ANALECTA CATHOLICA ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ANALECTA CATHOLICA ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ STUDIES OF CATHOLIC THEOLOGY AND HISTORY OF THE CATHOLIC CHURCH IN GREECE ΤΟΜΟΣ Γ ΤΕΥΧΟΣ 2 Ο 2014 ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟ ΒΙΚΑΡΙΑΤΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ APOSTOLIC VICARIATE OF THESSALONICA P.O. BOX 50 808 540 14 Thessaloniki

Εικονογράφηση εξώφυλλου: MAITRE DU JEGEMENT DE SALOMON, Les Philosophes 1615 1625. Saint Omer Musée de lʹhotel Sandeln. Οι απόψεις των άρθρων δεν δεσμεύουν ούτε απηχούν απαραίτητα το περιοδικό ή το Διδακτικό Σώμα της Καθολικής Εκκλησίας. Articles s positions don t oblige neither express necessarily the review nor the Magisterum of the Catholic Church.

ANALECTA CATHOLICA 3 (2014) 2, 3 60 Διεθνής Θεολογική Επιτροπή Ο ΤΡΙΑΔΙΚΟΣ ΘΕΟΣ ΚΑΙ Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ. Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΜΟΝΟΘΕΪΣΜΟΣ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ ΒΙΑ 1 Προλογική σημείωση Την πενταετία 2009 2014, η Διεθνής Θεολογική Επιτροπή μελέτησε ορισμένες όψεις του περί Θεού ζητήματος, σε αντιπαραβολή, ειδικότερα με τη θέση ότι υπάρχει απαραίτητα σχέση ανάμεσα στο μονοθεϊσμό και στη βία. Οι εργασίες διεξήχθησαν στα πλαίσια μιας Υποεπιτροπής, προεδρευόμενης από τον Αιδ.το Philippe Vallin και αποτελούμενη από τα εξής μέλη: Αιδ.το Peter Damina Akpunonu, π. Gilles Emery op, Σεβ.το Savio Hon Tai Fai sdb, Σεβ.το Charles Morerod op, Αιδ.το Thomas Norris, Αιδ.το Javier Prades López, Σεβ.το Paul Rouhana, Αιδ.το Pierangelo Sequeri, Αιδ.το Guillermo Zuleta Salas. Οι συζητήσεις πάνω στο θέμα διεξήχθησαν σε διάφορες συναντήσεις της Υποεπιτροπής, κατά τη διάρκεια των γενικών συνεδριάσεων της Επιτροπής, τα έτη 2009 2013. το παρόν κείμενο, με τίτλο «Τριαδικός Θεός, ενότητα των ανθρώπων. Ο χριστιανικός μονοθεϊσμός ενάντια στη βία», εγκρίθηκε από την Επιτροπή στις 6 12 2013 και υποβλήθηκε στον Πρόεδρό της Σεβ.το Gerhard L. Müller, Πρόεδρο της Ρωμαϊκής Συνόδου για τη Διδασκαλία της Πίστης, ο οποίος έδωσε την άδεια για τη δημοσίευσή του. Κεφάλαιο Πρώτο Υποψίες για τον μονοθεϊσμό 1. Η θρησκευτική εμπειρία του θείου 1. Μαζί με το απέραντο πλήθος ανδρών και γυναικών που κατοικούν και κατοίκησαν αυτό τον πλανήτη, εμείς αναγνωρίζουμε στο Θεό την αρχή και το τέλος της ύπαρξης κάθε ανθρώπινου προσώπου 2. Φωτισμένη από την Αγία Γραφή, η Εκκλησία δηλώνει ότι ο άνθρωπος, με τη νοητική 1 Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε στα ιταλικά ενώ περιλήψεις έχουν αναρτηθεί στον ιστότοπο της Διεθνούς Θεολογικής Επιτροπής. Για την ιταλική έκδοση βλ. επίσης Il Regno Documenti 3/2014, 70 93 και La Civiltà Cattolica 18 01 2014, 157 212. 2 Α ΒΑΤΙΚΑΝΗ ΣΥΝΟΔΟΣ, Δογματική Διάταξη Dei Filius, κεφ. 2 (DH 3004): «[ ] Ecclesia tenet et docet, Deum, rerum omnium principium et finem, naturali humanae rationis lumine e rebus creatis certo cognosci posse» (Η Εκκλησία θεωρεί και διδάσκει ότι ο Θεός, αρχή και τέλος κάθε πράγματος, μπορεί να γνωριστεί με βεβαιότητα μέσω του φυσικού φωτισμού της ανθρώπινης νόησης ξεκινώντας από τα δημιουργήματα). 3

Διεθνής Θεολογική Επιτροπή μεσολάβηση της εμπειρίας, είναι από τη φύση του ικανός να αναγνωρίσει το Θεό ως δημιουργό του κόσμου και συνομιλητή του ανθρώπου 3. Μ αυτή την έννοια, μπορούμε να εννοήσουμε τι σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι θρησκευτικό όν (homo religious). 