Η ιαχείριση των Φυσικών και Πολιτιστικών Πόρων ως Εργαλείο για την Περιφερειακή Ανάπτυξη

Η ιαχείριση των Φυσικών και Πολιτιστικών Πόρων ως Εργαλείο για την Περιφερειακή Ανάπτυξη ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π. ΣΤΡΑΤΗΓΕΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Επίκουρη Καθηγήτρια Ε.Μ.Π. Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών Τομέας Γεωγραφίας και Περιφερειακού Σχεδιασμού Εισαγωγή Η διαχείριση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς αποκτά σήμερα ιδιαίτερη σημασία στο πλαίσιο της χάραξης αναπτυξιακής πολιτικής σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες, στοιχείο που αποτυπώνεται στον προοδευτικά αυξανόμενο αριθμό πολιτικών, προγραμμάτων και έργων προστασίας, ανάδειξης και αξιοποίησής της και αντανακλά την κατανόηση του ρόλου των φυσικών και πολιτιστικών πόρων ως μοχλού ανάπτυξης, αλλά και διαφύλαξης της ταυτότητας περιφερειακών και αστικών χωρικών ενοτήτων. Η παρούσα εργασία επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στην ολοκληρωμένη διαχείριση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων μιας συγκεκριμένης περιοχής του Ελλαδικού χώρου, της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας, με στόχο την οικονομική και κοινωνική της ανασυγκρότηση και την εξισορρόπηση των έντονων ενδοπεριφερειακών αναπτυξιακών ανισοτήτων που υπάρχουν στο εσωτερικό της. Η εν λόγω Περιφέρεια διαθέτει σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα, όπως το υψηλής αισθητικής και οικολογικής αξίας πολύμορφο φυσικό περιβάλλον της, η πλούσια πολιτιστική της κληρονομιά, η ιδιάζουσα γεωγραφική της θέση, οι αξιόλογοι ενεργειακοί της πόροι, η πλούσια και ζωτικής σημασίας για την οικονομία της αγροτική παραγωγή, κ.λπ. Η αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων αυτών για τη στήριξη της μελλοντικής αναπτυξιακής της πορείας είναι ζήτημα που άπτεται των επιλογών της τοπικής κοινωνίας. Η επιλογή της μελλοντικής αναπτυξιακής πορείας πρέπει να στηρίζεται στη γνώση των διαθέσιμων αναπτυξιακών επιλογών και των βημάτων που απαιτούνται για την υλοποίησή τους.

Ο στόχος της παρούσας εργασίας κινείται προς την κατεύθυνση αυτή, επιχειρώντας να δώσει στις τοπικές κοινωνίες το φάσμα των διαθέσιμων επιλογών και των πολιτικών που συμβάλλουν στην υλοποίησή τους, παρέχοντας έτσι τη γνώση που απαιτείται για τη λήψη αποφάσεων. Η δομή της εργασίας έχει ως ακολούθως: στο πρώτο μέρος, παρουσιάζεται η μεθοδολογική προσέγγιση της εργασίας. Στο δεύτερο μέρος γίνεται εμβάθυνση στην υπάρχουσα κατάσταση και τη δυναμική της περιοχής. Στο τρίτο μέρος δομούνται εναλλακτικά σενάρια μελλοντικής εξέλιξης και χωρικής ολοκλήρωσης της περιοχής, που βασίζονται στη βιώσιμη διαχείριση και ανάδειξη του φυσικού και πολιτιστικού της πλούτου. Στο τέταρτο μέρος γίνεται η αξιολόγηση των σεναρίων, όπου η λήψη απόφασης υποστηρίζεται από εργαλεία αξιολόγησης που δίνουν έμφαση στη συμμετοχική διαδικασία, για την ενσωμάτωση των προτεραιοτήτων της τοπικής κοινωνίας στη διαδικασία αξιολόγησης, έτσι ώστε η όποια επιλογή να αντανακλά το όραμα της κοινωνίας αυτής. 1. Μεθοδολογική Προσέγγιση Η μεθοδολογική προσέγγιση που υιοθετείται στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, βασίζεται στα στάδια της διαδικασίας σχεδιασμού (Γιαουτζή και Στρατηγέα, 2005) και περιλαμβάνει τις παρακάτω ενότητες: - Πρώτη ενότητα - ιαδικασία Μάθησης : στο στάδιο αυτό γίνεται η εμβάθυνση στην περιοχή μελέτης. Πιο συγκεκριμένα, το στάδιο περιλαμβάνει τον καθορισμό του προβλήματος, τον καθορισμό του στόχου για τη περιοχή μελέτης, τη μελέτη της υπάρχουσας κατάστασης, όπου επιχειρείται η καταγραφή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και προβλημάτων της, και τέλος τη δυναμική της στη βάση των τάσεων που επικρατούν. - εύτερη ενότητα - ιαδικασία Αξιολόγησης : στο στάδιο αυτό, δομούνται και αξιολογούνται εναλλακτικά σενάρια διαχείρισης των φυσικών και πολιτιστικών πόρων της περιοχής μελέτης, με σκοπό τη στήριξη της αναπτυξιακής της προοπτικής και την άρση των ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων. - Τρίτη ενότητα - ιαδικασία ράσης / Εφαρμογής : στο στάδιο αυτό περιγράφεται το πλαίσιο πολιτικής για την αξιοποίηση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων της περιοχής μελέτης. Το πλαίσιο αυτό περιλαμβάνει τις επιλογές πολιτικής που υποστηρίζουν την υλοποίηση κάθε ενός σεναρίου (πολιτικές - μέτρα), αφήνοντας

ανοιχτή τη λήψη της τελικής απόφασης στη διάθεση των κέντρων λήψης αποφάσεων και των τοπικών κοινωνιών της περιοχής μελέτης, οι οποίες μπορούν να επιλέξουν την αναπτυξιακή κατεύθυνση που ταιριάζει καλύτερα με την τοπική πραγματικότητα και τα οράματά τους. Σχήμα 1: Μεθοδολογική προσέγγιση Καθορισμός Προβλήματος ιαδικασία Μάθησης» Εμβάθυνση στην Περιοχή Μελέτης Καθορισμός Στόχου Καθορισμός Προβλήματος Παρούσα Κατάσταση υναμική ιαδικασία Αξιολόγησης Πλαίσιο ιαχείρισης Φυσικών & Πολιτιστικών Πόρων όμηση Σεναρίων Αξιολόγηση Σεναρίων Μοντέλο Πολυκριτηριακής Ανάλυσης MULTIPOL ιαδικασία ράσης / Εφαρμογής ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 2. Εμβάθυνση στην Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας Η παρούσα ενότητα αποσκοπεί στην εμβάθυνση στην περιοχή μελέτης. Πιο συγκεκριμένα, αναλύεται ο στόχος και οι υποστόχοι για τη συγκεκριμένη περιοχή, ενώ μελετάται η υπάρχουσα κατάσταση και η δυναμική της. 2.1. Στόχος και Υποστόχοι Στόχο της παρούσας εργασίας αποτελεί η διαχείριση, αξιοποίηση και ανάδειξη των φυσικών και πολιτιστικών πόρων της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας, με απώτερο σκοπό την ανάπτυξη ήπιων μορφών τουριστικής δραστηριότητας, την ολοκλήρωση του τουριστικού τομέα με τους υπόλοιπους παραγωγικούς τομείς και τη δημιουργία μιας ενιαίας χωρικής ενότητας, η οποία λειτουργεί στη βάση σχέσεων

συμπληρωματικότητας και ανάπτυξης συνεργειών. Οι υποστόχοι που τίθενται στο πλαίσιο του κύριου στόχου, είναι (Παναγιωτοπούλου, 2012): - Προστασία, ανάδειξη, αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. - Προώθηση πολιτιστικού τουρισμού. - Αξιοποίηση φυσικών πόρων - ανάπτυξη ήπιων μορφών τουριστικής δραστηριότητας. - Προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. - Προσέλκυση νέων επενδύσεων - προώθηση της επιχειρηματικότητας. - Αναβάθμιση - εξειδίκευση ανθρώπινου δυναμικού. - Κοινωνική ενσωμάτωση και συνοχή. - Προβολή και προώθηση των προϊόντων Π.Ο.Π. της Περιφέρειας. - Υιοθέτηση - χρήση Τεχνολογιών Πληροφόρησης και Επικοινωνίας (ΤΠΕ). - Χωρική οργάνωση. - Αναζωογόνηση υποβαθμισμένων περιοχών - ισόρροπη ανάπτυξη της Περιφέρειας. - Ενημέρωση - ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας σε θέματα πολιτισμού και περιβάλλοντος ως εργαλείων ανάπτυξης και ανάδειξης της Περιφέρειας. - Πρόσβαση - βελτίωση οδικών συνδέσεων. - Ανάπτυξη ήπιων μορφών ενέργειας. 2.2. Υφιστάμενη Κατάσταση Η Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας αποτελεί μία από τις δεκατρείς Αυτοδιοικητικές Περιφέρειες της χώρας, η οποία περιλαμβάνει τους πέντε Νομούς: Βοιωτίας, Ευβοίας, Ευρυτανίας, Φθιώτιδας και Φωκίδας, που ταυτίζονται με τις Περιφερειακές Ενότητες, ύστερα από την εφαρμογή του Προγράμματος «Καλλικράτης». Ανήκει στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Κεντρικής Ελλάδας, βρίσκεται στο νότιο τμήμα του ηπειρωτικού κορμού της χώρας και καταλαμβάνει συνολική έκταση 15.549 τετραγωνικά χιλιόμετρα (ποσοστό 11,8% επί της συνολικής έκτασης της χώρας), καθιστώντας την έτσι τη δεύτερη μεγαλύτερη σε έκταση ελληνική Περιφέρεια. Σύμφωνα με τα προσωρινά αποτελέσματα της απογραφής του 2011 (ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2011), ο πληθυσμός της Περιφέρειας ανέρχεται σε 546.870 κατοίκους. Πρωτεύουσά της είναι η Λαμία, που αποτελεί ένα δυναμικά αναπτυσσόμενο αστικό κέντρο.

