το πώς ορίζει κανείς το τοπίο είναι υποκειμενικό και υπάρχει πλήθος θεωρητικών που έχουν ασχοληθεί τον ορισμό του. Επίσης, στην προκειμένη περίπτωση το θεσμικό πλαίσιο μας δίνει σαφείς ορισμούς για την εφαρμογή που επιχειρούμε να πραγματοποιήσουμε σε επόμενο κεφάλαιο. Συγκεκριμένα: Σύμφωνα με τον Ν. 1126/1981 ως τοπία νοούνται: «τα έργα του ανθρώπου ή συνδυασμός έργων του ανθρώπου και της φύσης καθώς και εκτάσεις περιλαμβανομένων και των αρχαιολογικών χώρων οι οποίες έχουν παγκόσμια αξία από άποψης ιστορικής, αισθητικής, εθνολογικής και ανθρωπολογική» Σύμφωνα με τον Ν. 1650/1986 τοπίο είναι: «Κάθε δυναμικό σύνολο βιοτικών και μη βιοτικών παραγόντων και στοιχείων του περιβάλλοντος που μεμονωμένα ή αλληλεπιδρώντας σε συγκεκριμένο χώρο συνθέτουν μια οπτική εμπειρία» Τέλος, σύμφωνα με τον Ν.3827/2010 είναι: «Μία περιοχή, όπως γίνεται αντιληπτή από ανθρώπους, του οποίου ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών και/ ή ανθρώπινων παραγόντων». Σημειώνεται ότι ο ορισμός που δίνεται στον τελευταίο νόμο θεωρείται ο πιο πλήρης ορισμός που έχει δοθεί ως σήμερα. Χαρακτηρίζεται ως ένας επιχειρησιακός ορισμός που έχει στόχο να καλύψει διαχειριστικές απαιτήσεις και να συγκεράσει τις διαφορετικές απόψεις των επιστημονικών πειθαρχιών και των κοινωνικών αντιλήψεων (Μπεόπουλος 2011). Στη συνέχεια δίνονται πιο συγκεκριμένοι ορισμοί για τα συστατικά στοιχεία του τοπίου όπως αυτοί αναφέρονται στην ΥΑ 51949/29-11-2010 Ν. 2742/1999 - Κείμενο προδιαγραφών για το τοπίο Μεθοδολογία για μελέτη του τοπίου στα ΠΠΧΣΣΑΑ. Οι παρακάτω ορισμοί αποτελούν ουσιαστικά και τα κριτήρια εντοπισμού ενός τοπίου στο χώρο. Αναλυτικά: Στοιχεία του τοπίου: αποτελούν τα επιμέρους συστατικά που κατ επανάληψη απαρτίζουν και χαρακτηρίζουν το τοπίο, όπως οι πεζούλες, οι φυτοφράκτες, τα ρυάκια κλπ. Στην περίπτωση ενός αστικού τοπίου θα μπορούσαν να είναι οι δεντροστοιχίες ή κτίρια με κοινά μορφολογικά χαρακτηριστικά Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του τοπίου (τοπόσημα): αποτελούν εκείνα τα εξέχοντα ή ιδιαιτέρως διακριτά στοιχεία του τοπίου όπως π.χ. ιδιαίτεροι γεωλογικοί σχηματισμοί, ένα ποτάμι, ένα κάστρο κλπ, όπου στην περίπτωση ενός αστικού τοπίου θα μπορούσαν να είναι ένα ιστορικό μνημείο ή ένα κτίριο με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 7 από 25
Χαρακτήρας του τοπίου: είναι το σύνολο των εξεχόντων, αναγνωρίσιμων και επαναλαμβανόμενων στοιχείων σε ένα τοπίο, που κάνουν αυτό το τοπίο να είναι διαφορετικό και αντιληπτά διακριτό από ένα άλλο, όχι όμως καλύτερο ή χειρότερο. Ποιότητα του τοπίου: καθορίζεται με βάση το βαθμό αλλοίωσης ενός τοπίου από οπτικής, λειτουργικής και οικολογικής σκοπιάς. Η ποιότητα ενός τοπίου είναι διαφορετική από την αξία του. Για παράδειγμα ένα τοπίο υψηλής αξίας πχ. Ένας παραδοσιακός οικισμός μπορεί να είναι χαμηλής ποιότητας λόγω της κατάστασής του, δηλαδή τα σπίτια να είναι εγκαταλελειμμένα, γκρεμισμένα ή αλλοιωμένα. Αξία του τοπίου: είναι η σημαντικότητα ενός τοπίου που προκύπτει από τη γενικότερη συναίνεση τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Η αξία καθορίζεται μέσα από την ενιαία αξιολόγηση: α) του αισθητικού και φυσικού κάλλους, β) της αντιπροσωπευτικότητας, γ) της αναγνωρισιμότητας, δ) της ποιότητας και του αναλλοίωτου χαρακτήρα, ε) της παρουσίας προστατευόμενων στοιχείων και τοπόσημων, στ) της μοναδικότητας (σπανιότητας) και ζ) της λειτουργίας ως φυσικού πόρου, του τοπίου. Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 8 από 25