2. Η διάθεση προς το θείο είναι τόσο βαθειά εγγεγραμμένη στον άνθρωπο ώστε αυτή η ίδια να γίνεται αντιληπτή, αν και ακόμα συγκεχυμένα, ως μια μορφή θρησκευτικής εμπειρίας. Το γενικό εύρος αυτής της εμπειρίας (πιστοποιημένη στη σκέψη πολλών μεγάλων στοχαστών της Δύσης και της Ανατολής, όπως για παράδειγμα του Πλάτωνα και του Κομφούκιου) αποτελούσε πάντοτε αντικείμενο στοχασμού και αναζήτησης των ανθρώπινων πολιτισμών. Προσπαθώντας να ζήσουμε ειλικρινά το πνεύμα και το βίωμα της αυθεντικής θρησκείας, αισθανόμαστε βαθειά ενωμένοι με όλους εκείνους που φυλάττουν και εμβαθύνουν, στο νου και στην καρδιά, αυτό το βαθύ νόημα του θείου. Είμαστε πεπεισμένοι ότι, στο ίδιο το γεγονός της θρησκείας, στην οποία όλοι οι λαοί της γης είναι αρχικά ριζωμένοι και διαμορφωμένοι, είναι αναγνωρίσιμη η μαρτυρία μιας θεϊκής ζωής, η οποία προηγείται από κάθε τι και από την οποία κάθε τι, εντέλει, εξαρτάται: είτε αυτό είναι υλικό ή πνευματικό, γνωστό ή άγνωστο. 2. Μονοθεϊσμός και βία: σχέση απαραίτητη; 3. Ο πυρήνας της θρησκευτικής πίστης, μέσω των μύθων και των τελετουργιών, τις δοξασίες και τη θεοσέβεια, πιστοποιεί την μυστηριώδη εμπειρία του Θεού και καλεί ενδόμυχα όλους τους ανθρώπους. Ο Θεός είναι αρχή και τέλος κάθε πράγματος. Και τίποτα δεν είναι όπως ο Θεός. Σ αυτή τη μορφή, ο μονοθεϊσμός αναγνωρίστηκε επί μακρόν, στην ιστορία του πολιτισμού, ως η πλέον εξελιγμένη πολιτιστικά μορφή θρησκείας: δηλ. ο πιο συνεπής τρόπος νόησης του θείου σε σχέση με τις αρχές της νόησης. Η μοναδικότητα του Θεού, προσιτή στη φιλοσοφία, εντοπίστηκε ως αρχή της φυσικής νόησης, η οποία προηγείται των ιστορικών παραδόσεων των θρησκειών. Η καθαρά διανοητική σκέψη της μοναδικότητας του Θεού, ως σημείο σύγκλισης της νόησης και των θρησκειών, ρύθμισε μάλιστα, πολιτισμικά και κοινωνικά, τις ομολογιακές και διαθρησκειακές συγκρούσεις της νεωτερικότητας. Ωστόσο, είναι αλήθεια πως, στο ρου της ιστορίας και της ίδιας της δυτικής νεωτερικότητας, η μορφοποίηση της θρησκείας, που οι φιλοσοφίες και οι επιστήμες συνέκλιναν να αποκαλούν ιουδαϊκο χριστιανικός μονοθεϊσμός είχε μια ιδεο 3 Βλ. αυτόθι, DH 3001 3002. 4

Τριαδικός Θεός και ενότητα των ανθρώπων λογική χρήση, στη προοπτική ενός απευθείας θρησκευτικο πολιτικού παραλληλισμού προκειμένου να δικαιολογηθεί η μοναρχική μορφή της κυρίαρχης εξουσίας. 4. Αναμφίβολα, αυτή η φιλοσοφική σκέψη περί Θεού, μέσα στο χρόνο ανέπτυξε μια φιλοσοφική και πολιτική εικόνα του μονοθεϊσμού, ευρύτατα αυτόνομη από την αυθεντική χριστιανική αποκάλυψη, τείνοντας προς τον θεϊσμό. Αυτό, εν μέρει, ατόνησε στους πιστούς την αυθεντικότητα της χριστιανικής αποκάλυψης και εν μέρει, ανέπτυξε την ιδέα του θεϊκού απόλυτου σε σχέση έντασης, αν όχι ανοικτής σύγκρουσης, με την συναφή ερμηνεία της πίστης. Ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός, αντιδρώντας σε μια κάποια επικυριαρχία της ενότητας του όντος και του αληθούς, ενότητα η οποία χαρακτήριζε την πλειονότητα των φιλοσοφικών και πολιτικών αντιλήψεων της ίδιας της νεωτερικότητας, τώρα τείνει να προάγει τον πλουραλισμό του καλού και του δίκαιου, γεννώντας μια σημαντική ένταση ανάμεσα στην αναγνώριση του πλουραλισμού και την καθιέρωση ως θεωρίας της αρχής της σχετικοποίησης. Αναμφίβολα, η συνειδητοποίηση και ο σεβασμός των διαφορών είναι προς όφελος της εκτίμησης κάθε μοναδικότητας και του ανοίγματος σε ένα φιλόξενο τρόπο ανθρώπινης συνύπαρξης. Ταυτόχρονα, η εξέλιξη αυτού του ανοίγματος αναδεικνύει και την αντιθετικότητά του. Δηλ. την αδυναμία επικοινωνίας διαφορετικών ανθρώπινων κόσμων, ωθώντας τους στη δυσπιστία αν όχι στην αδιαφορία για την αναζήτηση εκείνου που είναι κοινό στην αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Η παραίτηση στο ριζοσπαστικό σχετικισμό ως έσχατο και ανυπέρβλητο ορίζοντα αναζήτησης του αληθούς, του δίκαιου, του καλού, δεν αποτελεί διόλου την καλύτερη εγγύηση για την ειρήνευση και τη συνεργασία της ανθρώπινης συνύπαρξης. Αυτή η μορφή σχετικισμού, μεταμορφώνεται, αναπόφευκτα, σε λόγο δικαίωσης της αμοιβαίας αδιαφορίας και καχυποψίας, σε κάθε ζήτημα της ζωής και για κάθε ευθύνη στην πολιτική. Όταν η αναζήτηση της πραγματικής δικαιοσύνης και η προσπάθεια για την επίτευξη του κοινού καλού είναι ύποπτα για κομφορμισμό και για εξαναγκασμό, το αυθεντικό πάθος για ισότητα, ελευθερία, καλές σχέσεις, αποθαρρύνεται στη ρίζα του. Και όχι μόνο. Αυτή η απώλεια εμπιστοσύνης αλλά και αιτιολόγησης, εξαιτίας του πλήρους σχετικισμού, εγκαταλείπει τις ανθρώπινες σχέσεις σε μια ανώνυμη και γραφειοκρατική διαχείριση της κοινωνικής συμβίωσης. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα σημαντικό μέρος της κοινωνικής κριτικής, επισημαίνει σήμερα ότι μαζί με την ανάπτυξη της εικόνας μιας πλουραλιστικής κοινωνίας, εδραιώνεται και μια εικόνα ολοκληρωτισμού μιας και μοναδικής σκέψης. 5

