ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΕΨΕΩΝ Σταδίου 24, 105 33 Τηλ. 331 2253, 331 0022 Fax: 33 120 33 Email: itep@otenet.gr URL: http://www.itep.gr Αθήνα, 16 Ιουνίου 2004 ΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ Τουρισµός Ατόµων Τρίτης Ηλικίας 1. Η εκπόνηση της παρούσας µελέτης υπαγορεύθηκε κυρίως από τρία βασικά γεγονότα: α) Από την εµφανιζόµενη µεταβολή της ηλικιακής διάρθρωσης του παγκόσµιου πληθυσµού η οποία άρχισε να λαµβάνει χώρα ήδη από την έναρξη του δευτέρου ηµίσεως του εικοστού αιώνα υπέρ των µεγαλυτέρων ηλικιών. Το γεγονός αυτό έχει επηρεάσει µαζί µε τις άλλες διαστάσεις-πτυχές της ανθρώπινης ζωής και το υπόδειγµα της τουριστικής ζήτησης, γεγονός που υποδηλώνει ότι και η αντίστοιχη προσφορά τουριστικού προϊόντος πρέπει να προσαρµοστεί ανάλογα. β) Από τις εµφανιζόµενες συνεχείς µεταβολές στην τεχνολογία οι οποίες επηρεάζουν τοµείς οικονοµικής αλλά και γενικότερης δραστηριότητας των ανθρώπων, όπως είναι οι µεταφορές και η πληροφορική. Οι δύο αυτοί τοµείς µε τη σειρά τους επηρεάζουν τόσο την τουριστική ζήτηση όσο και την αντίστοιχη προσφορά. Πλέον συγκεκριµένα, η πρόοδος των µεταφορών µειώνει το χρόνο και το κόστος των ταξιδιών και ως εκ τούτου κάνει προσιτούς αποµακρυσµένους τουριστικούς προορισµούς και ενθαρρύνει τη ζήτηση για τουρισµό ακόµη και από τα άτοµα της τρίτης ηλικίας τα οποία, ας σηµειωθεί, είναι εξαιρετικά ευαίσθητα στη χρονική διάρκεια του ταξιδιού. Επίσης, η παρατηρούµενη επαναστατική πρόοδος της επιστήµης της πληροφορικής (µε τις αντίστοιχες πρακτικές εφαρµογές) επιτρέπει την πραγµατοποίηση ταξιδιών ακόµη και την τελευταία στιγµή και ταυτόχρονα παρέχει τη δυνατότητα στον τουρίστα να συγκρίνει τους διάφορους προορισµούς µεταξύ τους (από πλευράς κόστους και ποιότητας του τουριστικού προϊόντος των διαφόρων χωρών) ώστε να επιλέγει τον πλέον 1
επιθυµητό προορισµό. Η πρόοδος αυτή βοηθάει ακόµη και τα άτοµα της τρίτης ηλικίας να είναι σε κάποιο βαθµό ανεξάρτητα όταν επιλέγουν τους προορισµούς µειώνοντας την παρέµβαση του τουριστικού πράκτορα και επιτυγχάνοντας έτσι, ένα σηµαντικό γι αυτά στόχο, δηλαδή, τη µείωση του κόστους του ταξιδιού τους. γ) Από το συµπέρασµα που έχει εξαχθεί από σχετικές έρευνες 1 ότι η τουριστική ζήτηση υποκινείται, ceteris paribus, κυρίως από δύο σηµαντικούς παράγοντες, την αύξηση των εισοδηµάτων και τη διόγκωση του «κόσµου των ηλικιωµένων», δηλαδή, των ατόµων της τρίτης ηλικίας. 2. Για τους παραπάνω αναφερόµενους λόγους, η τουριστική τάση των ηλικιωµένων ατόµων εµφανίζεται συνεχώς αύξουσα και είναι µεγαλύτερη από την αντίστοιχη τάση των νεότερων ηλικιών. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσµα την αύξηση της τουριστικής ζήτησης (πέραν εκείνης που υποκινείται από εισοδηµατικές αυξήσεις) και η οποία οφείλεται στη µεταβολή της ηλικιακής διάρθρωσης των πληθυσµών και συγκεκριµένα στη διόγκωση των ηλικιακών στρωµάτων που υπερβαίνουν τα 55 έτη. 3. Ένας πρόσθετος λόγος που υπαγόρευσε την εκπόνηση της συγκεκριµένης µελέτης ήταν και το γεγονός ότι τα άτοµα τρίτης ηλικίας προσπορίζουν στη χώρα προορισµού, αν συγκριθούν µε τις νεότερες ηλικίες τουριστών, περισσότερα οφέλη (αρέσκονται στην κατανάλωση ντόπιων προϊόντων και φαγητών, «αγοράζουν» περισσότερες εκδροµές και προκαλούν από ελάχιστες έως µηδενικές αρνητικές επιπτώσεις στη χώρα προορισµού. Πιο συγκεκριµένα, αποφεύγουν την κατανάλωση υπερβολικών ποσοτήτων αλκοολούχων ποτών και τα ξενύχτια, δεν κάνουν χρήση ναρκωτικών ουσιών, δεν µεταδίδουν νόσους σχετιζόµενες µε τη σεξουαλική δραστηριότητα, δεν έρχονται σε προστριβές µε τους ντόπιους κατοίκους, αντίθετα αρέσκονται να πρόσκεινται φιλικά προς τους ντόπιους και να µαθαίνουν τα ήθη και τα έθιµά τους, να µελετούν τα πολιτιστικά στοιχεία της περιοχής και έτσι ωθούν τις Αρχές να συντηρούν και να αναβαθµίζουν τα πολιτιστικά στοιχεία της χώρας. 4. Για την εκπόνηση της µελέτης αυτής αντλήθηκαν και έγιναν αντικείµενο επεξεργασίας, στοιχεία από τον Παγκόσµιο Οργανισµό Τουρισµού, τα Ηνωµένα Έθνη (Τµήµα Πληθυσµού), τον ΟΟΣΑ, την Ευρωπαϊκή Ένωση, τον Ελληνικό Οργανισµό Τουρισµού, την ΕΣΥΕ. Χρησιµοποιήθηκε, επίσης, σχετικό πληροφοριακό 1 Ιδε π.χ.frechtling, 2001, World Population and the Standard of Living στο Tourism and Hospitality in the 21 st Century, των Lockwood and Medlik. 2
υλικό από διάφορες µελέτες και Επιστηµονικά Περιοδικά τουριστικού περιεχοµένου (Tourism Annals, Tourism Research, Revue de Tourism, κ.τ.λ.). 5. Από τη µελέτη εξήχθησαν συµπεράσµατα που αφορούν: α) τις ιδιαιτερότητες του τουρισµού των ατόµων της τρίτης ηλικίας, β) τη σηµαντικότητά του για την οικονοµία, γ) την αναγκαία πολιτική που πρέπει να εφαρµόσουν τόσο ο δηµόσιος όσο και ο ιδιωτικός τοµέας για να προωθηθεί αποτελεσµατικά ο σχετικός τουρισµός. Σηµειώνεται ότι οι δύο τοµείς (ευρύτερος δηµόσιος και ιδιωτικός) πρέπει να συνεργάζονται µε συνείδηση του γεγονότος ότι ο Τουρισµός αποτελεί σήµερα τοµέα «ηγέτη» (leader) της οικονοµικής ανάπτυξης της χώρας µας. Η συνεργασία τους πρέπει, επίσης, να είναι συνεπής και συνεχής (σε βάθος χρόνου), µακράν από τις εκάστοτε παρεµβολές των πολιτικών κοµµάτων για να είναι αποτελεσµατική η πολιτική η οποία εκάστοτε θα εφαρµόζεται. 6. Στη συνέχεια αναφέρονται ορισµένα από τα βασικά συµπεράσµατα της µελέτης: Με βάση στοιχεία του Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών ο πληθυσµός ολόκληρου του πλανήτη γηράσκει. Η αύξηση του πληθυσµού των ατόµων της τρίτης ηλικίας κατά την περίοδο 2000/20 εκτιµάται ότι θα είναι ίση µε 590 εκ. άτοµα, δηλαδή, αναµένεται ότι θα λάβει χώρα µέση ετήσια αύξηση κατά 2,75%. Επισηµαίνεται ότι κατά την ίδια περίοδο (2000/20) το σύνολο του παγκόσµιου πληθυσµού αναµένεται ότι θα αυξάνεται µε ετήσιο ρυθµό ίσον µε 1,13%. Ο Ευρωπαϊκός πληθυσµός γηράσκει µε ρυθµό ταχύτερο του παγκοσµίου. Το φαινόµενο θα είναι περισσότερο έντονο στις 10 ευρωπαϊκές χώρες 2 από όπου προέρχεται µέχρι σήµερα το µεγαλύτερο µέρος του αλλοδαπού τουρισµού για τη χώρα µας. Η απελευθέρωση των χωρών που ανήκαν στον ανατολικό