3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Στην ΥΑ 51949/29-11-2010 Ν. 2742/1999 - Κείμενο προδιαγραφών για το τοπίο Μεθοδολογία για μελέτη του τοπίου στα ΠΠΧΣΣΑΑ αναπτύσσεται μια ενδιαφέρουσα μεθοδολογία για τον εντοπισμό, την οριοθέτηση και την αξιολόγηση ενός τοπίου σε χωροταξική κλίμακα. Μια τέτοια είδους μεθοδολογία αναπτύσσεται πρώτη φορά στο ελληνικό θεσμικό πλαίσιο. Παρουσιάζει ενδιαφέρον και αναπτύσσεται παρακάτω καθώς αυτή αποτελεί και τη βάση στην οποία θα στηριχθούμε για την μελέτη του τοπίου στον αστικό χώρο. Σύμφωνα λοιπόν με την ανωτέρω ΥΑ, η μεθοδολογία που θα πρέπει να ακολουθήσουν οι μελετητές για να καθορίσουν την περιφερειακή πολιτική για το τοπίο, αλλά και για να ορίσουν της ζώνες τοπίων ιδιαίτερης αξίας, αποτελείται από δύο στάδια: α) την αξιολόγηση υφιστάμενης κατάστασης και β) την αξιολόγηση και οριοθέτηση Τοπίων Ιδιαίτερης Αξίας. Σε περίπτωση υποβαθμισμένου τοπίου το δεύτερο στάδιο έχει ως εξής: Αξιολόγηση και Ενδεικτική Οριοθέτηση Ιδιαιτέρως Υποβαθμισμένων Τοπίων. Η μεθοδολογία περιγράφεται αναλυτικά στην συνέχεια και για την έκδοση τελικών αποτελεσμάτων απαιτείται η επεξεργασία υφιστάμενων στοιχείων, η έρευνα πεδίου, καθώς και η δημοσιοποίηση και η ενσωμάτωση των παρατηρήσεων που προκύπτουν από τη διαβούλευση με τους εμπλεκόμενους φορείς και έχει ως εξής: Στάδιο 1. Αξιολόγηση υφιστάμενης κατάστασης Συλλογή και απεικόνιση σε χάρτη των παρακάτω στοιχείων: 1. Περιοχές NATURA 2000 με ιδιαίτερη σήμανση των περιοχών στις οποίες έχουν εγκριθεί Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες 2. Δάση με ιδιαίτερη σήμανση των Αισθητικών Δασών 3. Μνημεία και ιστορικοί τόποι (φυσικά, γεώτοποι, πολιτισμικά, θρησκευτικά κτλ) 4. Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους (ΤΙΦΚ) 5. Αρχαιολογικούς χώρους 6. Παραδοσιακούς οικισμούς 7. Γεωργικές γαίες υψηλής παραγωγικότητας, λοιπή αγροτική γη 8. Διαδρομές φυσικού ή και πολιτισμικού ενδιαφέροντος 9. Τοπόσημα τουριστικού ενδιαφέροντος Διεθνούς, Εθνικής και Περιφερειακής εμβέλειας 10. Παράκτιες περιοχές ή άλλες περιοχές υψηλής επισκεψιμότητας, με ισχυρή οικιστική ή άλλη ανάπτυξη, και με μεγάλης κλίμακας ανατροπή του φυσικού τοπίου. 11. Εκτεταμένες περιοχές επιφανειακής εξόρυξης Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 9 από 25
12. Ανάγλυφο του εδάφους κορυφογραμμές υδάτινες ζώνες, όπου μπορούν να αξιοποιηθούν τα στοιχεία που παρέχονται μέσω του CORINE Στάδιο 2: Αξιολόγηση και Οριοθέτηση Τοπίων Ιδιαίτερης Αξίας: Καθορισμός και αξιολόγηση ζωνών ως εξής: α) Ζώνες Τοπίου Διεθνούς Αξίας β) Ζώνες Τοπίου Εθνικής Αξίας και γ) Ζώνες Τοπίου Περιφερειακής Αξίας Η αξιολόγηση των ζωνών τοπίων ιδιαίτερης αξίας θα πρέπει να συνοδεύεται με αναλυτική περιγραφή των ακόλουθων στοιχείων: 1. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τοπίου που χρίζουν διατήρησης και ιδιαίτερης διαχείρισης (φυσιολογία, μορφολογία, βλάστηση, υδρογεωλογία, πολιτιστική κληρονομιά, αρχιτεκτονική μορφολογία, χαρακτηριστικά αγροτικής γης, καλλιέργειες ) 2. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα (τοπόσημα) και στοιχεία του τοπίου που χρίζουν προστασίας και ανάδειξης, όπως φυσικά και πολιτιστικά μνημεία, αξιοθέατα κλπ. 3. Διαδρομές φυσικού, πολιτισμικού ενδιαφέροντος προτεινόμενες για προστασία και ανάδειξη σε συνάρτηση με τη συγκεκριμένη ζώνη. 4. Ελκτικότητα επισκεψιμότητα τοπίου ως διεθνούς εθνικής περιφερειακής αξίας 5. Καταγραφή και περιγραφή πιέσεων στο τοπίο. 6. Προτάσεις για αποφυγή / ελαχιστοποίηση των πιέσεων. 7. Κατευθύνσεις για τα υποκείμενα επίπεδα σχεδιασμού σχετικά με τις πιέσεις που θα πρέπει να ελαχιστοποιηθούν, την δυνατότητα και το είδος αναπτυξιακών διαστάσεων που θα μπορούσαν να ενταχθούν αρμονικά στην ζώνη τοπίου χωρίς να αλλοιωθεί. 