Διεθνής Θεολογική Επιτροπή 5. Στα χνάρια αυτού του παράδοξου, το ιδεώδες, η ίδια η ιδέα της αλήθειας είναι αντικείμενο ριζικής καταγγελίας. Η ιδέα ότι η αναζήτηση της αλήθειας, εκτός από την αναγκαιότητά της για το κοινό καλό, μπορεί να νοηθεί ως κοινή προσπάθεια, που μοιραζόμαστε ειρηνικά και ομολογούμε με σεβασμό, κρίνεται ως αυταπάτη, ως μη ρεαλιστική. Σ αυτή την προοπτική, η αλήθεια δεν νοείται ως αρχή αξιοπρέπειας και ενότητας ανάμεσα στους ανθρώπους, ικανή να τους γλυτώσει από την προαίρεση και την κατάχρηση των εγωισμών, αδιάφοροι γι αυτό που είναι δίκαιο για όλους. Αντίθετα, η αναζήτηση της αλήθειας θεωρείται σαφώς ως ριζική απειλή για την αυτονομία του υποκειμένου και για την ελευθερία του. Πάνω απ όλα γιατί η αξίωση μιας αντικειμενικής και γενικής αλήθειας, σημείο αναφοράς για όλους, ακόμα και αν είναι προσιτή στο ανθρώπινο πνεύμα, συνδέεται αμέσως με την αξίωση αποκλειστικής κτήσης της από έναν άνθρωπο ή μια ομάδα ανθρώπων. Έτσι θα δικαιωνόταν η κυριαρχία του ανθρώπου που την διεκδικεί πάνω στον άνθρωπο που, σύμφωνα μ αυτή την αξίωση, στερείται της αλήθειας. Συνεπώς, η αλήθεια, αδιαχώριστη από την θέληση εξουσίας, σύμφωνα μ αυτή την αντίληψη, αντιλαμβάνεται την προσπάθεια αναζήτησής της και το πάθος για την έμπρακτη ομολογία της, ως εκ προοιμίου τη ρίζα της σύγκρουσης και της βίας ανάμεσα στους ανθρώπους. Σ αυτό το πλαίσιο, η ανησυχητική επανεμφάνιση εκείνου που κοινώς, αν και πολύ γενικόλογα, ονομάζουμε θρησκευτικός φονταμενταλισμός, λαμβάνεται ως προφανής και οριστική απόδειξη αυτής της σχέσης. 6. Η ανατροπή της σύγχρονης εικόνας είναι απρόσμενη: τώρα ο μονοθεϊσμός θεωρείται αρχαϊκός και δεσποτικός, ενώ ο πολυθεϊσμός θεωρείται δημιουργικός και ανεκτικός. Σε κάθε περίπτωση, η συνοπτική ταξινόμηση του Εβραϊσμού, του Χριστιανισμού και του Ισλάμ, ως των τριών μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών, υπονοεί ότι μ αυτό τον τρόπο δηλώνεται η αιτία του κινδύνου που αντιπροσωπεύουν για την σταθερότητα και την ανθρωπιστική πρόοδο της κοινωνίας. Δεν μπορούμε όμως να αποσιωπήσουμε το γεγονός ότι σε διανοητικά σημαντικό μέρος του δυτικού μας πολιτισμού, η επιθετικότητα με την οποία προτάσσεται αυτό το θεώρημα, επικεντρώνεται ουσιαστικά στη ριζοσπαστική καταγγελία του χριστιανισμού. Δηλ. εκείνης της θρησκείας, η οποία σαφώς φαίνεται ως ο πρωταγωνιστής, σ αυτή την ιστορική φάση, του αιτήματος για διάλογο ειρήνης, για την ειρήνη, με τις μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις και με τις κοσμικές αντιλήψεις του ουμανισμού. Το να συνδεόμαστε με τρόπο αναιδή με την αντιπροσώπευση της πίστης στον Μοναδικό Θεό 6

Τριαδικός Θεός και ενότητα των ανθρώπων ως σπόρο της βίας, πληγώνει βέβαια εκατομμύρια αυθεντικών πιστών. Και όχι μόνο χριστιανών. Βέβαια, στους μαθητές του Κυρίου προξενεί αναστάτωση και σάστισμα εξαιτίας του ότι η σημερινή χριστιανική συνείδηση τους φαίνεται πολύ μακριά από το κήρυγμα της βίας. Μπορούμε λοιπόν να κατανοήσουμε το δέος των χριστιανών όταν τους αποδίδεται μια θρησκευτική κλήση προς τη βία ενάντια στους πιστούς των άλλων θρησκειών ή στους προπαγανδιστές της κριτικής στη θρησκεία: κυρίως αν λάβουμε υπόψη ότι σε πολλά μέρη του κόσμου οι χριστιανοί πλήττονται από τον εκφοβισμό και τη βία, απλά και μόνο επειδή είναι χριστιανοί. Σ αυτές τις ίδιες τις δημοκρατικές και κοσμικές κοινωνίες, το να είσαι χριστιανός συχνά υποδεικνύεται ως απειλή για την κοινωνική ειρήνη και την ελεύθερη πολιτιστική σύγκριση, ακόμα και όταν τα επιχειρήματα που παρουσιάζονται, στηρίζοντας γνώμες