Μεγαλύτερη πόλη είναι η Χαλκίδα, με πληθυσμό 53.584 κατοίκους και με δημοτικό πληθυσμό 92.202 κατοίκους (ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2011). Στην περιοχή μελέτης υφίσταται μεγάλη ποικιλία και σπάνια είδη χλωρίδας και πανίδας, σε ένα περιβάλλον πλούσιο σε βιότοπους, υγρότοπους, καθώς και προστατευόμενες περιοχές CORINE και NATURA 2000. Ακόμη, η περιοχή χαρακτηρίζεται ως ένα πλούσιο υδατικό διαμέρισμα, καθώς περιλαμβάνει πληθώρα ποταμών, χειμάρρων και λιμνών. Κύριο χαρακτηριστικό της περιοχής αποτελεί το σημαντικό πολιτιστικό της απόθεμα, που συντίθεται από ευρήματα της Νεολιθικής Περιόδου, μνημεία της Κλασικής και Ελληνιστικής Περιόδου, ιστορικά μνημεία της Μεταβυζαντινής Περιόδου, αλλά και νεότερα μνημεία. Σε αυτό το απόθεμα προστίθεται επίσης ο λαογραφικός πλούτος, οι σύγχρονες πολιτιστικές υποδομές, όπως τα μουσεία, τα λαογραφικά κέντρα, οι πινακοθήκες, τα ήθη και τα έθιμα και οι διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Η τοπική οικονομία παρουσιάζει έντονη εξάρτηση από τον πρωτογενή τομέα παραγωγής, παρά τις τάσεις μετατόπισης του εργατικού δυναμικού στο δευτερογενή και τριτογενή τομέα, αλλά και των σημαντικών μειονεκτημάτων που χαρακτηρίζουν την πρωτογενή παραγωγή της περιοχής (πολυτεμαχισμένος κλήρος, δυσμενής ηλικιακή διάρθρωση εργατικού δυναμικού του πρωτογενή τομέα, έλλειψη τεχνολογικού εκσυγχρονισμού, καινοτομίας, κ.ά.) (Παναγιωτοπούλου, 2012). Ο δευτερογενής τομέας χαρακτηρίζεται από την παρουσία μεγάλων βιομηχανικών και εμπορικών ομίλων στο μεταποιητικό κλάδο (τον συνδεδεμένο με την εξορυκτική δραστηριότητα), σημαντικών κλάδων έντασης τεχνολογίας (είδη διατροφής, μοντέρνα υφαντουργία, επεξεργασία αλουμινίου κ.ά.) και νέων ανταγωνιστικών δυναμικών κλάδων, που ενσωματώνουν την υψηλή τεχνολογία και παρουσιάζουν αξιόλογες εξαγωγικές επιδόσεις. Ο τριτογενής τομέας αποτελεί την κύρια συνιστώσα της παραγωγικής και αναπτυξιακής φυσιογνωμίας της Περιφέρειας. Η κύρια δραστηριότητα προέρχεται από το λιανικό και χονδρικό εμπόριο και τις μεταφορές. Το ποσοστό ανεργίας την τελευταία διετία διαμορφώνεται σε επίπεδα πάνω από τον εθνικό μέσο όρο, κατατάσσοντας έτσι την περιοχή στην πρώτη θέση μεταξύ των Περιφερειών της χώρας, από την άποψη προβλημάτων ανεργίας και υποαπασχόλησης. Σχετικά με το μορφωτικό επίπεδο του ανθρώπινου δυναμικού, η

Περιφέρεια φαίνεται να στερείται ανθρώπινων πόρων υψηλής εξειδίκευσης, καθώς σημαντικό τμήμα του πληθυσμού χαρακτηρίζεται από χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Οι κοινωνικές υποδομές στον τομέα της υγείας βρίσκονται σε χαμηλότερο επίπεδο από το αντίστοιχο εθνικό. Ακόμη, παρά τις σημαντικές βελτιώσεις των τελευταίων ετών, το επίπεδο των υπηρεσιών υγείας - πρόνοιας εξακολουθεί να υστερεί σημαντικά στην περιοχή. Όσον αφορά στις τεχνικές υποδομές, βελτίωση παρατηρείται στον τομέα της ύδρευσης και αποχέτευσης, σε εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισμού και διαχείρισης στερεών και υγρών αποβλήτων, στις τηλεπικοινωνίες και στον τομέα των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ). Η Περιφέρεια διαθέτει ισχυρή μεταφορική υποδομή, αφού διασχίζεται κατά μήκος της από τον υπό ολοκλήρωση ιεθνή Αυτοκινητόδρομο Πάτρας - Αθήνας - Θεσσαλονίκης - Ευζώνων (ΠΑΘΕ), καθώς και από τη διεθνή σιδηροδρομική γραμμή Αθήνα - Θεσσαλονίκη, τμήματα του ιεθνούς Ευρωπαϊκού ικτύου Μεταφορών ( Ε Μ). Τέλος, το μεταφορικό δίκτυο υποστηρίζεται από λιμάνια και πορθμεία μικρής δυναμικότητας, αλλά με σημαντικές δυνατότητες αναβάθμισης. Η θέση της περιοχής μελέτης, σε σχέση με τους γύρω περιφερειακούς πόλους ανάπτυξης και τη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, αλλά και σε σχέση με τους άξονες ανάπτυξης της χώρας, αναδεικνύει τον κρίσιμο ρόλο της στον ηπειρωτικό κορμό της Ελλάδας και την καθιστά εύκολα προσπελάσιμη, με πολλαπλά για την περιοχή οφέλη στον τομέα του τουρισμού και του εμπορίου, ενισχύοντας έτσι τον αναπτυξιακό δυναμισμό της. Ωστόσο, στο εσωτερικό της Περιφέρειας παρατηρούνται αναπτυξιακές ανισότητες, οι οποίες εντοπίζονται στη συγκέντρωση των δραστηριοτήτων στα αστικά κέντρα, την υποβάθμιση των λειτουργιών του αγροτικού χώρου και την απομόνωση των ορεινών και ημιορεινών περιοχών. 3. Εναλλακτικά Σενάρια Μελλοντικής Ανάπτυξης Στην ενότητα αυτή δομούνται εναλλακτικά σενάρια βιώσιμης ανάπτυξης για την Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας, αξιοποιώντας ως αναπτυξιακό μοχλό τους φυσικούς και πολιτιστικούς της πόρους (Παχάκη και άλλοι, 2000). Η δόμηση των σεναρίων λαμβάνει υπόψιν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της περιοχής μελέτης και τα συγκριτικά