συνασπισµό έχει δηµιουργήσει προοπτικές για σηµαντική αύξηση του τουριστικού ρεύµατος από τις χώρες αυτές (ιδιαίτερα από τη Ρωσία), καθώς υπήρξε εκεί «καταπιεσµένη τουριστική» ζήτηση (suppressed demand). Ιδιαίτερα έντονη αναµένεται να είναι η ζήτηση για πολιτισµικό τουρισµό σε συνδυασµό µε τουρισµό αναψυχής, τον οποίο οι πληθυσµοί των παραπάνω χωρών ( που σήµερα είναι άτοµα τρίτης ηλικίας) είχαν στο παρελθόν στερηθεί σχεδόν παντελώς. Η Κίνα επίσης εµφανίζεται ως χώρα της οποίας ο πληθυσµός έχει µικρή µεν αλλά αυξανόµενη τουριστική τάση κατά την τελευταία δεκαετία και τούτο 2 Είναι οι χώρες: Γερµανία, Ην. Βασίλειο, Γαλλία, Ολλανδία, Ιταλία, Σουηδία, ανία, Φινλανδία, Αυστρία, Βέλγιο. 3
οφείλεται τόσο στην αύξηση των εισοδηµάτων όσο και στην απελευθέρωση των περιορισµών τους οποίους παλαιότερα επέβαλε η χώρα αυτή στις προς το εξωτερικό µετακινήσεις των κατοίκων της για τουριστικούς σκοπούς. Αν και το θέµα είναι µακροπρόθεσµο, οπωσδήποτε αναµένεται να προκύψει τουριστική ζήτηση µε προορισµό και την Ελλάδα. Περισσότερο, µάλιστα, αν η χώρα µας καταφέρει να «γνωρίσει εαυτήν» στους Κινέζους. ιαπιστώθηκε, επίσης, ότι οι µεσογειακοί ανταγωνιστές µας προωθούν πολλά στοιχεία του τουριστικού προϊόντος στα οποία τα άτοµα τρίτης ηλικίας έχουν ενδιαφέρον. Η Ελλάδα εµφανίζεται να υστερεί έναντι των ανταγωνιστών της. Έγινε φανερό ότι τρία θέµατα είναι εξαιρετικά σηµαντικά για τον τουρισµό των ατόµων της τρίτης ηλικίας: η Ασφάλεια, η Υγεία και η Ποιότητα 3. Έτσι, οι ελληνικές επιχειρήσεις για να επαυξήσουν την ανταγωνιστικότητά τους στο Μεσογειακό χώρο, πρέπει να προσπαθούν να είναι πρωτοπόρες στο θέµα της ποιότητας και αυτό θα το επιτύχουν εάν αναπτύσσουν ριζοσπαστικές καινοτοµίες, χρησιµοποιούν τη σχετική σύγχρονη τεχνολογία τόσο για να βελτιώνουν την ποιότητα των ήδη παραγοµένων υπηρεσιών, όσο και για να δηµιουργούν νέες υπηρεσίες που θα συµβάλλουν στη διαφοροποίηση του προϊόντος και στην καλύτερη εξυπηρέτηση του τουρίστα. Έτσι, θα αυξάνουν την ανταγωνιστικότητά τους και θα εξασφαλίζουν την επικράτησή τους στην αγορά. Το κράτος και γενικότερα ο ευρύτερος δηµόσιος τοµέας, πρέπει να έρχεται αρωγός προς τις επιχειρήσεις εκείνες που σχεδιάζουν να βελτιώσουν την ποιότητα του προσφεροµένου τουριστικού προϊόντος και, επιπλέον, προσπαθούν να του προσδώσουν στοιχεία που θα κάνουν το ελληνικό προϊόν αρεστό στα άτοµα της τρίτης ηλικίας. Σηµαντικές, συνεπώς, θεωρούνται παρεµβάσεις του δηµόσιου τοµέα στον τοµέα της Υγείας για να δηµιουργηθεί στις νησιωτικές κυρίως τουριστικές περιοχές υποδοµή για την προσφορά των αντίστοιχων υπηρεσιών. Αναγκαία, επίσης, θεωρείται ίσως και η δηµιουργία Τουριστικής Αστυνοµίας η οποία θα επιλαµβάνεται κυρίως θεµάτων ασφάλειας της σωµατικής ακεραιότητας των τουριστών. Το κράτος, πρέπει, επίσης, να καλύψει κενά του αναπτυξιακού νόµου για την προώθηση και ιδιωτικών επενδύσεων που αφορούν σε Θεµατικά πάρκα (επιστηµονικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος) και γενικά στη δηµιουργία 3 Επιπρόσθετα, τα άτοµα της τρίτης ηλικίας επιδιώκουν και την αποφυγή της ταλαιπωρίας στα αεροδρόµια, στα λιµάνια, κ.τ.λ. σε σηµαντικά µεγαλύτερο βαθµό από όσο τα νεότερα άτοµα. 4