που αφορούν τη δημόσια σφαίρα, κάνουν έκκληση στον κοινό νου. 7. Δεν μπορούμε να αρνηθούμε την ανάφλεξη, σε παγκόσμια κλίμακα, του ανησυχητικού φαινόμενου της θρησκευτικής βίας, το οποίο δεν στερείται αξιοσημείωτων συνδέσεων με πολιτικές εθνικής κατάχρησης και τρομοκρατικής στρατηγικής. Ούτε μπορούμε να αγνοήσουμε, λαμβάνοντας υπόψη την ίδια την ιστορία του χριστιανισμού, την ταραχή των ένοχων και επαναλαμβανόμενων στιγμών θρησκευτικής βίας. Πως εισάγεται ο σπόρος της βίας, στην πίστη στο Θεό; Και πως διαστρέφεται η ευλογία της αναγνώρισης του μοναδικού Θεού, στην κατάρα που οδηγεί στην οδό της βίας στο όνομα του Θεού ; Ο στοχασμός μας προτίθεται να παρέχει στοιχεία κατανόησης της χριστιανικής ποιότητας του μονοθεϊσμού, ενόψει μιας αποσαφήνισης της ενδόμυχης σχέσης του με το μυστήριο της τριαδικότητας του Θεού, αποκεκαλυμμένο στην ενσάρκωση του Υιού του Θεού που ενανθρωπίστηκε. Η μεταστροφή του πνεύματος και του νου μας στην καλύτερη διαφάνεια της πίστης, πρέπει να προξενήσει τη γενναιόδωρη ώθηση της μαρτυρίας της μοναδικότητας αυτής της πίστης, την οποία η ιστορική περίσταση απαιτεί επειγόντως. Ταυτόχρονα, με τις σκέψεις μας, προτιθέμεθα να εξηγήσουμε σε όλους «την αιτία της ελπίδας μας» (Α Πετρ. 3, 15), μέσω της πλέον σαφούς διάκρισης της στήριξης την οποία διαθέτει η εκκλησιακή πίστη για την εκ νέου μεταστροφή της δυτικής (δια)νόησης στο πνεύμα ενός καλύτερου ουμανισμού. 3. Ανεκτικός πολυθεϊσμός; Μια συζητήσιμη μεταφορά 8. Η ιδέα μιας ενδόμυχης αλληλουχίας ανάμεσα στο μονοθεϊσμό και στη βία, την οποία μερίδα διανοουμένων θεωρεί πολιτιστικά προφανής, 7

Διεθνής Θεολογική Επιτροπή συμβάλει στην εμβάθυνση της κοινωνικής καχυποψίας ενάντια στους θρησκευτικούς πολιτισμούς. Αυτό το γεγονός στερεί την αξία αντιπροσωπευτικότητας στην αυθεντική θρησκευτική σκέψη. Η μεταφορική εφαρμογή του θρησκευτικού πολυθεϊσμού στη δημοκρατία, ως αντίδοτο στη βία, στην πραγματικότητα, φαίνεται αλλόκοτη από ιστορική, κοινωνιολογική αλλά και θεωρητική άποψη. Όταν μιλάμε για την διαφθορά της θρησκείας που την καθιστά σπόρο της βίας, μιλάμε βέβαια για ένα σοβαρό φαινόμενο. Όμως, αυτό το φαινόμενο δεν είναι καθόλου ξένο στον πολυθεϊσμό των αρχαίων διαμαχών ανάμεσα στους θεούς. Ας αναλογιστούμε επίσης, για να μείνουμε στα πλαίσια της βιβλικής ιστορίας, στο βίαιο διωγμό του ελληνιστικού ιμπεριαλισμού έναντι της εβραϊκής θρησκείας (βλ. Α Μακ. 1 14 Β Μακ. 3 10). Με τη σειρά της, η πολυθεϊστική θρησκεία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, παρά την εκπληκτικά σύγχρονη αντίληψη της περί πολιτών και της πολυεθνικής και πολυθρησκευτικής της δομής, καταδίωξε με επιμονή το χριστιανισμό, ένοχο επειδή αρνήθηκε το θυμιάτισμα του αυτοκράτορα ως θεϊκή μορφή. Η αντίδραση των πιστών εκδηλώθηκε με την μη βίαιη μαρτυρία και με την αποδοχή του χριστιανικού μαρτυρίου. 9. Ο ίδιος ο δυτικός κόσμος, ο τόσο υπερήφανος για την εκκοσμικευμένη κοινωνία του, σήμερα είναι αναγκασμένος να μετρηθεί με μια αυξανόμενη και ανησυχητική εξάπλωση τρόπων ζωής και συμπεριφοράς οι οποίοι εμπνέονται από την αυθόρμητη, άμεση και καταστροφική βία. Μια βία ολοένα και πιο ασυνείδητη έως και ηθικά δικαιολογημένη. Σ αυτό το πλαίσιο, εκπλήσσει το ότι οι μονοθεϊστικές θρησκείες θεωρούνται ως οι κυριότερες μήτρες μιας βίαιης απολυταρχίας, η οποία αποσταθεροποιεί την αρμονία της κοινωνίας. Αυτή η σχηματοποίηση είναι εμφανώς συνδεδεμένη με την προκατάληψη χαρακτηριστική του ρασιοναλισμού σύμφωνα με την οποία, ακόμα και σε υπαρξιακό και κοινωνικό επίπεδο, υπάρχει ένας μόνο τρόπος για να διατυπωθεί η αλήθεια: με την άρνηση της ελευθερίας ή την εξουδετέρωση του ανταγωνιστή. 10. Η σημερινή πρακτική αυτής της κριτικής είναι κατά πολύ διαφοροποιημένη. Στην πραγματικότητα, υπερβαίνει την αφηρημένη ταύτιση της με την μονοθεϊστική βία, θέτοντας υπό αίρεση κάθε φορά διαφορετικές όψεις της σχέσης ανάμεσα στην θρησκευτική συνύπαρξη και τους πολιτικούς λόγους. Ο Ιουδαϊσμός, ως θρησκεία, γενικά γλύτωσε από το να κατηγορηθεί άμεσα, τόσο γιατί ο εβραϊσμός προξενεί εύλογα την ντροπιαστική μνήμη της ακατονόμαστης βίας που υπέστη, όσο και από το γεγονός του ότι δεν υπάρχει η αίσθηση ιεραποστολικής προσπάθειας και μετασ 8