της πλεονεκτήματα. Επιπλέον, λαμβάνονται υπόψιν οι κατευθύνσεις που δίνονται από τα ανώτερα επίπεδα σχεδιασμού, με έμφαση στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Θεσσαλίας, Στερεάς Ελλάδας και Ηπείρου για την Προγραμματική Περίοδο 2007-2013 και το Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (Π.Π.Χ.Σ.Α.Α.) για την Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας, που διαμορφώνουν το πλαίσιο μελλοντικής εξέλιξης και ανάπτυξης της ευρύτερης χωρικής ενότητας, στην οποία εντάσσεται η Περιφέρεια (περιφερειακός και εθνικός χώρος). ύο διακριτά σενάρια αξιοποίησης των φυσικών και πολιτιστικών πόρων δομούνται για την περιοχή μελέτης, που διαφοροποιούνται στη βάση της χωρικής διάρθρωσης των δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται (συγκεντρωτικό - αποκεντρωτικό πρότυπο), αξιοποιώντας τους εν λόγω πόρους. Τα σενάρια στοχεύουν (Παναγιωτοπούλου, 2012): - στην άρση των αναπτυξιακών ανισοτήτων, - στην ισόρροπη ανάπτυξη, μέσα από τη διάχυση των δραστηριοτήτων σε όλη την έκταση της περιοχής μελέτης, - στην ανάπτυξη λειτουργικών σχέσεων μεταξύ των επιμέρους χωρικών ενοτήτων της Περιφέρειας, - στη δημιουργία μίας λειτουργικής χωρικής ενότητας, η οποία στηρίζει την αναπτυξιακή της προοπτική στη δημιουργία σχέσεων συμπληρωματικότητας και ανάπτυξης συνεργειών, τόσο μεταξύ των επιμέρους χωρικών ενοτήτων, όσο και μεταξύ των παραγωγικών δραστηριοτήτων, - στην ενίσχυση της εξωστρέφειας της περιοχής, και - στην ενδυνάμωση του ρόλου της ως περιφερειακού κέντρου έντονης πολιτιστικής και περιβαλλοντικής ακτινοβολίας. 3.1. Σενάριο 1: Συγκεντρωτικό Πρότυπο Αξιοποίησης Φυσικών και Πολιτιστικών Πόρων Στο εν λόγω σενάριο, στόχος είναι η δημιουργία θεματικών δικτύων, σε επίπεδο Περιφέρειας, που διασυνδέουν μεταξύ τους πόρους ανάλογης φύσης. Με αυτό τον τρόπο, δίνεται η δυνατότητα προσέλκυσης τουριστικών ροών με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα στις διαφορετικές κατηγορίες θεματικών δικτύων που αναπτύσσονται. Στο σενάριο αυτό δημιουργούνται έξι θεματικά δίκτυα, που είναι (Παναγιωτοπούλου, 2012):

- το δίκτυο περιοχών NATURA 2000 (βλ. Χάρτη 1), - το δίκτυο πόρων θρησκευτικού ενδιαφέροντος (βλ. Χάρτη 2), - το δίκτυο αξιοποίησης θερμαλιστικών πόρων, - το δίκτυο αρχαιολογικών και ιστορικών χώρων, - το δίκτυο ορεινού και χειμερινού τουρισμού, και - το δίκτυο μουσείων. Η ποικιλότητα και η ποιότητα των φυσικών και πολιτιστικών πόρων αποτελούν τη βάση για τη δημιουργία των παραπάνω θεματικών δικτύων, συνεισφέροντας τόσο στην ίδια την ανάπτυξη της τουριστικής δράσης/προϊόντος, όσο και στην ενίσχυση και διατήρηση της ανταγωνιστικότητας της περιφέρειας μελέτης. Η διάρθρωση του εν λόγω σεναρίου αποσκοπεί στην προσέλκυση τουριστικών ροών, προσανατολισμένων σε οικολογικά, φυσικά και πολιτιστικά ενδιαφέροντα, επιχειρώντας έτσι μία οργανωμένη στροφή στον ποιοτικό και περιβαλλοντικά υπεύθυνο τουρισμό. Αυτή η στροφή έχει θετικότατες συνέπειες για την περιφερειακή οικονομία, συμβάλλει στην ανακατανομή του εισοδήματος και στη συγκράτηση του τοπικού πληθυσμού, ιδιαίτερα της νεολαίας και παρουσιάζει εξαιρετικές προοπτικές βιωσιμότητας. Οι χωρικές παρεμβάσεις που συνδέονται με το συγκεκριμένο σενάριο αφορούν σε παρεμβάσεις στο δίκτυο μεταφορών για τη διασύνδεση των επιμέρους περιοχών που εμπλέκονται σε κάθε θεματικό δίκτυο, αλλά και την αναβάθμιση των σημείων εισόδου σε αυτά, σε επίπεδο Περιφέρειας. Σημαντικό ρόλο επίσης παίζει και η αναβάθμιση των συνδέσεων της Περιφέρειας με τα σημεία εισόδου της χώρας. Ταυτόχρονα, περιλαμβάνει σημειακές χωρικές παρεμβάσεις, που αναφέρονται στην αξιοποίηση/ανάδειξη των επιμέρους πόρων που εμπλέκονται κάθε φορά. Για κάθε θεματικό δίκτυο, ανάλογα με τη διάρθρωσή του στο χώρο, επιλέγονται οι αντίστοιχοι οικισμοί για την ανάπτυξη υποδομών φιλοξενίας των επισκεπτών. Στο πλαίσιο αυτό, επιτυγχάνεται η διασπορά των τουριστικών ροών σε επιλεγμένους οικισμούς της περιοχής μελέτης, έτσι ώστε να διασφαλίζεται η εγγύτητά τους στο θεματικό δίκτυο των ενδιαφερόντων τους. Στο σενάριο αυτό, η Περιφέρεια παρουσιάζει ένα πληθυσμιακά συγκεντρωτικό πρότυπο, όπου η ανάπτυξη διαχέεται σε πόλους και τομείς, με τον πληθυσμό να αυξάνεται με σχετικά αργούς ρυθμούς. Η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας, της ελκυστικότητας και της εξωστρέφειας της οικονομίας, καθώς και η βελτίωση της

χωρικής και κοινωνικής συνοχής, επιτυγχάνεται μέσα από την υιοθέτηση αειφορικών μεθόδων ανάπτυξης των παραγωγικών δραστηριοτήτων και της διαχείρισης του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Όλα τα παραπάνω, υλοποιούνται μέσα από τη δυναμική αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της Περιφέρειας σε ένα νέο περιβάλλον, όπου διαχρονικά αυξανόμενο ρόλο διαδραματίζει η επένδυση στη γνώση, την ποιότητα, την καινοτομία και τα δίκτυα. Τα αστικά κέντρα της περιοχής μελέτης αποτελούν τους δυναμικούς πόλους, στους οποίους στηρίζεται η συνολική αναπτυξιακή προσπάθεια της περιφέρειας. Χάρτης 1: Θεματικό δίκτυο περιοχών NATURA 2000 Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας Πηγή πρωτογενών δεδομένων: www.geodata.gov.gr.

Χάρτης 2: Θεματικό δίκτυο πόρων θρησκευτικού ενδιαφέροντος περιφέρειας Πηγή πρωτογενών δεδομένων: www.geodata.gov.gr. 3.2. Σενάριο 2: Αποκεντρωτικό Πρότυπο Αξιοποίησης Φυσικών και Πολιτιστικών Πόρων Στο δεύτερο σενάριο, στόχος είναι η δημιουργία ενός πολυκεντρικού μοντέλου ανάπτυξης δραστηριοτήτων, στηριγμένων στο φυσικό και πολιτιστικό απόθεμα κάθε επιμέρους χωρικής ενότητας. Σε κάθε Περιφερειακή Ενότητα, δημιουργείται ένα πολυσύνθετο τουριστικό προϊόν, το οποίο συνδέεται στενά με τις υπόλοιπες δραστηριότητες της περιοχής, συμβάλλοντας στη δημιουργία/ενίσχυση της ιδιαίτερης ταυτότητας κάθε χωρικής ενότητας. Μέσα από το συγκεκριμένο σενάριο, επιχειρείται η διαφοροποίηση των διαφορετικών χωρικών ενοτήτων, στη βάση των

ιδιαιτεροτήτων τους, τονίζοντας τις σχέσεις συμπληρωματικότητας ανάμεσα σε αυτές. Επιδιώκεται η δημιουργία στο χώρο πυρήνων, σημειακών δηλαδή συγκεντρώσεων δραστηριοτήτων, που αξιοποιούν με έναν ολοκληρωμένο τρόπο το σύνολο των φυσικών και πολιτιστικών πόρων της περιοχής στην οποία αναπτύσσονται, προσφέροντας στους επισκέπτες μία ποιοτική, ολοκληρωμένη και χαμηλού οικολογικού αποτυπώματος εμπειρία, στενά συνδεδεμένη με την ιδιαίτερη ταυτότητα κάθε περιοχής. Στόχος του σεναρίου είναι η διεύρυνση του τουριστικού προϊόντος, η οποία αναμένεται να αποτελέσει το όχημα για την τοπική ανάπτυξη, αίροντας την εποχικότητα της τουριστικής δραστηριότητας, αμβλύνοντας την ένταση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων του μαζικού μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης και διαχέοντας τα οφέλη στο σύνολο της εξεταζόμενης χωρικής ενότητας. Μέσα από το πλαίσιο αυτό, επιδιώκεται η αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των πλούσιων φυσικών και πολιτιστικών πόρων της περιοχής μελέτης. Αναλυτικότερα, σε κάθε Περιφερειακή Ενότητα αναπτύσσεται ένα δίκτυο πόλων ποικίλων δραστηριοτήτων τουριστικού ενδιαφέροντος, δίνοντας με αυτό τον τρόπο στον επισκέπτη τη δυνατότητα να αποκτήσει μια ολοκληρωμένη εικόνα για κάθε υποπεριοχή και να γνωρίσει σε βάθος τις ιδιομορφίες της και την ιδιαίτερη ταυτότητά της (Παναγιωτοπούλου, 2012). Οι δραστηριότητες αυτές είναι στενά συνδεδεμένες με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε τόπου, όπως το παραγωγικό πρότυπο, τα κοινωνικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, κ.ά. Ενδεικτικά παρατίθενται οι Χάρτες 3 και 4, στους οποίους παρουσιάζεται το πολυκεντρικό σύστημα ανάπτυξης ήπιων τουριστικών δραστηριοτήτων που διαμορφώνεται στις Περιφερειακές Ενότητες Βοιωτίας και Φωκίδας, που συντίθεται από τρείς επιμέρους υποπεριοχές σε κάθε μία από τις Περιφερειακές αυτές Ενότητες. Το σενάριο που προωθεί ένα αποκεντρωτικό πρότυπο, προσφέρει έναν διευρυμένο και ποικιλόμορφο τρόπο αξιοποίησης των φυσικών και πολιτιστικών πόρων, αξιοποιεί τις εξωτερικές οικονομίες κλίμακας από τις επιμέρους συγκεντρώσεις δραστηριοτήτων, ενώ μπορεί να ικανοποιήσει τις διαφορετικές κοινωνικές, οικονομικές και ηλικιακές ομάδες ενδιαφερόντων.