8. Προτάσεις σχετικά με την ανάδειξη του τοπίου. ή εναλλακτικά για υποβαθμισμένα τοπία: Στάδιο 2: Αξιολόγηση και Ενδεικτική Οριοθέτηση Ιδιαιτέρως Υποβαθμισμένων Τοπίων Για τις περιοχές αυτές εισάγεται ένα ακόμη κριτήριο το οποίο είναι οι σοβαρές επιπτώσεις της υποβάθμισης που υφίσταται το τοπίο στην λειτουργία (ecosystem and landscape processes) ή στην παραγωγικές οικονομικές προοπτικές της περιοχής (πχ μείωση του τουριστικού ενδιαφέροντος). Για την οριοθέτηση και την αξιολόγηση πρέπει να καταγραφούν τα εξής: 1. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τοπίου που χρίζουν αποκατάστασης, διατήρησης και ιδιαίτερης διαχείρισης (φυσιολογία, μορφολογία, βλάστηση, υδρογεωλογία, πολιτιστική κληρονομιά, αρχιτεκτονική μορφολογία, χαρακτηριστικά αγροτικής γης, καλλιέργειες ) 2. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα (τοπόσημα) και στοιχεία του τοπίου που χρίζουν προστασίας και αποκατάστασης. 3. Πιέσεις που συντέλεσαν στην υποβάθμιση του τοπίου 4. Απειλές που θα πρέπει να αποτραπούν 5. Πολιτικές και προτεινόμενες δράσεις για αποκατάσταση 6. Κατευθύνσεις για ΓΠΣ, ΣΧΟΟΑΠ, ΖΟΕ κ.α.. 7. Κατευθύνσεις για ΜΠΕ Το παραδοτέο της μελέτης του τοπίου πρέπει να τηρεί τις εξής προδιαγραφές: 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ 3. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ, ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ, ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΔΕΙΞΗ, ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 10 από 25
ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ 5. ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΠΙΟΥ 5.1 Χαρακτηριστικό X 5.1.1. Περιγραφή 5.1.2. Κάλυψη Η έννοια της προστασίας του τοπίου στον πολεοδομικό σχεδιασμό 5.1.3. Αξίες αιτιολόγηση για τον προσδιορισμό του ως αξιόλογο (αποτελέσματα των κριτηρίων αξιολόγησης) 5.1.4. Απειλές 5.1.5. Πολιτικές και διαχειριστικά μέτρα 5.1.6. Προτεινόμενες δράσεις προγράμματα 5.1.7. Κατευθύνσεις για ΓΠΣ 5.1.8. Κατευθύνσεις για ΜΠΕ 5.2 Χαρακτηριστικό X1 5.3 Χαρακτηριστικό Xv 6. ΖΩΝΕΣ ΤΟΠΙΩΝ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΑΞΙΑΣ 6.1 ΖΩΝΗ X 6.1.1. Περιγραφή 6.1.2. Ενδεικτική οριοθέτηση 6.1.3. Τύποι τοπίων που απαρτίζουν την ζώνη 6.1.4. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά 6.1.5. Αξίες αιτιολόγηση για τον προσδιορισμό του ως αξιόλογο (αποτελέσματα των κριτηρίων αξιολόγησης) 6.1.6. Απειλές 6.1.7. Πολιτικές και Διαχειριστικά μέτρα για την ανάδειξη, προστασία και αειφορική διαχείριση 6.1.8. Διαδρομές και μονοπάτια, σημαντικά σημεία αξιόλογης θέας 6.1.9. Σύνδεση με άλλα αξιόλογα τοπία 6.1.10. Κατευθύνσεις για ΓΠΣ 6.1.11. Κατευθύνσεις για ΜΠΕ 6.1.12. Άλλες οδηγίες (κυρίως περιορισμούς) 6.2 ΖΩΝΗ Xv 7. ΖΩΝΕΣ ΤΟΠΙΩΝ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΞΙΑΣ 7.1 ΖΩΝΗ X 7.1.1. Περιγραφή 7.1.2. Ενδεικτική οριοθέτηση 7.1.3. Τύποι τοπίων που απαρτίζουν την ζώνη 7.1.4. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 11 από 25
7.1.5. Αξίες αιτιολόγηση για τον προσδιορισμό του ως αξιόλογο (αποτελέσματα των κριτηρίων αξιολόγησης) 7.1.6. Απειλές 7.1.7. Διαδρομές και μονοπάτια, σημαντικά σημεία αξιόλογης θέας 7.1.8. Σύνδεση με άλλα αξιόλογα τοπία 7.1.9. Πολιτικές και Διαχειριστικά μέτρα για την ανάδειξη, προστασία και αειφορική διαχείριση 7.1.10. Κατευθύνσεις για ΓΠΣ 7.1.11. Κατευθύνσεις για ΜΠΕ 7.1.12. Άλλες οδηγίες (κυρίως περιορισμούς) 7.2 ΖΩΝΗ Xv 8. ΖΩΝΕΣ ΤΟΠΙΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΞΙΑΣ 8.1 ΖΩΝΗ X 8.1.1. Περιγραφή 8.1.2. Ενδεικτική οριοθέτηση 8.1.3. Τύποι τοπίων που απαρτίζουν την ζώνη 8.1.4. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά 8.1.5. Αξίες αιτιολόγηση για τον προσδιορισμό του ως αξιόλογο (αποτελέσματα των κριτηρίων αξιολόγησης) 8.1.6. Απειλές 8.1.7. Διαδρομές και μονοπάτια, σημαντικά σημεία αξιόλογης θέας 8.1.8. Σύνδεση με άλλα αξιόλογα τοπία 8.1.9. Πολιτικές και Διαχειριστικά μέτρα για την ανάδειξη, προστασία και αειφορική διαχείριση 8.1.10. Κατευθύνσεις για ΓΠΣ 8.1.11. Κατευθύνσεις για ΜΠΕ 8.1.12. Άλλες οδηγίες (κυρίως περιορισμούς) 8.2 ΖΩΝΗ X 9. ΖΩΝΕΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΩΣ ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΜΕΝΩΝ ΤΟΠΙΩΝ 9.1 ΖΩΝΗ X 9.1.1. Περιγραφή 9.1.2. Ενδεικτική οριοθέτηση 9.1.3. Τύποι τοπίων που απαρτίζουν την ζώνη 9.1.4. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά 9.1.5. Αίτια που οδήγησαν στην υποβάθμιση 9.1.6. Απειλές 9.1.7. Πολιτικές και προτεινόμενες δράσεις για αποκατάσταση 9.1.8. Κατευθύνσεις για ΓΠΣ 9.1.9. Κατευθύνσεις για ΜΠΕ Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 12 από 25
9.1.1. Άλλες οδηγίες (κυρίως περιορισμούς) 9.2 ΖΩΝΗ X Η έννοια της προστασίας του τοπίου στον πολεοδομικό σχεδιασμό 10. ΠΡΟΤΥΠΟ ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΗΣ ΤΟΠΙΩΝ ΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΔΙΑΔΡΟΜΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ 11. ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΣΤΙΣ ΛΟΙΠΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΠΠΧΣΑΑ Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 13 από 25
4. ΕΦΑΡΜΟΓΗ Σύμφωνα με τους ορισμούς του τοπίου και την μεθοδολογία που αναπτύχθηκαν σε προηγούμενα κεφάλαια θα πραγματοποιηθεί στη συνέχεια προσπάθεια εντοπισμού ενός τοπίου στον αστικό ιστό, ώστε να αποτελέσει σημείο επέμβασης του πολεοδομικού σχεδιασμού. Λόγω της ποικιλίας των τοπίων που εντοπίζονται στην Αττική και στο κέντρο της Αθήνας, για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας γίνεται μια αναφορά σε ορισμένα από τα στοιχεία και τα χαρακτηριστικά που μπορούν να εντοπιστούν στο αστικό τοπίο και η εφαρμογή της μεθοδολογίας γίνεται στην πλατεία Ομονοίας. Από την μεθοδολογία του 4 ου Κεφαλαίου επιλέγουμε αυτή που αφορά τον εντοπισμό, την αξιολόγηση και την οριοθέτηση ενός Ιδιαιτέρως Υποβαθμισμένου Τοπίου και θα εφαρμόσουμε, προσαρμοσμένα στα δικά μας δεδομένα τα εξής βήματα: 1. Περιγραφή (στοιχεία χαρακτηριστικά χαρακτήρας) 2. Ποιότητα - Απειλές που θα πρέπει να αποτραπούν - Πιέσεις που συντέλεσαν στην υποβάθμιση του τοπίου 3. Αξίες αιτιολόγηση για τον προσδιορισμό του ως αξιόλογο 4. Πολιτικές και προτεινόμενες δράσεις για αποκατάσταση- Κατευθύνσεις για ΓΠΣ.- Κατευθύνσεις για ΜΠΕ 4.1. Γενικά Παραδείγματα Εντοπισμού Τοπίου Ξεκινώντας τον εντοπισμό ενός τοπίου και χρησιμοποιώντας μια αεροφωτογραφία η οποία απεικονίζει το κέντρο της Αθήνας με μια πρώτη ματιά ξεχωρίζουμε και οριοθετούμε κάποιες περιοχές. Αυτό συμβαίνει γιατί αυτές οι περιοχές έχουν κάποια ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά ή αποτυπώνονται στην αεροφωτογραφία με κάποιον ιδιαίτερο τρόπο. Μετά από έρευνα πεδίου και με διαδικτυακή έρευνα σημειώνουμε στο χάρτη τις εξής περιοχές: 1. Περιοχές με πολιτιστικά, ιστορικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά. 2. Περιοχές με φυσικά χαρακτηριστικά. 3. Περιοχές εμπορικής δραστηριότητας. 4. Περιοχές βιομηχανικής δραστηριότητας. Στο σημείο να σημειωθεί ότι μια πιο εκτενείς έρευνα θα αναδείξει διάσπαρτες και μεμονωμένες περιοχές με αυτά τα χαρακτηριστικά σε όλη την περιοχή του κέντρου της Αθήνας, οι οποίες θα αποτελούσαν σημαντικό κομμάτι σε μια ολοκληρωμένη μελέτη τοπίου. Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 14 από 25