Τριαδικός Θεός και ενότητα των ανθρώπων τροφής (προσηλυτισμός). Σε ό,τι αφορά το Ισλάμ, η αντανάκλαση της ιστορικής σύγκρουσης ανάμεσα στη χριστιανική και την ισλαμική κυριαρχία, ως επί το πλείστον, ερμηνεύεται γεωπολιτικά παρά θεολογικά. Ουσιαστικά, το θεμελιώδες ζήτημα της σχέσης ανάμεσα στην τήρηση θρησκευτικών επιταγών και κοσμικής νομοθεσίας είναι ένα θέμα συζήτησης και έρευνας πάνω στο οποίο οι θρησκευτικές παραδόσεις είναι ακόμα πολύ διχασμένες ταλαντευόμενες στο εσωτερικό τους. Οι υπερβολές του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή, εμφανίζονται ριζικά προβληματικές ακόμα και ως προς την ιδιαίτερη θρησκευτική τους έμπνευση. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα θέμα συζήτησης κοινό στις θρησκείες. Γι αυτό, η διασύνδεση του με την μονοθεϊστική δοξασία φαίνεται να είναι μια υπερβολική και προσχηματική απλούστευση, η οποία σκιάζει το θεμελιώδες ζήτημα της σχέσης ανάμεσα στη θρησκευτική υπερβατικότητα και την κοσμική εκκοσμίκευση 4. Αυτή η απλούστευση προξενεί υπερβολές φονταμενταλιστικής αγανάκτησης εκ μέρους της διανοητικής και πολιτικής κριτικής έναντι της θρησκείας, οι οποίες δεν συμβάλουν σε ένα πολιτισμό δημοκρατίας και διαλόγου. 11. Στα πλαίσια του θεωρητικού και κριτικού πολιτισμού του δυτικού ρασιοναλισμού, αυτός που αναλύεται κατά προτίμηση ως παραδειγματική περίπτωση δεσποτικής προαίρεση του θρησκευτικού μονοθεϊσμού, είναι ο χριστιανισμός. Σ αυτή την προοπτική, οι χριστιανικές αξίες που ενέπνευσαν ακόμα και τον καλύτερο δυτικό ουμανιστικό πολιτισμό, συσκοτίζονται από την γενική ερμηνεία της πίστης ως άρνησης της ελευθερίας σκέψης και ως ταύτιση με το φανατισμό. 12. Η πεισματική ταύτιση του καθολικού χριστιανισμού ως εμπόδιο που πρέπει να καταρριφθεί, στον αγώνα ενάντια στο μονοθεϊσμό, ο οποίος εξαπλώνει τη θρησκευτική βία στον κόσμο, δεν παύει να εκπλήσσει. Ο χριστιανισμός είναι μακράν η θρησκεία που θα έπρεπε να γίνει καλύτερα γνωστή στο σύγχρονο δυτικό πολιτισμό. Ο δυτικός πολιτισμός, φαίνεται ότι είναι ο τελευταίος που μπορεί να θεωρηθεί ότι αγνοεί τους θεμελιώ 4 ΒΕΝΕΔΙΚΤΟΣ ΙΣΤ, Ομιλία στο Διεθνές Αεροδρόμιο Ben Gurion, Τελ Αβίβ, 11 Μαΐου 2009: «Η δίκαιη τάξη των κοινωνικών σχέσεων προϋποθέτει και απαιτεί τον σεβασμό της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας κάθε ανθρώπου, τον οποίο Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι πιστεύουν εξίσου πλασμένο από έναν Θεό αγάπης και προορισμένο στην αιώνια ζωή». Επίσης, ΒΕΝΕΔΙΚΤΟΣ ΙΣΤ, Ομιλία στην πλατεία των Τζαμιών, Ιερουσαλήμ, 12 Μαΐου 2009: «Ενώ Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί συνεχίζουν ένα διάλογο σεβασμού, προσεύχομαι ώστε να μπορέσουν να διερευνήσουν πώς η Μοναδικότητα του Θεού είναι πολύμορφα συνδεδεμένη με την ενότητα της οικογένειας των ανθρώπων». 9

Διεθνής Θεολογική Επιτροπή δεις συντελεστές του χριστιανισμού. Η πρωτότυπη και ανήκουστη διασύνδεση της αγάπης του Θεού με την αγάπη για τον πλησίον, η οποία εδράζεται μεταφυσικά και όχι ρητορικά στο δόγμα της ενσάρκωσης του Υιού του Θεού για τη λύτρωση και τη συμφιλίωση των ανθρώπων, υπήρξε πάντοτε και παραμένει ακρογωνιαίος λίθος της χριστιανικής θεολογίας. Είναι δύσκολο να αγνοήσει κανείς καλόπιστα αυτή τη διαφορά, η οποία παραμένει η ταυτότητα του χριστιανισμού κάθε εποχής: ένα δεδομένο, το οποίο, αν καθιστά ακόμα πιο σκανδαλώδεις τις αντίθετες μ αυτό πρακτικές, πρέπει και να μας κάνει να αναλογιστούμε την θαυμαστή του αδιάλειπτη συνέχεια. Αυτό είναι το θεμέλιο του χριστιανισμού ως σύστημα: αν θελήσουμε να το εξαλείψουμε ή έστω και να το υποβιβάσουμε, θα έπρεπε να αλλάξουμε ολόκληρη την θεμελιακή του αφήγηση και όλο το δογματικό του σύστημα. 