Χάρτης 3: Πολυκεντρικό μοντέλο ανάπτυξης δραστηριοτήτων Π.Ε. Βοιωτίας Πηγή πρωτογενών δεδομένων: www.geodata.gov.gr Περιοχή Α1 Οικοτουρισμός, περιηγητικός, φυσιολατρικός και ορεινός τουρισμός Περιοχή Α2 Ιστορικός και αρχαιολογικός τουρισμός, αγροτουρισμός, θρησκευτικός, ορεινός και περιηγητικός τουρισμός, τουρισμός περιπέτειας Περιοχή Α3 Οικοτουρισμός, ορεινός τουρισμός, τουρισμός περιπέτειας Πολιτιστικός, αγροτουρισμός, μαζικός τουρισμός Η Περιφέρεια εμφανίζει ένα πληθυσμιακά αποκεντρωτικό πρότυπο, με την ανάπτυξη να διαχέεται σε περισσότερους πόλους και τομείς και τον πληθυσμό να αυξάνεται με σημαντικό ρυθμό, σαν αποτέλεσμα των πολλαπλών ευκαιριών σε ένα ευρύτερο φάσμα τομέων, αλλά και της διασποράς τους στο σύνολο της χωρικής ενότητας της Περιφέρειας. Η περιβαλλοντική και πολιτιστική συνείδηση, που είναι συνυφασμένη με τη βιώσιμη αξιοποίηση πόρων, κυριαρχεί σε όλους τους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας, οι οποίοι παρουσιάζουν ισόρροπη ανάπτυξη. Η τοπική οικονομία στηρίζεται κατά βάση στην αξιοποίηση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων, με στόχο την ανάπτυξη εναλλακτικών τουριστικών δραστηριοτήτων και τη δημιουργία σχέσεων συμπληρωματικότητας, τόσο μεταξύ τομέων δραστηριότητας, όσο και μεταξύ περιοχών. Τα ορεινά και ημιορεινά συμπλέγματα, οι πεδινές αγροτικές εκτάσεις και τα αστικά κέντρα κάθε επιμέρους χωρικής ενότητας, αποτελούν πόλο έλξης επισκεπτών, στους οποίους παρέχεται ένα πολυσύνθετο τουριστικό προϊόν.

Χάρτης 4: Πολυκεντρικό Μοντέλο Ανάπτυξης ραστηριοτήτων Π.Ε. Φωκίδας Πηγή πρωτογενών δεδομένων: www.geodata.gov.gr. Περιοχή Ε1 Ορεινός, περιηγητικός και ορειβατικός τουρισμός Περιοχή Ε2 Ιστορικός και αρχαιολογικός τουρισμός, πολιτιστικός & θρησκευτικός τουρισμός, ορεινός - περιηγητικός & χειμερινός - χιονοδρομικός τουρισμός, συνεδριακός τουρισμός Περιοχή Ε3 θαλάσσιος τουρισμός, πολιτιστικός & θρησκευτικός τουρισμός Οι χωρικές παρεμβάσεις που συνδέονται με το σενάριο αυτό αφορούν στην ήπια ανάπτυξη τουριστικών υποδομών σε κάθε χωρική ενότητα, στη βελτίωση της πρόσβασης στις επιμέρους περιοχές που διαθέτουν αξιόλογους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους, καθώς και στη βελτίωση της διασύνδεσης μεταξύ των διαφορετικών χωρικών ενοτήτων. Έμφαση δίνεται επίσης στην ολοκλήρωση του τουριστικού τομέα με τους υπόλοιπους τομείς δραστηριότητας κάθε ενότητας, καθώς και σε παρεμβάσεις που σχετίζονται με την αξιοποίηση / αναβάθμιση / προστασία των διαθέσιμων πόρων (Μπεριάτος, 2003). 4. Αξιολόγηση Σεναρίων Στην παρούσα ενότητα παρουσιάζεται η αξιολόγηση των δύο σεναρίων που δομήθηκαν για τη βιώσιμη διαχείριση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων της

Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας και σχολιάζονται τα αποτελέσματα που προέκυψαν από αυτή. Η αξιολόγηση γίνεται με τη βοήθεια της μεθόδου πολυκριτηριακής ανάλυσης MULTIPOL (MULTI-criteria - POLicy), η οποία αποτελεί τμήμα του αναλυτικού μοντέλου συμμετοχικού σχεδιασμού LIPSOR 1. 4.1. ομή Λειτουργίας Μεθόδου Πολυκριτηριακής Ανάλυσης MULTIPOL Η MULTIPOL (MULTI-criteria - POLicy) συνιστά μια μέθοδο πολυκριτηριακής αξιολόγησης, η οποία κάνει χρήση μόνο ποιοτικής πληροφορίας (Godet, 1999 και 2001). Η μέθοδος χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση σεναρίων, ενσωματώνοντας σε αυτή τη συμμετοχική προσέγγιση, μέσα από την εμπλοκή στη διαδικασία της αξιολόγησης ομάδας ειδικών ή κοινού, ανάλογα με τη φύση του προβλήματος. Η εφαρμογή της μεθόδου δίνει έμφαση στη χάραξη πολιτικής. Η αξιολόγηση γίνεται στη βάση ενός σταθμισμένου μέσου όρου (weighted average method), λαμβάνοντας υπόψη της την αβεβαιότητα και ελέγχοντας την αποτελεσματικότητα των διαφορετικών πολιτικών και δράσεων ως προς τα αξιολογούμενα σενάρια. Τα κύρια στοιχεία που υπεισέρχονται στη διαδικασία πολυκριτηριακής αξιολόγησης με τη βοήθεια της μεθόδου MULTIPOL είναι (Godet και άλλοι 2004, Στρατηγέα και Γιαουτζή 2012): - Τα κριτήρια αξιολόγησης: αποτελούν τη βάση κάθε αξιολόγησης, ενώ αξιοποιούνται για τη διαφοροποίηση - διαβάθμιση των εναλλακτικών σεναρίων, των πολιτικών και των μέτρων πολιτικής που εμπλέκονται. - Τα σενάρια: αποτελούν δομημένες μελλοντικές εικόνες (Lindgren και Bandhold 2003, Ringland 2002, Robinson 1990, Schwartz 1991), που στοχεύουν στην επίτευξη του στόχου που έχει τεθεί για το υπό μελέτη σύστημα/πρόβλημα. - Οι πολιτικές: αποτελούν διαφορετικές προσεγγίσεις - στρατηγικές για την επίτευξη των στόχων και των υποστόχων που έχουν τεθεί για το υπό μελέτη σύστημα και είναι στενά συνδεδεμένες με το πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό και φυσικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο γίνεται η αξιολόγηση. - Τα μέτρα πολιτικής (δράσεις): αφορούν στις δυνατές παρεμβάσεις για την υλοποίηση των διαφόρων πολιτικών στο υπό μελέτη σύστημα και μπορεί να είναι είτε έργα, είτε μέτρα πολιτικής. 1 LIPSOR: Laboratory for Investigation in Prospective and Strategy