Εικόνα 1: Πρώτη προσέγγιση εντοπισμού τοπίου Στη συνέχεια, επιλέγεται μια πανοραμική φωτογραφία της Αθήνας προκειμένου να εντοπιστούν κάποια χαρακτηριστικά τοπία. Σε πρώτο στάδιο εντοπίζονται τα μορφολογικά στοιχεία. Όπως φαίνεται στην επόμενη εικόνα διακρίνεται το παραλιακό μέτωπο, κάποιες ζώνες πρασίνου και ο Υμηττός. Εικόνα 2: Εντοπισμός στοιχείων τοπίου Στη συνέχεια εντοπίζονται τα χαρακτηριστικά του τοπίου όπως κάποια κτίρια ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής, ιστορικής και πολιτιστικής αξίας, όπως είναι η Ακρόπολη, η περιοχή της Πλάκας, η Βουλή των Ελλήνων και το Πανεπιστήμιο και η Ακαδημία Αθηνών. Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 15 από 25
Εικόνα 3α: Εντοπισμός χαρακτηριστικών τοπίου Εικόνα 3β: Εντοπισμός χαρακτηριστικών τοπίου Εικόνα 3γ: Εντοπισμός χαρακτηριστικών τοπίου Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 16 από 25
Στις παραπάνω εικόνες παρατηρούμε ότι: Η έννοια της προστασίας του τοπίου στον πολεοδομικό σχεδιασμό α) το δομημένο περιβάλλον «καταπίνει» τα χαρακτηριστικά του τοπίου, με εξαίρεση την Ακρόπολη, η οποία κατέχει εμβληματική θέση στο Αττικό Τοπίο β) το τοπίο παίρνει διαφορετική μορφή ανάλογα με την κλίμακα που το εξετάζουμε γ) τα περισσότερα μνημεία «χάνονται» στο περιβάλλον που ανήκουν 4.2. Η πλατεία Ομονοίας ως τοπίο Ως παράδειγμα εφαρμογής της μεθοδολογίας σε αστικό τοπίο επιλέχθηκε η πλατεία Ομονοίας, γιατί είναι από τις πιο κεντρικές πλατείας της Αθήνας, με μακραίωνη ιστορία και αξιόλογα πολιτιστικά χαρακτηριστικά, η οποία όμως είναι περιβαλλοντικά υποβαθμισμένη και παρουσιάζει έντονες κοινωνικές ανισότητες. Επιπλέον, η όψη της έχει αλλάξει αρκετές φορές εξαιτίας προγραμμάτων αναπλάσεων, χωρίς μέχρι σήμερα να έχει προκύψει κάποια που θα την αναδείξει και θα την προστατέψει από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα. 4.2.1. Περιγραφή Χρησιμοποιώντας την παρακάτω εικόνα εντοπίζουμε τα εξής στοιχεία του τοπίου: α) Τον λόφο του Λυκαβηττού, β) συστοιχίες κτιρίων παρόμοιου ύψους και μορφολογικών χαρακτηριστικών ή αρχιτεκτονικής γ) περίπτερα που κατ επανάληψη εντοπίζονται στο χώρο γύρω από την πλατεία και δ) τα όρια της πλατείας. Εικόνα 4: Στοιχεία τοπίου της πλατείας Ομονοίας Συνεχίζουμε εντοπίζοντας τα χαρακτηριστικά του τοπίου τα οποία είναι κατά κύριο λόγο κτίρια ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής και ιστορικής αξίας όπως είναι το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας, το αρτοποιείο Βενέττη, το Ξενοδοχείο «Μπάγκειον», το Ξενοδοχείο «Μέγας Αλέξανδρος», το Πολυκατάστημα Hondos (πρώην ξενοδοχείο «Ομόνοια») και ο χώρος της πλατείας Ομονοίας. Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 17 από 25
Εικόνα 5: Χαρακτηριστικά του τοπίου της πλατείας Ομονοίας Τελειώνοντας με την περιγραφή του τοπίου, ο χαρακτήρας του είναι η συνολική του εικόνα ως πλατεία. Ως χώρος ανάπτυξης εμπορικών δραστηριοτήτων, δραστηριοτήτων αναψυχής, σημείο συνάντησης και ως σημαντικός συγκοινωνιακός κόμβος. Εικόνα 6: Χαρακτήρας του τοπίου της πλατείας Ομονοίας Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 18 από 25