13. Απ αυτή τη θρησκευτική μοναδικότητα και τη βραχώδη σταθερότητά της μέσα στο χρόνο, η ίδια η δυτική νεωτερικότητα τράφηκε και επωφελήθηκε ευρύτατα, όταν διέτρεξε τις θρησκευτικά και φιλοσοφικά ανέκδοτες οδούς της αξιοπρέπειας του κάθε προσώπου και της ισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους. Πράγματι, δεν είναι τυχαίο ότι η εμπάθεια της λήψης αποστάσεων και της πολεμικής από το χριστιανισμό, που σήμερα δομικά επιχειρείται να μειωθεί (φιλοσοφικά και πολιτικά) στο στερεότυπο του βίαιου μονοθεϊσμού, συνοδεύεται από μια συναφή αποδυνάμωση, στο ίδιο το δυτικό έθος, του σεβασμού της ζωής, του ενδόμυχου της συνείδησης, της προστασίας της ισότητας, του διανοητικού πάθους μιας μοιραζόμενης ηθικής δέσμευσης και του σεβασμού της αυθεντικής θρησκευτικής συνείδησης. Η αποδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής στη Δύση, για την οποία άλλοι παραπονιούνται ότι είναι κατάπτωση των κοινών αξιών και άλλοι την χαιρετίζουν ως το αντίτιμο της ατομικής ελευθερίας, είναι αντικείμενο μιας κριτικής διάγνωσης ευρύτατα συγκλίνουσας. Η αύξηση της συγκρουσιακής τάσης εντός του διαδεδομένου κοσμικού έθους, δεν μπορεί να μην έχει σχέση με αυτή την αποδυνάμωση ενός κοσμικού έθους το οποίο τροφοδοτούνταν από τη στερεότητα της χριστιανικής πίστης στο ιδεώδες του άλλου ως πλησίον. 14. Εκ των πραγμάτων, η καταγγελία που εγείρεται ενάντια στο μονοθεϊσμό εμφαίνεται βέβαια πιο διάφανη στις αιτιάσεις της όταν αναπτύσσεται πάνω σε έναν πανθομολογούμενο αθεϊσμό, προασπιζόμενη μια μη μεταφυσική και νατουραλιστική αντίληψη του ανθρώπου. Οι πιο υποψιασμένοι αντιλαμβάνονται σαφώς ότι ο κοσμικός αθεϊσμός έχει ανάγκη να προνοήσει για τις δικές του απαραίτητες φιλοσοφικές και πολιτικές 10

Τριαδικός Θεός και ενότητα των ανθρώπων προφυλάξεις. Η εμπειρία των αθεϊσμών του Κράτους παραμένει ορατή στη δυτική συνείδηση. Πράγματι, ακόμα και αν γίνει πιστευτό ότι δεν υπάρχει Θεός ενώπιον του οποίου όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, ο ορίζοντας αντίληψης του Θεού είναι τόσο θεμελιώδης για τον άνθρωπο, ώστε αν τον αδειάσουμε από το Θεό θα είναι στη διάθεση του παραληρήματος της παντοδυναμίας του ανθρώπου. Κάποιος ή κάτι (η φυλή, το έθνος, η φατρία, το κόμμα, η παράδοση, η πρόοδος, το χρήμα, το σώμα, η απόλαυση) καταλήγουν να καταλάβουν τη θέση που αφήνει κενή ο Θεός. Αυτό το αναγγέλλει η βιβλική αποκάλυψη και το αποδεικνύει η ιστορία: ο άνθρωπος που εναντιώνεται στον αγαθό και δημιουργό Θεό, στην εμμονή του να γίνει όπως Αυτός, γίνεται ένας διεστραμμένος Θεός, καταχραστής απέναντι στους όμοιους του. Από τον πολυθεϊσμό αυτών των ναρκισσιστικών μορφών του εκφυλισμένου Θεού, που προέρχεται εξαρχής από την αμαρτία, δεν μπορεί να προέλθει κάτι καλό για την ειρηνική συνύπαρξη ανάμεσα στους ανθρώπους. 4. Η ευθύνη που ανατίθεται στην πίστη μας 15. Στην παρούσα έκθεση μας θα παραμείνουμε πιστοί στα όρια που καθορίσαμε δηλ. στην παράθεση του αυθεντικού νοήματος της χριστιανικής ομολογίας του μοναδικού Θεού. Εμείς οι χριστιανοί θεολόγοι, έχουμε επίγνωση ότι έπρεπε να διατρέξουμε, μαζί με όλους τους πιστούς, μια μακρά ιστορική πορεία ακρόασης του Λόγου και του Πνεύματος για να εξαγνιστεί η χριστιανική πίστη από κάθε αμφίβολη μόλυνση από δυνάμεις σύγκρουσης και υποδούλωσης. Και έχουμε επίγνωση ότι πρέπει να βρισκόμαστε διαρκώς σε επαγρύπνηση απέναντι στον κίνδυνο που αντιπροσωπεύει για την αυθεντική ευαγγελική μαρτυρία η κατάπτωση του πάθους της πίστης στο πνεύμα που κυριαρχεί 5. Η μεταστροφή δεν είναι μόνο μια αρχική απόφαση, είναι ένας τρόπος ζωής. Μπορούμε όμως να πιστοποιήσουμε με την απαραίτητη αποφασιστικότητα και ταπεινότητα, ότι η ριζοσπαστική προειδοποίηση για μια δεσποτική και βίαιη χρήση της θρησκείας ανήκει κατά τρόπο μοναδικό στον αρχικό πουρήνα της αποκάλυψης του Ιησού Χριστού και αντιπροσωπεύει μια από τις πιο πρωτόγνωρες και εντυπωσιακές όψεις στην ιστορία της προσμονής της προσωπικής φανέρωσης του Θεού και της θρησκευτικής εμπειρίας της ανθρωπότητας. Η ομολογία ότι ο μοναδικός Θεός, Πατέρας όλων των ανθρώπων, αφήνεται να αναγνωριστεί ιστορικά και οριστικά, 5 Βλ. ΔΙΕΘΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ, Μνήμη και συμφιλίωση: η Εκκλησία και τα σφάλματα του παρελθόντος, Αθήνα 1998. 11