Στη βάση των παραπάνω δεδομένων, η διαδικασία αξιολόγησης με τη μέθοδο MULTIPOL οδηγεί στη δημιουργία ενός πλαισίου πολιτικής, που περιλαμβάνει τον κατάλληλο συνδυασμό σεναρίων, πολιτικών και μέτρων πολιτικής, με βάση την απόδοσή τους ως προς συγκεκριμένα κριτήρια αξιολόγησης, για την επίτευξη του στόχου που έχει τεθεί (Godet και άλλοι, 2004). Τα στάδια της διαδικασίας αξιολόγησης με τη μέθοδο MULTIPOL παρουσιάζονται στο Σχήμα 2. Πιο συγκεκριμένα: Σχήμα 2: Τα στάδια της διαδικασίας αξιολόγησης με τη μέθοδο MULTIPOL Πηγή: Στρατηγέα και Γιαουτζή, 2012. ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ - Εναλλακτικών Σεναρίων - Πολιτικών - Μέτρων Πολιτικής ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ - Κριτηρίων Αξιολόγησης - Βαρών Κριτηρίων ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΒΑΡΩΝ - Εναλλακτικών Σεναρίων - Πολιτικών ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ - Εναλλακτικών Σεναρίων - Πολιτικών - Μέτρων Πολιτικής MULTIPOL ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ - Εναλλακτικών Σεναρίων - Πολιτικών - Μέτρων Πολιτικής ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Πολιτικές - Μέτρα για κάθε Σενάριο - Στο πρώτο στάδιο γίνεται η δόμηση τoυ προβλήματος αξιολόγησης, η οποία περιλαμβάνει (Godet 1999, Godet και άλλοι 2004)): α) τον καθορισμό των εναλλακτικών σεναρίων (S i ), β) των πολιτικών (P j ), γ) των μέτρων πολιτικής (A k ) και

δ) των κριτηρίων αξιολόγησης (Κ n ) του προβλήματος, που αποτελoύν τη βάση για την περαιτέρω ανάλυσή του. - Στο δεύτερο στάδιο γίνεται ο καθορισμός των βαρών των εναλλακτικών σεναρίων, των πολιτικών και των κριτηρίων αξιολόγησης. Η ενσωμάτωση της συμμετοχικής προσέγγισης στα δύο πρώτα στάδια είναι σημαντική, καθώς στο πρώτο στάδιο η συμμετοχή των ενδιαφερομένων ομάδων αναδεικνύει τις διαφορετικές διαστάσεις, οπτικές και προσεγγίσεις του προβλήματος που πρέπει να ληφθούν υπόψη, συμβάλλοντας έτσι στη δόμηση σεναρίων, στον καθορισμό πολιτικών και μέτρων πολιτικής, αλλά και στον καθορισμό των κριτηρίων αξιολόγησης, ενώ στο δεύτερο στάδιο η συμμετοχή αναδεικνύει τις προτεραιότητες των ομάδων της τοπικής κοινωνίας (βάρη που χρησιμοποιούνται), που απορρέουν από το συγκεκριμένο κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό, πολιτιστικό πλαίσιο, εντός του οποίου αντιμετωπίζεται το σχεδιαστικό πρόβλημα. - Στο τρίτο στάδιο δομούνται τα δεδομένα του προβλήματος αξιολόγησης. Στο πλαίσιο αυτό, δημιουργούνται τρείς πίνακες επιπτώσεων, οι οποίοι εμπεριέχουν πληροφορία σχετική με τις επιπτώσεις (Godet και άλλοι, 2004): α) των σεναρίων ως προς τα κριτήρια αξιολόγησης, β) των πολιτικών ως προς τα κριτήρια αξιολόγησης, και γ) των μέτρων πολιτικής ως προς τα κριτήρια αξιολόγησης. - Στο τέταρτο στάδιο, γίνεται η εφαρμογή του μοντέλου πολυκριτηριακής ανάλυσης MULTIPOL, με τη βοήθεια του οποίου γίνονται δύο διαφορετικές αξιολογήσεις (Godet και άλλοι, 2004). Η πρώτη αφορά στην αξιολόγηση των μέτρων πολιτικής ως προς τις πολιτικές και η δεύτερη στην αξιολόγηση των πολιτικών σε σχέση με τα σενάρια (Σχήμα 3) (Στρατηγέα και Γιαουτζή,. 2012). Η πρώτη αξιολόγηση δίνει απάντηση στο ερώτημα ποιο μέτρο πολιτικής αποδίδει περισσότερο για ποια πολιτική, οδηγώντας στην ιεράρχηση των μέτρων πολιτικής με βάση την απόδοσή τους ως προς τις διαφορετικές πολιτικές. Η αξιολόγηση αυτή μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία «πακέτων» μέτρων πολιτικής, τα οποία συμβάλλουν στην υλοποίηση συγκεκριμένων, κάθε φορά, πολιτικών. Η δεύτερη αξιολόγηση δίνει απάντηση στο ερώτημα ποιά πολιτική αποδίδει περισσότερο για ποιο

σενάριο, ενώ το αποτέλεσμα αυτής είναι η ιεράρχηση των πολιτικών με βάση την απόδοσή τους ως προς τα εναλλακτικά σενάρια. Η αξιολόγηση αυτή μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία πακέτων πολιτικών, τα οποία συμβάλλουν στην υλοποίηση συγκεκριμένων, κάθε φορά, σεναρίων. Σχήμα 3: ομή λειτουργίας μεθόδου πολυκριτηριακής ανάλυσης MULTIPOL Πηγή: Στρατηγέα και Γιαουτζή, 2012 ΣΕΝΑΡΙΟ 1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ 1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ 2 ΠΟΛΙΤΙΚΗ 3 Α1, Α2, Α3,, Ακ Α1, Α2, Α3,, Ακ Α1, Α2, Α3,, Ακ ΣΕΝΑΡΙΟ 2 ΠΟΛΙΤΙΚΗ 1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ 2 ΠΟΛΙΤΙΚΗ 3 Α1, Α2, Α3,, Ακ Α1, Α2, Α3,, Ακ Α1, Α2, Α3,, Ακ ΣΕΝΑΡΙΟ m ΠΟΛΙΤΙΚΗ 1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ 2 ΠΟΛΙΤΙΚΗ 3 Α1, Α2, Α3,, Ακ Α1, Α2, Α3,, Ακ Α1, Α2, Α3,, Ακ Τα αποτελέσματα της πολυκριτηριακής αξιολόγησης με τη μέθοδο MULTIPOL δεν οδηγούν στην επιλογή του επικρατέστερου σεναρίου, αλλά στη δημιουργία ενός πλαισίου πολιτικής για την επίτευξη ενός στόχου (βλ. Σχήμα 3). Ο συνδυασμός των δύο διαδοχικών αξιολογήσεων, αφήνει ανοιχτή την επιλογή σεναρίου, δίνοντας για κάθε σενάριο την κατεύθυνση πολιτικής και τα μέτρα εκείνα που συμβάλλουν καλύτερα στην υλοποίησή του. Το τελικό αποτέλεσμα δηλαδή, είναι τα μέτρα πολιτικής που είναι αποτελεσματικά για τη συγκεκριμένη κατεύθυνση πολιτικής που ακολουθείται και τη συγκεκριμένη μελλοντική εικόνα (σενάριο) που επιδιώκεται. Η δυνατότητα αυτή προσφέρει σημαντική ευελιξία στα κέντρα λήψης απόφασης, στηρίζοντας εκείνες τις επιλογές, οι οποίες εντάσσονται καλύτερα στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της τοπικής κοινωνίας, ενώ τους δίνει τη δυνατότητα της έγκαιρης και τεκμηριωμένης αντίδρασης στη βάση μεταβολών του εξωτερικού περιβάλλοντος, οι

οποίες μπορεί να επιβάλλουν αλλαγή πορείας για την επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί. 4.2. όμηση Προβλήματος Αξιολόγησης Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται τα δεδομένα του προβλήματος αξιολόγησης της παρούσας εργασίας, που χρησιμοποιούνται ως είσοδος στο μοντέλο πολυκριτηριακής αξιολόγησης MULTIPOL. 4.2.1. Κριτήρια αξιολόγησης Οι δύο αξιολογήσεις που γίνονται με τη βοήθεια της μεθόδου πολυκριτηριακής ανάλυσης MULTIPOL στηρίζονται σε έναν αριθμό κριτηρίων αξιολόγησης, τα οποία απορρέουν από το στόχο, και τους υποστόχους που έχουν τεθεί. Σε κάθε κριτήριο αξιολόγησης αποδίδεται ένα βάρος, το οποίο καθορίζει τη σχετική σπουδαιότητά του για το πρόβλημα που εξετάζεται και τη συγκεκριμένη περιοχή μελέτης. Τα βάρη που τίθενται είναι σκόπιμο να αποτελούν το προϊόν της αλληλεπίδρασης των σχεδιαστών και των κέντρων λήψης αποφάσεων με την τοπική κοινωνία, στο πλαίσιο της υιοθέτησης συμμετοχικών προσεγγίσεων στο σχεδιασμό, έτσι ώστε αυτά να αποδίδουν τις προτεραιότητες της κοινωνίας αυτής. Στην περίπτωση αξιολόγησης των δύο εναλλακτικών σεναρίων που δομήθηκαν για τη διαχείριση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας, τα κριτήρια αξιολόγησης που τίθενται, με τα αντίστοιχα βάρη τους, παρουσιάζονται στον Πίνακα 1. εδομένης της χωρικής κλίμακας της περιοχής μελέτης και της αδυναμίας επικοινωνίας με το φάσμα των τοπικών παραγόντων που απαιτούνται για την παρούσα εφαρμογή, τα βάρη που τίθενται αποτελούν επιλογές των συγγραφέων, με βάση τους στόχους και υποστόχους που έχουν τεθεί και τη γνώση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της περιοχής μελέτης. 4.2.2. Εναλλακτικά σενάρια Τα δύο εναλλακτικά σενάρια που εισάγονται προς αξιολόγηση στο μοντέλο MULTIPOL, έτσι όπως αυτά δομήθηκαν και επεξηγήθηκαν σε προηγούμενη ενότητα, είναι τα εξής: - Συγκεντρωτικό πρότυπο αξιοποίησης των φυσικών και πολιτιστικών πόρων (S1)