4.2.2. Κάλυψη Ποιότητα Η έννοια της προστασίας του τοπίου στον πολεοδομικό σχεδιασμό Στο στάδιο αυτό καθορίζεται με βάση το βαθμό αλλοίωσης ενός τοπίου από οπτικής, λειτουργικής και οικολογικής σκοπιάς η ποιότητα ενός τοπίου. Για το λόγο αυτό κρίθηκε σκόπιμο να γίνει μια ιστορική αναδρομή 1. Η πλατεία Ομονοίας είναι η πιο παλιά πλατεία της Αθήνας, από την οποία ξεκινούν ακτινωτά οι βασικές οδικές αρτηρίες της πόλης, Σταδίου, Αθηνάς, Πανεπιστημίου, 3ης Σεπτεμβρίου, Πειραιώς και Αγίου Κωνσταντίνου, καθώς και οι οδοί Κοτοπούλη και Δώρου, που έχουν πεζοδρομηθεί. Ο χώρος διαμορφώθηκε σε πλατεία το 1846 και αρχικά πήρε το όνομα Πλατεία Ανακτόρων. Αποτελούσε το βορειότερο άκρο της πόλης και το τέρμα του εξοχικού περιπάτου των Αθηναίων της εποχής. Κατά την περίοδο της βασιλείας του Γεωργίου Α' η πλατεία ευπρεπίστηκε και δενδροφυτεύτηκε. Η πλατεία με την πάροδο του χρόνο αποτέλεσε το κέντρο της κοσμικής κίνησης στην Αθήνα μέχρι το 1930, οπότε ανασκάφηκε το υπέδαφος της για να γίνει ο υπόγειος σταθμός του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Πειραιώς - Αθηνών. Έκτοτε άρχισε να αποκτά περισσότερο εμπορικό χαρακτήρα και να αποτελεί το πιο αναγνωρίσιμο σημείο της Αθήνας για τους κατοίκους της επαρχίας, που έρχονταν στην πρωτεύουσα. Στις 15 Οκτωβρίου 1954 άρχισε η διαρρύθμιση του υπόγειου χώρου, με την κατασκευή μιας υπόγειας πλατείας με τράπεζες, καταστήματα και ταχυδρομείο, αλλά και με τις πρώτες κυλιόμενες σκάλες. Τα έργα ολοκληρώθηκαν το 1960 με τη διαμόρφωση της επιφάνειας της Πλατείας Ομονοίας σε τεχνητή λίμνη με συντριβάνια, στην οποία συχνά βουτούσαν οι φίλαθλοι, έπειτα από κάποια επιτυχία εθνικής ομάδας και οι οπαδοί του Παναθηναϊκού για τους θριάμβους της ομάδας τους. Με την πάροδο του χρόνου, η Πλατεία Ομονοίας υπέστη και άλλες μεταμορφώσεις, λόγω του αυξανόμενου κυκλοφοριακού φόρτου στο κέντρο της Αθήνας. Η τελευταία έγινε την περίοδο πριν από την τέλεση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 και προκάλεσε γενική κατακραυγή για το αισθητικό της αποτέλεσμα. Σήμερα, η Ομόνοια έχει μετατραπεί ουσιαστικά σε οδικό κόμβο και δεν λειτουργεί πλέον ως πλατεία. Επιπλέον, δέχεται τις επιπτώσεις της οικονομικής, της πολιτικής και κοινωνικής κρίσης, οι οποίες αποτυπώνονται στο χώρο με το πλήθος αστέγων και μεταναστών που συναντώνται στην περιοχή, με τα κλειστά εμπορικά καταστήματα που βρίσκονται γύρω από αυτή και με την εγκατάλειψη της χρήσης για κατοικία. Συνοψίζοντας, η πλατεία Ομονοίας παρουσιάζει τα εξής ποιοτικά χαρακτηριστικά: 1. Είναι μια περιβαλλοντικά υποβαθμισμένη περιοχή 2. Παρουσιάζει μειωμένη εμπορική δραστηριότητα 3. Παρουσιάζει έντονες κοινωνικές ανισότητες 4. Αραιοκατοίκηση 5. Είναι μια περιοχή χωρίς ταυτότητα Και οι πιέσεις απειλές που δέχεται προέρχονται από: 1. Την οικονομική πολιτική περιβαλλοντική και κοινωνική κρίση 2. Το φαινόμενο της αστικής διάχυσης 1 Η ιστορία της Πλατείας Ομονοίας. Ανακτήθηκε από το δικτυακό τόπο: http://www.sansimera.gr/articles/324# ixzz3ue6mmqxy στις 02-03-2015 Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 19 από 25
3. Από τις αλλεπάλληλες εφαρμογές αναπλάσεων και την αποτυχία των μέχρι σήμερα εφαρμοσμένων πολιτικών να της προσδώσουν χαρακτήρα και σκοπό. Ενδεικτικά, οι αναπλάσεις που έχουν πραγματοποιηθεί είναι: 1903 1931 1955 1959 1961 1964 1988 2011 Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 20 από 25
2011 2014 4.2.3. Αξία τοπίου πολιτικές και προτεινόμενες δράσεις Σύμφωνα με την ΥΑ 51949/29-11-2010 ως αξία ορίζεται η σημαντικότητα ενός τοπίου που προκύπτει από τη γενικότερη συναίνεση τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Η αξία καθορίζεται μέσα από την ενιαία αξιολόγηση: α) του αισθητικού και φυσικού κάλλους, β) της αντιπροσωπευτικότητας, γ) της αναγνωρισιμότητας, δ) της ποιότητας και του αναλλοίωτου χαρακτήρα, ε) της παρουσίας προστατευόμενων στοιχείων και τοπόσημων, στ) της μοναδικότητας (σπανιότητας) και ζ) της λειτουργίας ως φυσικού πόρου, του τοπίου. Εφαρμόζοντας τον ορισμό προκύπτει ότι: Κριτήριο Αισθητικό και φυσικό κάλλος Ισχύει σήμερα; Ναι ή Όχι Όχι στη σημερινή του μορφή Αντιπροσωπευτικότητα Ναι Αναγνωρισιμότητα Ναι Ποιότητα και αναλλοίωτος χαρακτήρας Παρουσία προστατευόμενων στοιχείων και τοπόσημων Κακής ποιότητας αλλοιωμένος χαρακτήρας Ναι Μοναδικότητα (σπανιότητα) Ναι Λειτουργία ως φυσικός πόρος Όχι στη σημερινή του μορφή Ο παραπάνω πίνακας έχει την εξής εξήγηση: Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 21 από 25