Διεθνής Θεολογική Επιτροπή ακριβώς με την ύψιστη εντολή της αγάπης, πάνω στην οποία οι ίδιοι οι μαθητές δέχονται να κριθούν, φωτίζει την αυθεντική πίστη στο Μοναδικό Θεό που προτιθέμεθα να ομολογήσουμε. Η πίστη αυτή κηρύττει και βιώνει με όλες τις δυνάμεις της την ενότητα της πηγής, της πορείας και της κατάληξης του ανθρώπινου γένους, ενόψει της απολύτρωσης και της πληρότητας που προσφέρει ο Θεός. Κάθε θεώρηση του κόσμου που αποκλείει αυτή την ύψιστη ενότητα της εντολής είτε παρουσιάζεται ως θρησκεία είτε ως μη θρησκεία είναι επινόηση των ανθρώπων. Και δεν σώζει τίποτα. Καθήκον και υποχρέωση του χριστιανισμού είναι να κάνει ακριβής και αξιόπιστη την μαρτυρία της γι αυτή τη σωστική αλήθεια του Μοναδικού Θεού. Σ αυτόν τον τόσο ουσιαστικό πυρήνα της αποκάλυψης του Υιού επιθυμούμε να επιβεβαιώσουμε την πίστη μας. Και επιθυμούμε να επιστρέψουμε στην ελπίδα, που προέρχεται απ αυτήν, για τη συμφιλίωση των ανθρώπων, το στοχασμό και την εμπιστοσύνη, αντίθετα με την εχθρότητα που επιφυλάσσουν οι κοσμικές δυνάμεις. 16. Η εναντίωση της αποκάλυψης του Ιησού σε ένα προφίλ μιας θρησκείας που οδηγεί στη διαίρεση και στην ταπείνωση ανάμεσα στους ανθρώπους, αποτελεί χαρακτηριστικό της πρωτοτυπίας της χριστιανικής πίστης. Αυτό το χαρακτηριστικό αποτελεί για όλη την ανθρωπότητα, καθοριστικό θέμα αγγελίας για την ελπίδα στο Θεό. Είναι μια αρχή ανυπολόγιστης εμβέλειας για τη λύτρωση μιας θρησκείας που θέλει να είναι «καθαρή και αμόλυντη» (Ιακ 1, 27). Ο Νόμος, ακόμα και ο πιο άγιος, και η Προφητεία, η πιο υψηλή, δεν επαρκούν για να αντιτεθούν στην κατάπτωση μιας θρησκείας, η οποία απομακρύνεται από τη λατρεία του Θεού «με πνεύμα και αλήθεια» (Ιω 4, 24). Η καθαρότητα της θρησκείας, και της δικαιοσύνης της, προέρχεται από την πίστη στον Ιησού Χριστό. «Το Σάββατο είναι για τον άνθρωπο», όχι γι Αυτόν (Μκ 2, 27). Και η πιο εξυμνητική προφητεία, «τίποτα δεν αξίζει χωρίς αγάπη» (βλ. Α Κορ 13, 2). 17. Η αδιάλυτη ενότητα της ευαγγελικής εντολής της αγάπης του Θεού και του πλησίον, καθιερώνει τον βαθμό αυθεντικότητας της θρησκείας. Σε κάθε θρησκεία. Και σε κάθε εικαζόμενο ουμανισμό, θρησκευτικό ή μη. Τα Ευαγγέλια παρουσιάζουν τον Ιησού Χριστό στη μοναδικότητα της προσωπικής Του σχέσης με τον Πατέρα. Σ Αυτόν αναγνωρίζουμε τα Θεό που καθίσταται ορατός, τη στιγμή ακριβώς που βλέπουμε την τελειότητα του ανθρώπου ο οποίος ανταποκρίνεται ενδόμυχα στη σχέση του με το Θεό. Με το πάθος και την ανάσταση του, ο Ιησού λυτρώνει από την αμαρτία, ξαναδίνοντας στον άνθρωπο, κατά τρόπο αμετάκλητο και ανυπέρβλητο, την πρόσβαση της αγάπης του Θεού. Το αυθεντικό άγγελμα 12

Τριαδικός Θεός και ενότητα των ανθρώπων του Ιησού, αρχίζοντας από την ευαγγελική αφήγηση της φανέρωσής του, είναι θεμελιώδες για τη σημερινή συζήτηση περί μονοθεϊσμού και των παρανοήσεών του. 18. Στην παράδοση της Εκκλησίας, αυτή η χριστολογική αλήθεια του Θεού δεν απωλέστηκε ποτέ, με τίμημα να τεθεί ο χριστιανισμός σε αντίθεση ανάμεσα στην ιστορική του πραγμάτωση και την αυθεντική του έμπνευση, για να προξενήσει όχι δίχως το επώδυνο πέρασμα από το σκάνδαλο ανακόλουθων πρακτικών την ανανεωμένη μεταστροφή στην καθαρότητα του θεμελίου της. Θεωρούμε, έντιμα, ότι η αναγνώριση αυτής της αντίθεσης, επέφερε στη σημερινή εποχή της Εκκλησίας, ένα αμετάκλητο ποιοτικό άλμα στη διδασκαλία και στην πρακτική, αδιαχώριστη από το μέλλον του χριστιανισμού και από το ιδεώδες μιας αυθεντικής θρησκείας. Γι αυτό νομίζουμε, ως χριστιανοί και καθολικοί θεολόγοι, ότι αυτή η εμβάθυνση αντιπροσωπεύει μια πραγματική ευκαιρία αναθεώρησης της ιδέας της θρησκείας. Είναι ευκαιρία για τους εκκοσμικευμένους πολιτισμούς της Δύσης, που