- Αποκεντρωτικό πρότυπο αξιοποίησης των φυσικών και πολιτιστικών πόρων (S2) Τα δύο σενάρια στην παρούσα εργασία θεωρούνται ως ισοβαρή (βάρος = 5). Πίνακας 1: Κριτήρια Αξιολόγησης Πηγή: Παναγιωτοπούλου, 2012 Α/Α ΤΟΜΕΙΣ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΒΑΡΗ Κ1 Βαθμός αξιοποίησης πολιτιστικών πόρων 5 Κ2 Περιβάλλον Ανάπτυξη ήπιων μορφών τουριστικών δραστηριοτήτων 5 Κ3 Ανάπτυξη επιχειρηματικότητας 4 Κ4 Ενίσχυση ρόλου / τόνωση εξωστρέφειας Περιφέρειας 4 Οικονομία Κ5 Ενίσχυση απασχόλησης 4 Κ6 Προβολή και προώθηση προϊόντων Π.Ο.Π. 4 Κ7 Κοινωνική και οικονομική συνοχή 5 Κοινωνία Κ8 Ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας 5 Ολοκληρωμένη αξιοποίηση φυσικών και Κ9 Χωρική 4 πολιτιστικών πόρων οργάνωση Κ10 Ισόρροπη διάχυση δραστηριοτήτων στο χώρο 4 Κ11 Ενέργεια - ΑΠΕ Παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ / εξοικονόμηση ενέργειας 3 4.2.3. Πολιτικές Οι πολιτικές αποτελούν διαφορετικές στρατηγικές - προσεγγίσεις, οι οποίες αξιοποιούνται για τη μετάβαση του υπό μελέτη χωρικού συστήματος από την παρούσα κατάσταση στη μελλοντική εικόνα (σενάρια). Σε κάθε πολιτική αποδίδεται το αντίστοιχο βάρος, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι πολιτικές δεν είναι ισοβαρείς, με τα βάρη να αντανακλούν τις διαφορετικές πολιτικές προτεραιότητες, αρχές και αξίες που έχουν διαμορφωθεί στο υπό μελέτη σύστημα, καθώς και τις διαφορετικές οπτικές των εμπλεκόμενων ομάδων, που λαμβάνουν μέρος στη συμμετοχική διαδικασία. Οι πολιτικές που διατυπώνονται στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας είναι οι εξής (Πίνακας 2): - Ανάπτυξη τουριστικού τομέα (Ρ1) με βάρος 5: δίνει έμφαση στην αποτελεσματική αξιοποίηση του φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος της περιοχής μελέτης, για

την ανάπτυξη ήπιων μορφών τουριστικής δραστηριότητας. Η άνθιση του τουριστικού τομέα θεωρείται ως μοχλός ανάπτυξης για την ενίσχυση των υπόλοιπων παραγωγικών τομέων, μέσα από τη μεταξύ τους διασύνδεση. - Υιοθέτηση - χρήση Τεχνολογιών Πληροφόρησης και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) (Ρ2) με βάρος 4: δίνει έμφαση στην υιοθέτηση - χρήση ΤΠΕ για την αύξηση της αποδοτικότητας όλων των παραγωγικών τομέων, μέσα από την αναβάθμιση του αποθέματος γνώσης και των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού, την προβολή και προώθηση παραδοσιακών προϊόντων, το ηλεκτρονικό εμπόριο, την προβολή και προώθηση του φυσικού και πολιτιστικού κεφαλαίου, καθώς και του πολυσύνθετου τουριστικού προϊόντος, τη δικτύωση μεταξύ επιχειρήσεων και τη στενή αλληλεπίδραση μεταξύ των παραγωγικών τομέων, την κοινωνική ισότητα και συνοχή μέσα από την πρόσβαση των πολιτών σε υπηρεσίες ή/και την παροχή υπηρεσιών προς αυτούς μέσω διαδικτύου (e-learning, e-government, κ.ο.κ.). - Πράσινη επιχειρηματικότητα (Ρ3) με βάρος 5: σχετίζεται με την ανάπτυξη δραστηριοτήτων, οι οποίες στηρίζονται σε ένα νέο παραγωγικό πρότυπο, που αξιοποιεί φιλοπεριβαλλοντικές τεχνολογίες και καινοτομίες, για την ορθολογικότερη αξιοποίηση και διαχείριση των φυσικών πόρων, την εξοικονόμηση ενέργειας, αλλά και την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, με την οποία το φυσικό περιβάλλον είναι άρρηκτα συνδεδεμένο. Αφορά σε όλους τους τομείς δραστηριότητας (τουρισμό, γεωργία - κτηνοτροφία, μεταποίηση, κ.λπ.). - Ανάπτυξη υποδομών μεταφορών και τηλεπικοινωνιών (Ρ4) με βάρος 3: αναφέρεται στη βελτίωση και επέκταση των δικτύων υποδομών και ειδικότερα του δικτύου μεταφορών, για την αποτελεσματική διασύνδεση των επιμέρους περιοχών μεταξύ τους, την ανάπτυξη συνδέσεων περιοχών με φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους με τα αστικά κέντρα της περιοχής μελέτης και του δικτύου τηλεπικοινωνιών, με στόχο την ευρυζωνική πρόσβαση σε ολόκληρη την Περιφέρεια για την αύξηση της αποδοτικότητας των παραγωγικών τομέων, τη δικτύωση των επιχειρήσεων και την προώθηση του τουριστικού προϊόντος. Επιπλέον, μέσα από τη συγκεκριμένη πολιτική προωθείται η δημιουργία

υποδομών ανάπτυξης τουριστικών δραστηριοτήτων (π.χ. χάραξη μονοπατιών, διαδρομών, κ.λπ.). Πίνακας 2: Πολιτικές και βάρη Πηγή: Παναγιωτοπούλου, 2012 Πολιτική Περιγραφή Βάρος P1 Ανάπτυξη τουριστικού τομέα 5 P2 Υιοθέτηση - χρήση Τεχνολογιών Πληροφόρησης και Επικοινωνίας 4 P3 Πράσινη επιχειρηματικότητα 5 P4 Ανάπτυξη υποδομών μεταφορών και τηλεπικοινωνιών 3 4.2.4. ράσεις ή μέτρα πολιτικής Οι δράσεις που τέθηκαν ως δεδομένα εισόδου στο λογισμικό MULTIPOL για την βιώσιμη αξιοποίηση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας είναι οι ακόλουθες (Παναγιωτοπούλου, 2012): - Α1: ιαχείριση ορεινών όγκων, προστατευόμενων περιοχών και φυσικού περιβάλλοντος. - Α2: Ανάπτυξη υποδομών φιλοξενίας σε επιλεγμένα κέντρα. - Α3: Καθορισμός χρήσεων γης - ζωνών ανάπτυξης παραγωγικών δραστηριοτήτων (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία, μεταποίηση, βιομηχανία, τουρισμός). - Α4: Ψηφιοποίηση πολιτιστικού αποθέματος της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας (ΠΣΤΕ) - προβολή της πολιτιστικής της φυσιογνωμίας. - Α5: Ανάπτυξη περιβαλλοντικών και πολιτιστικών υποδομών (μουσεία, τεχνολογικά - θεματικά πάρκα, κ.ά.). - Α6: ιασύνδεση περιοχών με φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους με τα αστικά κέντρα της περιοχής μελέτης, μέσα από ήπιες, περιβαλλοντικά, παρεμβάσεις στις οδικές συνδέσεις. - Α7: Ανάδειξη - προβολή προϊόντων ονομασίας προέλευσης, παραδοσιακών και επώνυμων προϊόντων της Περιφέρειας. - Α8: Υιοθέτηση - χρήση Τεχνολογιών Πληροφόρησης και Επικοινωνίας (ΤΠΕ). - Α9: Προώθηση εναλλακτικών μορφών τουρισμού.