1. Από άποψη αισθητικού και φυσικού κάλλους, η πλατεία σήμερα ενώ έχει κάποια ιδιαίτερα στοιχεία όπως κτίρια ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής στο σύνολό της είναι αρκετά υποβαθμισμένη. Ενώ δεν υπάρχει κάποιο χαρακτηριστικό ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. 2. Η πλατεία Ομονοίας λόγω του χαρακτήρα της και της ιστορίας αποτελεί έναν αντιπροσωπευτικό χώρο του κέντρου της Αθήνας, είναι αναγνωρίσιμος από την πλειοψηφία των Αθηναίων, επισκεπτών και τουριστών και παρουσιάζει και μια μοναδικότητα λόγω της κομβικού σημείου στο οποίο βρίσκεται, του ρόλου που έχει διαδραματίσει μέχρι σήμερα στην κοινωνική και πολιτική ζωή των Αθηναίων καθώς και για τις πολλές παρεμβάσεις που έχει υποστεί στη διάρκεια των χρόνων. 3. Είναι χαμηλής ποιότητας κοινόχρηστος χώρος, αφού είναι αρκετά υποβαθμισμένος και παρουσιάζεται αλλοιωμένος ο χαρακτήρας της σε σχέση με την εικόνα που είχε η πλατεία τα προηγούμενα χρόνια 4. Υπάρχουν σημαντικά κτίρια που καταγράφηκαν ως χαρακτηριστικά του τοπίου της πλατείας που αποτελούν και τοπόσημα της περιοχής (πχ αρτοποιείο Βενέττη). 5. Ως φυσικός πόρος δεν μπορεί να νοηθεί λόγω του ότι βρίσκεται σε ένα αστικό περιβάλλον και ούτε ως εν δυνάμει φυσικός πόρος αφού είναι μια μεγάλη κατασκευή από σκυρόδεμα χωρίς μεγάλα τμήματα πρασίνου και με χωρίς χρήση υδάτινου στοιχείου. Οπότε, συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η πλατεία Ομονοίας, παρουσιάζει τα τυπικά χαρακτηριστικά ενός τοπίου και η αξία του είναι σημαντική. Μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα ιδιαιτέρως υποβαθμισμένο τοπίο. Υστερεί σε κάποια αξιολογικά κριτήρια αλλά τα σημεία όπου υστερεί μας αναδεικνύουν και τους τομείς των παρεμβάσεων που απαιτούνται για να βελτιωθεί η εικόνα του. 4.2.4. Πολιτικές και προτεινόμενες δράσεις για αποκατάσταση- Κατευθύνσεις για ΓΠΣ.- Κατευθύνσεις για ΜΠΕ Με αυτόν τον τρόπο καταλήγουμε σε προτεινόμενες πολιτικές και δράσεις για αποκατάσταση της σημερινής εικόνας του τοπίου και σε πιθανές κατευθύνσεις για ΓΠΣ και ΜΠΕ. Συγκεκριμένα, Οι τομείς που πρέπει να γίνουν παρεμβάσεις είναι α) το περιβάλλον β) ο πολιτισμός και γ) η κοινωνία. Συνοπτικά, κάποιες δράσεις που προτείνονται είναι: α) η βελτίωση του περιβάλλοντος του χώρου της πλατείας με βιοκλιματικές αναπλάσεις β) η μείωση της επιφάνειας του σκυροδέματος και ένταξη στο χώρου μεγαλύτερων τμημάτων πρασίνου και του υδάτινου στοιχείου γ) η παρατήρηση των επιπτώσεων στην πλατεία και στο ευρύτερο περιβάλλον του υψηλού κυκλοφοριακού φόρτου του συγκεκριμένου σημείου και η εκπόνηση κυκλοφοριακής μελέτης για να αποσυμφορηθεί η περιοχή δ) η εφαρμογή κοινωνικής πολιτικής, η οποία θα αποκαταστήσει τους αστέγους (κοινωνική κατοικία) και θα προσφέρει καλύτερες συνθήκες διαβίωσης σε αυτούς και στους μετανάστες. ε) η θέσπιση κινήτρων για επανεγκατάσταση με ευνοϊκότερους όρους επιχειρήσεων σε καταστήματα που έχουν κλίσει και στ) η θέσπιση κινήτρων για την επανακατοίκηση του κέντρου Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 22 από 25