μπαίνουν στον πειρασμό να απορρίψουν το χριστιανισμό και τη θρησκεία, με τίμημα την εγκατάλειψη στο μηδενισμό. Θα είναι ευκαιρία και για τις θρησκείες του κόσμου που τείνουν να κλειστούν στον εαυτό τους και διατρέχονται από τρομακτικά προαισθήματα πολέμου. Κεφάλαιο Δεύτερο Η πρωτοβουλία του Θεού στην πορεία των ανθρώπων 1. Η διαθήκη με το Θεό προορίζεται για όλους τους λαούς 19. Ο μονοθεϊσμός, με τη στενή του έννοια, αντιπροσωπεύει ουσιαστικό στοιχείο της θρησκείας του Ισραήλ ανάμεσα στις αρχέγονες θρησκείες στην πραγματικότητα αποσαφηνίστηκε στο τέλος μιας μακράς ιστορικής διαδικασίας. Με θεολογικούς όρους, ο μονοθεϊσμός παρουσιάζεται ως ο καρπός μιας προοδευτικής αποκάλυψης. Ιστορικά μιλώντας, η λατρεία των ισραηλιτικών φυλών στον Γιαχβέ, το Θεό σωτήρα, ο οποίος ελευθερώνει από τη σκλαβιά της Αιγύπτου, φαίνεται ότι συνυπήρχε με άλλες μορφές λατρείας (Ιησούς του Ναυή 24, 16 24). Μέσα στο χρόνο, επιβλήθηκε σταδιακά η δυνατή ανάγκη μιας μονολατρείας ανταποκρινόμενης στο προνόμιο που πρέπει να αποδοθεί, σε σχέση με κάθε άλλη θεϊκή μορφή, στη λατρεία του Θεού της απελευθέρωσης και της ξεχωριστής διαθήκης με το λαό του Ισραήλ. Παρότι το όνομα του Γιαχβέ είναι γνωστό και χρησιμοποιείται πριν από την περίοδο της Εξόδου, ο Γαχβέ ταυτίζεται με τον προσωπικό Θεό του Ισραήλ κάτω από το φως της σύνδεσης 13

Διεθνής Θεολογική Επιτροπή ανάμεσα στα δυο μεγάλα ιδρυτικά γεγονότα της θεολογικής ταυτότητας του Ισραήλ: η υπόσχεση στον Αβραάμ (Γεν 12, 2 3.15) και η απελευθέρωση της Εξόδου (Εξ 19 20). Με άλλα λόγια, ο Ισραήλ γνωρίζει τον Γιαχβέ ως Σωτήρα του λαού πριν ακόμα τον αναγνωρίσει ως Δημιουργό του κόσμου. Η αρχή αυτής της γνώσης είναι η απελευθέρωση του Ισραήλ από τη σκλαβιά. Μ αυτή την έννοια ο Θεός της Διαθήκης περιμένει από το λαό που γέννησε και αναγέννησε, μια αποκλειστική σχέση ανήκειν και αγάπης: «θα είμαι Θεός τους, κι αυτοί θα είναι λαός μου» (Εξ 6, 6 Ιερ 31, 33). Η ύπαρξη άλλων θεών, ίδιοι των άλλων λαών, δεν απορρίπτεται αυτόματα. Ο Ισραήλ, σε ό,τι τον αφορά, είναι απόλυτα βέβαιος ότι η ύπαρξη, η σωτηρία, το μέλλον του, εξαρτώνται αποκλειστικά από τον Γιαχβέ. «Καθένα από τα άλλα έθνη υπακούει στο δικό του θεό, ενώ εμείς οι Ισραηλίτες ακολουθούμε τον Κύριο που είναι ο Θεός μας, κι αυτό θα κάνουμε για πάντα» (Μιχ. 4, 5). Εξ ου και η εδραίωση της συνείδησης να επιφυλάσσεται στο Γιαχβέ μια λατρεία αποκλειστική. Αυτή η ανάγκη είναι σαφώς εκφρασμένη στο Δευτ. 5, 6 9: «Εγώ είμαι ο Κύριος, ο Θεός σου, που σε έβγαλα από τη γη της Αιγύπτου, από οίκο δουλείας. Μην έχεις άλλους θεούς εκτός από μένα. Μην κάνεις για τον εαυτό σου γλυπτό, μήτε ομοίωμα κάποιου, από όσα είναι στον ουρανό επάνω ή όσα είναι στη γη κάτω ή όσα είναι στα νερά κάτω από τη γη, μην τα προσκυνήσεις μήτε να τα λατρέψεις, επειδή εγώ είμαι ο Κύριος, ο Θεός σου, Θεός ζηλότυπος» (βλ. και Εξ 20, 3 5). 20. Μέσω της εμπειρίας της εξορίας, ο Ισραήλ κατανοεί ότι ο Γιαχβέ, ο Θεός του, του είναι όπως και να ναι και οπουδήποτε, εγγύς. Η παρουσία και η σωστική του δράση δεν περιορίζονται σε συγκεκριμένο χώρο (η γη της Επαγγελίας ή ο Ναός) αλλά είναι πραγματικά παγκόσμιες. Αυτή η διεύρυνση ανταποκρίνεται στην αναδυόμενη διδασκαλία της δημιουργίας. Το μεγάλο μυστήριο, το οποίο προοδευτικά φανερώνεται, είναι ακριβώς η αντίληψη του γεγονότος ότι ο Θεός του Αβραάμ και της Εξόδου είναι Εκείνος που «στην αρχή δημιούργησε τον ουρανό και τη γη» (Γεν 1,1). Στην προοπτική αυτής της διεύρυνσης (ο Θεός των Πατέρων και της Εξόδου είναι Κύριος όλης της δημιουργίας), ο Θεός είναι Εκείνος ο οποίος προορίζεται να γίνει γνωστός και να αναγνωριστεί από τους λαούς της γης ως ο Θεός της σωτηρίας για όλους τους ανθρώπους. Ο Ισραήλ κατανοεί επίσης ότι ο Γιαχβέ δεν μοιάζει σε τίποτα στους θεούς των εθνών, οι οποίοι εμφανίζονται ως θεοί ανίσχυροι να δώσουν σωτηρία, ακόμα και σε εκείνους που προστρέχουν σ αυτούς: «δεν έχουν νόηση, όσοι σηκώνουν το γλυπτό ξύλο τους, και προσεύχονται σε θεό 14