- Α10: Ανάπτυξη τοπικών δικτύων μονοπατιών και διαδρομών (δρόμοι καπνού, αμπέλου, ελιάς, κρασιού, κ.ά.) πολυθεματικού χαρακτήρα. - Α11: Ανάπτυξη βιολογικής γεωργίας και κτηνοτροφίας. - Α12: Αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού, δια βίου εκπαίδευση και κατάρτιση σε νέες τεχνολογίες, μεθόδους παραγωγής, προϊόντα, ΤΠΕ, κ.λπ. - Α13: Ενίσχυση επιχειρηματικότητας, σύνδεση με τον τουριστικό τομέα. - Α14: ικτύωση επιχειρήσεων. - Α15: Ενίσχυση εξαγωγικού προσανατολισμού περιφέρειας. - Α16: Προώθηση πράσινης επιχειρηματικότητας σε όλους τους τομείς. - Α17: Βελτίωση και ολοκλήρωση ενδοπεριφερειακών και διαπεριφερειακών δικτύων μεταφορών (οδικό, σιδηροδρομικό, λιμενικές υποδομές). 4.3. Αποτελέσματα Εφαρμογής Μοντέλου Πολυκριτηριακής Αξιολόγησης MULTIPOL Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται τα αποτελέσματα που προκύπτουν από την εφαρμογή του MULTIPOL στο συγκεκριμένο πρόβλημα που εξετάζεται. Τα αποτελέσματα αφορούν στις δύο αξιολογήσεις που περιγράφηκαν προηγούμενα, την αξιολόγηση δηλαδή των δράσεων σε σχέση με τις πολιτικές και την αξιολόγηση των πολιτικών σε σχέση με τα προτεινόμενα σενάρια, για κάθε μια από τις οποίες προκύπτει: - ένας πίνακας αποτελεσμάτων, - ένας χάρτης απόδοσης των δράσεων ως προς τις πολιτικές και ένας χάρτης απόδοσης των πολιτικών ως προς τα σενάρια (profile map), - ένας χάρτης ευαισθησίας (sensitivity map) για κάθε αξιολόγηση, και - ένας χάρτης εγγύτητας (closeness map). 4.3.1. Αξιολόγηση δράσεων σε σχέση με τις πολιτικές Τα αποτελέσματα από την αξιολόγηση των δράσεων σε σχέση με τις πολιτικές, (βαθμός απόδοσης κάθε δράσης για κάθε συγκεκριμένη πολιτική), παρουσιάζονται στη συνέχεια (Σχήμα 4 και 5).

Στο Σχήμα 6, παρουσιάζεται ο χάρτης ευαισθησίας των δράσεων (μέτρων πολιτικής). Στο σχήμα αυτό, ο άξονας των τετμημένων (Χ) αναφέρεται στην τυπική απόκλιση και ο άξονας των τεταγμένων (Υ) στην απόδοση μιας δράσης ως προς τις πολιτικές (μέση τιμή). Μέτρα πολιτικής που παρουσιάζουν μικρή τυπική απόκλιση και μεγάλη μέση τιμή έχουν καλή απόδοση για περισσότερες από μία πολιτικές. Μέτρα πολιτικής που παρουσιάζουν μεγάλη τυπική απόκλιση έχουν καλή απόδοση για μια συγκεκριμένη πολιτική, ενώ εμφανίζουν μικρότερη απόδοση για τις υπόλοιπες πολιτικές. Σχήμα 4: Χάρτης ράσεων - Πολιτικών ( ράσεις Α1 - Α9) Σχήμα 5: Χάρτης ράσεων - Πολιτικών ( ράσεις Α10 - Α17)

Σχήμα 6: Χάρτης Ευαισθησίας ράσεων Με βάση τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του μοντέλου MULTIPOL, η απόδοση των δράσεων (μέτρων πολιτικής) ως προς τις πολιτικές που έχουν τεθεί σχολιάζεται ως ακολούθως: - Στο σύνολο των μέτρων πολιτικής, την υψηλότερη απόδοση, για όλες σχεδόν τις πολιτικές εμφανίζει η δράση Α9 (Προώθηση εναλλακτικών μορφών τουρισμού). - Οι δράσεις Α8 (Υιοθέτηση - χρήση ΤΠΕ) και Α13 (Ενίσχυση επιχειρηματικότητας, σύνδεση με τον τουριστικό τομέα), εμφανίζουν επίσης πολύ μεγάλη απόδοση σε σχέση με όλες τις πολιτικές, καθώς παρουσιάζουν μεγάλη μέση τιμή και πολύ μικρή τυπική απόκλιση, άρα δύνανται να εφαρμοστούν σε κάθε μία από αυτές. - Επόμενες σε απόδοση φαίνεται να είναι οι δράσεις Α16 (Προώθηση πράσινης' επιχειρηματικότητας σε όλους τους τομείς), Α12 (Αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού, δια βίου εκπαίδευση και κατάρτιση σε νέες τεχνολογίες, μεθόδους παραγωγής, προϊόντα, ΤΠΕ, κ.λπ.) και Α10 (Ανάπτυξη τοπικών δικτύων μονοπατιών και διαδρομών πολυθεματικού χαρακτήρα), με μεγαλύτερη όμως τυπική απόκλιση, που σημαίνει ότι δεν αποδίδουν το ίδιο για όλες τις πολιτικές.

- Ακολουθούν σε απόδοση οι δράσεις Α2 (Ανάπτυξη υποδομών φιλοξενίας), Α5 (Ανάπτυξη περιβαλλοντικών και πολιτιστικών υποδομών - μουσεία, τεχνολογικά - θεματικά πάρκα, κ.ά.), Α6 ( ιασύνδεση φυσικών και πολιτιστικών πόρων και αστικών κέντρων με περιβαλλοντικά ήπιες παρεμβάσεις στις οδικές συνδέσεις), Α7 (Ανάδειξη - προβολή προϊόντων ονομασίας προέλευσης, παραδοσιακών και επώνυμων προϊόντων της Περιφέρειας) και Α17 (Βελτίωση και ολοκλήρωση ενδοπεριφερειακών και διαπεριφερειακών δικτύων μεταφορών), η τυπική απόκλιση των οποίων υποδηλώνει επίσης ότι δεν αποδίδουν το ίδιο καλά για όλες τις πολιτικές. - Χαμηλότερα στην ιεράρχηση ως προς την απόδοσή τους, με μικρή όμως τυπική απόκλιση (ταιριάζουν δηλαδή σε περισσότερες της μίας πολιτικές), φαίνεται να είναι οι δράσεις Α1 ( ιαχείριση ορεινών όγκων, προστατευόμενων περιοχών και φυσικού περιβάλλοντος) και Α4 (Ψηφιοποίηση πολιτιστικού αποθέματος - προβολή πολιτιστικής φυσιογνωμίας). - Σε αντίστοιχη θέση με την προηγούμενη ομάδα ως προς την απόδοσή τους, με μεγαλύτερη όμως τυπική απόκλιση (ταιριάζουν σε συγκεκριμένη κάθε φορά πολιτική), φαίνεται να είναι οι δράσεις Α11 (Ανάπτυξη βιολογικής γεωργίας και κτηνοτροφίας), Α14 ( ικτύωση επιχειρήσεων) και Α15 (Ενίσχυση εξαγωγικού προσανατολισμού περιφέρειας). - Τέλος, η δράση Α3 (Καθορισμός χρήσεων γης - ζωνών ανάπτυξης παραγωγικών δραστηριοτήτων), φαίνεται να έχει τη μικρότερη απόδοση στο σύνολο των δράσεων που εξετάζονται. Στη συνέχεια, εξετάζονται τα αποτελέσματα που προκύπτουν από το χάρτη εγγύτητας δράσεων - πολιτικών (Σχήμα 7). Η επισκόπηση του χάρτη αυτού δίνει πληροφορία σχετικά με το ποιές δράσεις ταιριάζουν περισσότερο σε κάθε πολιτική, οδηγώντας στη δημιουργία πακέτων δράσεων ή μέτρων πολιτικής για κάθε εξεταζόμενη πολιτική (όσο μικρότερη είναι η απόσταση μιας δράσης από μια πολιτική, τόσο αποδοτικότερη είναι η συγκεκριμένη δράση ως προς τη συγκεκριμένη πολιτική).

Σχήμα 7: Χάρτης Εγγύτητας ράσεων - Πολιτικών Με βάση τα αποτελέσματα, δημιουργούνται τα πακέτα δράσεων ή μέτρων πολιτικής που αποδίδουν καλύτερα για κάθε πολιτική (βλ. Σχήμα 7). 4.3.2. Αξιολόγηση πολιτικών σε σχέση με τα σενάρια Τα αποτελέσματα που προκύπτουν από την αξιολόγηση των πολιτικών σε σχέση με τα σενάρια παρουσιάζονται στη συνέχεια (Πίνακας 3, Σχήματα 8 και 9).