5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κλείνοντας την εργασία αυτή καταλήγουμε στα εξής συμπεράσματα: 1. Μετά από χρόνια θεώρησης του τοπίου ως συστατικό στοιχείο του χωροταξικού σχεδιασμού, πλέον το τοπίο αποτελεί βασική συνιστώσα και του πολεοδομικού σχεδιασμού 2. Η δημιουργία μεθοδολογίας για τη μελέτη του τοπίου, αναδεικνύει τη σημαντικότητά του 3. Ο καθορισμός της ποιότητας του τοπίου μας οδηγεί στην εξεύρεση των πιέσεων και των απειλών που δέχεται. 4. Ενώ ο καθορισμός της αξίας του μας κατευθύνει προς ποιους τομείς πρέπει να λάβουμε μέτρα αποκατάστασής του και αντιμετώπισης των προβλημάτων. 5. Η μεθοδολογία για τη μελέτη του τοπίου αναδεικνύεται ως ένα χρήσιμο εργαλείο και του πολεοδομικού σχεδιασμού. Όμως παρουσιάζονται κάποια σημαντικά προβλήματα που πηγάζουν από την υποκειμενικότητα τόσο του ορισμού του τι είναι τοπίο όσο και από τα κριτήρια εντοπισμού του και τα κριτήρια αξιολόγησή του. Κρίνεται ότι τα κριτήρια πρέπει να εξειδικευτούν και να εμπλουτιστούν προκειμένου να σχηματίζουμε μια όσο το δυνατό αντικειμενικότερη εικόνα του τοπίου που θέλουμε να μελετήσουμε. Σε αρχικό στάδιο η δημιουργία μιας λίστας κριτηρίων και η εξέταση περισσότερων τοπίων θα μας οδηγήσει πιθανότατα στην κατηγοριοποίηση των τοπίων σε μια περιοχή που εξετάζουμε και θα μας αναδείξει έργα που έχουν προτεραιότητα για να υλοποιήσουμε παρεμβάσεις. Σε δεύτερο στάδιο κάποια είδους βαθμολογία των κριτηρίων ίσως μας δώσει μια αντικειμενικότερη εικόνα του τοπίου. Γεννιούνται ερευνητικά ερωτήματα που οι μελετητές θα κληθούν να απαντήσουν σε ένα πεδίο που αναδεικνύεται σημαντικό για τα επόμενα χρόνια και που αναμένεται να συμβάλλει σε ένα πιο ολοκληρωμένο πολεοδομικό σχεδιασμό. Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 23 από 25
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γεμενετζή Γ., Ζαχαρός Π., 2013. Η προστασία και διαχείριση του Ελληνικού τοπίου στο χωρικό σχεδιασμό. Ανακτήθηκε από το δικτυακό τόπο http://www.citybranding.gr (πρόσβαση 02.03.2015) Μπεόπουλος, Ν., 2011. Οι παρεμβάσεις της αγροπεριβαλλοντικής πολιτικής στο τοπίο: σκέψεις και ερωτήματα. Ανακτήθηκε από το δικτυακό τόπο http://courses.arch.ntua.gr (πρόσβαση 02.03.2015) Βλαντού, Α., 2010. Το τοπίο ως αντικείμενο νομικής προστασίας: σχέσεις και αντιφάσεις μεταξύ κανόνων δικαίου και πραγματικότητας. Νόμος και Φύση. Ανακτήθηκε από το δικτυακό τόπο http://www.nomosphysis.org.gr (πρόσβαση 02.03.2015) Ν.1469/1950 (ΦΕΚ 169/Α/07-08-1950) Περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενεστέρων του 1830 Ν. 996/1971 (ΦΕΚ 192/Α/06-10-1971) Περί αντικαταστάσεως και συμπληρώσεως διατάξεων τινών του Ν. Δ. 86/1969 «περί Δασικού Κώδικος» και κωδικοποιήσεως των υπ αριθμ. 871/1971 και 919/1971 Ν.Δ. Ν. 1126/1981 (ΦΕΚ 32/Α/10-02-1981) Περί κυρώσεως της εις Παρισίους την 23 ην Νοεμβρίου 1972 υπογραφείσης Διεθνούς Συμβάσεως διά την προστασίαν της Παγκοσμίου Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς Ν. 1650/1986 (ΦΕΚ 160/Α/16-10-1986) Για την προστασία του περιβάλλοντος Ν.2831/2000 (ΦΕΚ 140/Α/13-06-2000) Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός Ν.3028/2002 (ΦΕΚ 153/Α/28-06-2002) Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς Ν. 3827/2010 (ΦΕΚ 30/Α/25-02-2010) Κύρωση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για το Τοπίο Ν. 3937/2011 (ΦΕΚ 60/Α/31-03-2011) Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις Ν. 4277/2014 (ΦΕΚ 156/Α/01-08-2014) Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας/Αττικής και άλλες διατάξεις Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 24 από 25
ΥΑ 51949/29-11-2010 (ΦΕΚ 1925/Τ.Β'/13-10-2010) Κείμενο προδιαγραφών για το τοπίο Μεθοδολογία για μελέτη του τοπίου στα ΠΠΧΣΣΑΑ ΚΥΑ 1397/16-01-2015 Σχέδιο Ολοκληρωμένης Αστικής Παρέμβασης (ΣΟΑΠ) για το κέντρο της Αθήνας Β ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΊΑ ΧΩΡΟΤΑΞΊΑ Σελίδα 25 από 25