Number Ec. Ty Moy. S2 S1 P1 9.5 10.5 10 0.5 3 P2 10.6 8.3 9.4 1.1 2 P3 8.9 8.6 8.7 0.1 1 P4 9.7 10.4 10.1 0.3 4 Πίνακας 3: Απόδοση Πολιτικών σε σχέση με τα Σενάρια Σχήμα 8: Χάρτης Απόδοσης Πολιτικών ως προς τα Σενάρια Σχήμα 9: Χάρτης Εγγύτητας Πολιτικών Σεναρίων Σχήμα 10: Πακέτα Πολιτικής για κάθε Σενάριο - ΠΟΛΙΤΙΚΗ P2 Α4, Α8, Α9, Α12, A13, A14, A15 ΣΕΝΑΡΙΟ S1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ P1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ P4 - Α2, Α4, Α5, A6, A8, A9, A10, A13, A17 Α2, Α5, Α6, A10, A17 ΠΟΛΙΤΙΚΗ P3 Α1, Α3, Α11, Α16 ΠΟΛΙΤΙΚΗ P1 Α2, Α4, Α5, A6, A8, A9, A10, A13, A17

Στο Σχήμα 10 παρουσιάζονται, με φθίνουσα σειρά απόδοσης, οι πολιτικές που μπορούν να ακολουθηθούν για την υλοποίηση του κάθε σενάριο, καθώς και τα μέτρα πολιτικής που είναι αποτελεσματικά για κάθε μία από αυτές. Πιο συγκεκριμένα, η επιδίωξη κάθε σεναρίου μπορεί να υλοποιηθεί με βάση τις ακόλουθες πολιτικές: - Για το σενάριο S1 (Συγκεντρωτικό πρότυπο αξιοποίησης φυσικών και πολιτιστικών πόρων), η καταλληλότερη πολιτική είναι η Ρ2 [Υιοθέτηση - χρήση Τεχνολογιών Πληροφόρησης και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) - Απόθεμα γνώσης - ικτύωση] (score 10,6), ακολουθούν οι πολιτικές Ρ1 (Ανάπτυξη του τουριστικού τομέα) και Ρ4 (Ανάπτυξη υποδομών, δικτύων μεταφορών, τηλεπικοινωνιών, ευρυζωνικά δίκτυα, δικτύωση επιχειρήσεων) (scoreς 9,5 και 9,7 αντίστοιχα), οι οποίες έχουν σχεδόν αμελητέα διαφορά αναφορικά με την απόδοσή τους ως προς το συγκεκριμένο σενάριο, ενώ τελευταία σε σειρά ιεράρχησης είναι η πολιτική Ρ3 (Πράσινη επιχειρηματικότητα) (score 8,9). - Για το σενάριο S2 (Αποκεντρωτικό πρότυπο αξιοποίησης των φυσικών και πολιτιστικών πόρων), καταλληλότερες πολιτικές, με ελάχιστη διαφορά μεταξύ τους ως προς την απόδοσή τους είναι η Ρ1 (Ανάπτυξη του τουριστικού τομέα) (score 10,5) και Ρ4 (Ανάπτυξη υποδομών, δικτύων μεταφορών, τηλεπικοινωνιών, ευρυζωνικά δίκτυα, δικτύωση επιχειρήσεων) (score 10,4). Από την απόδοσή τους συμπεραίνεται ότι οι δύο πολιτικές είναι ισοδύναμες. Ακολουθεί η πολιτική Ρ3 (Πράσινη επιχειρηματικότητα) (score 8,9), ενώ τελευταία στην ιεράρχηση φαίνεται

να είναι η πολιτική Ρ2 [Υιοθέτηση - χρήση Τεχνολογιών Πληροφόρησης και Επικοινωνίας (ΤΠΕ)] (score 8,6), με μικρή διαφορά ως προς την πολιτική P3. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πολιτική P3, παρά το γεγονός ότι ιεραρχείται στην τελευταία θέση, σε σχέση με τις υπόλοιπες πολιτικές, λόγω της σημαντικότητάς της θα μπορούσε να συνδυαστεί με τις υπόλοιπες πολιτικές στην υλοποίηση του ενός ή του άλλου σεναρίου. 5. Συμπεράσματα Η Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας έχει, στη διαδρομή του χρόνου, διαμορφώσει ένα σύνολο συγκριτικών πλεονεκτημάτων, τα οποία στηρίζονται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, με έμφαση στους πλούσιους φυσικούς και πολιτιστικούς της πόρους, σε συνδυασμό με τη γεωγραφική της θέση στην καρδιά του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου. Τα παραπάνω πλεονεκτήματα μπορούν, με την κατάλληλη αξιοποίησή τους, να στηρίξουν την αναπτυξιακή προσπάθεια της Περιφέρειας σε μία περίοδο οικονομικής ύφεσης, στο πλαίσιο των αρχών της αειφορίας. Η έλλειψη ενός οράματος, αλλά και των κατάλληλων κατευθύνσεων πολιτικής για την ολοκληρωμένη αξιοποίηση, την προστασία και την ανάδειξη του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου της Περιφέρειας για την εξυπηρέτηση αναπτυξιακών στόχων, αποτυπώνεται σήμερα μέσα από το χαμηλό βαθμό αξιοποίησης των φυσικών και πολιτιστικών αποθεμάτων των επιμέρους χωρικών ενοτήτων της. Η ανάγκη προώθησης αναπτυξιακών παρεμβάσεων, ως προϊόν του κατάλληλου σχεδιασμού, ο οποίος να θέτει στο επίκεντρο τη διαχείριση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων, με όρους βιωσιμότητας, για τη στήριξη της αναπτυξιακής προσπάθειας της εν λόγω περιφέρειας είναι σήμερα εμφανής. Η παρούσα εργασία δίνει έμφαση στην αξιοποίηση κατάλληλων εργαλείων στο σχεδιασμό, με σκοπό τη χάραξη ενός πλαισίου πολιτικής για την αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων, η οποία μπορεί να αποτελέσει το όχημα για τη στήριξη της αναπτυξιακής προσπάθειας και την άρση των ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων στην Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας. Η χρήση των εν λόγω εργαλείων μπορεί να καταστήσει διάφανες τις διαθέσιμες επιλογές, αλλά και τις πολιτικές που οδηγούν στην υλοποίησή τους, δίνοντας έτσι τη

δυνατότητα στις τοπικές κοινωνίες να επιλέξουν το πρότυπο εκείνο ανάπτυξης που ταιριάζει στις εκάστοτε τοπικές ιδιαιτερότητες. Ακόμη, συμβάλλουν στην αύξηση της ευελιξίας των κέντρων λήψης αποφάσεων απέναντι σε απρόσμενες αλλαγές του εξωτερικού περιβάλλοντος, δίνοντας σε αυτά τη δυνατότητα στήριξης της περιοχής στις σημερινές συνθήκες αβεβαιότητας, μέσα από το σύνολο των πολιτικών και των μέτρων που είναι διαθέσιμα για τις διαφορετικές επιλογές αναπτυξιακής πορείας. Βιβλιογραφία Ελληνική Μπεριάτος, Η. (2003), Σχεδιασμός και ιαχείριση Προστατευομένων Περιοχών στην Ελλάδα: Θεσμικές Εξελίξεις, Προβλήματα και Προοπτικές, Αειχώρος, Τόμος 2, Τεύχος 1, σελ 69-70. Παναγιωτοπούλου, Μ. (2012), ιαχείριση Φυσικών και Πολιτιστικών Πόρων Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας, ιπλωματική Εργασία, Τομέας Γεωγραφίας και Περιφερειακού Σχεδιασμού, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα (Επιβλέπουσα: Α. Στρατηγέα). Παχάκη, Κ., Αγγελίδου, Φ., Αναστασάκου, Ζ.Ν., εδεγιάν, Β., Κουνάρης, Ε., Λέρτα, Σ., Μπαλτζάκης, Π., και Τερροβίτη - Χειμωνίτη, Στ. (2000). Ο Πολιτισμός ως Κλάδος Οικονομικής ραστηριότητας, Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών, Εκθέσεις:32, Αθήνα. Στρατηγέα, Α. και Γιαουτζή, Μ. (2012), Σχεδιασμός Σεναρίων - Η Προσέγγιση LIPSOR, Τομέας Γεωγραφίας και Περιφερειακού Σχεδιασμού, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα. Ξενόγλωσση Godet, M. (1994), From Anticipation to Action: A Handbook of Strategic Perspective, UNESCO Publishing, ISBN 92-3-102832-4. Godet, M. (1999), Creating the Future, The Antidote, Issue 22, pp. 11-16.

Godet, M. (2001), Creating Futures: Scenario Planning as a Strategic Management Tool, Economica. Godet, M., R. Monti, F. Meunier & F. Roubelat (2004), Scenarios and Strategies: A Toolbox for Problem Solving, Cahiers du LIPSOR, Laboratory for Investigation in Prospective and Strategy, Paris. Lindgren M. and H. Bandhold (2003), Scenario Planning: The Link between Future and Strategy, Palgrave Macmillan. Ringland, G. (2002), Scenarios in Public Policy, John Willey and Sons, West Sussex. Robinson, J.B. (1990), Futures Under Glass; A Recipe for People Who Hate to Predict, Futures. Schwartz, P. (1991), The Art of the Long View: Planning for the Future in an Uncertain World, New York, Currency Doubleday.