υποδοµής για παροχή υπηρεσιών στις οποίες τα άτοµα τρίτης ηλικίας επιδεικνύουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πρέπει να ενεργοποιηθεί πέραν από την κεντρική δηµόσια διοίκηση και η τοπική αυτοδιοίκηση (ΤΑ), η οποία σήµερα κατά το πλείστον αδρανεί, για να προωθηθεί και η λεγόµενη «εξω-ξενοδοχειακή» ποιότητα του τουριστικού προϊόντος στην οποία τα άτοµα τρίτης ηλικίας αποδίδουν µεγάλη σηµασία και η οποία σχετίζεται µε την καθαριότητα, την αποτροπή της ηχορύπανσης, τις κυκλοφοριακές διευκολύνσεις και αποσυµφορήσεις, τον έλεγχο των τιµών που πληρώνουν οι τουρίστες, τη διευκόλυνση των προσβάσεων στους ιστορικούς χώρους και στα µουσεία. Το ελληνικό τουριστικό προϊόν για να γίνει ελκυστικότερο από τα άτοµα τρίτης ηλικίας πρέπει να διαφοροποιηθεί από το αντίστοιχο των άλλων µεσογειακών χωρών. Να εισαχθεί το πολιτισµικό στοιχείο στο παραδοσιακό προϊόν «ήλιοςθάλασσα, αµµουδιές» και το Υπουργείο Τουρισµού σε συνεργασία µε το Υπουργείο Πολιτισµού και την Τοπική Αυτοδιοίκηση, να προωθήσουν την αναβάθµιση του ελληνικού µουσειακού χώρου και να επιµεληθούν τη διασύνδεση των ιστορικών χώρων και των Μουσείων µε Εκδηλώσεις αναφερόµενες τόσο στο περιεχόµενο των στοιχείων αυτών όσο και σε δράσεις που εντάσσονται στο χώρο των πολιτισµικού περιεχοµένου λαϊκών εκδηλώσεων (χοροί, πανηγύρεις, εκθέσεις έργων τέχνης, µουσικές συναυλίες, κ.τ.λ.). Έχει παρατηρηθεί ότι οι βορειοδυτικές χώρες της Ευρώπης έχουν επιχειρήσει και επιτύχει αυτή τη διασύνδεση µε αποτέλεσµα να υπερτερούν της Ελλάδας αλλά και άλλων χωρών της νότιας Ευρώπης στην ανάπτυξη του πολιτισµικού τουρισµού. Συναφές µε το θέµα τούτο είναι και η ανάπτυξη του λεγοµένου «τουρισµού πόλεων και παραχείµασης» στην οποία τα άτοµα τρίτης ηλικίας επιδεικνύουν σηµαντικό ενδιαφέρον. Το είδος αυτό τουρισµού συµβάλλει στη µείωση της εποχικότητας που είναι µείζον πρόβληµα για τον ελληνικό τουρισµό. Είναι καταφανής η σηµασία της ύπαρξης µιας «Τράπεζας Τουριστικών Πληροφοριών» την οποία ο ΕΟΤ συνεργαζόµενος µε το Υπουργείο Μεταφορών-Επικοινωνιών και άλλα συναρµόδια Υπουργεία, την τοπική αυτοδιοίκηση, το Ξενοδοχειακό Επιµελητήριο Ελλάδας και τις µεταφορικές εταιρείες, θα µπορούσε να δηµιουργήσει. Από την Τράπεζα αυτή θα µπορούν οι τουρίστες (και ιδιαίτερα τα άτοµα της τρίτης ηλικίας) να αντλούν πληροφόρηση 5
τουλάχιστον για διαθέσιµα καταλύµατα, τιµές, δροµολόγια µεταφορικών µέσων και διαθέσιµες σε ώρα ανάγκης, ιατρικές-νοσηλευτικές υπηρεσίες, τα διαθέσιµα αρχαιολογικά και λοιπά πολιτισµικά στοιχεία και Εκδηλώσεις κάθε περιοχής, κ.τ.λ. Η Τράπεζα αυτή, πέραν από το γεγονός ότι θα διευκολύνει και θα αυξήσει τον τουρισµό ατόµων τρίτης ηλικίας, θα συµβάλει και στη µείωση της δύναµης των Tour Operators και δεν θα µπορούν αυτοί εύκολα να εκµεταλλεύονται την ολιγοπωλιακή δύναµη την οποία έχουν σήµερα και η οποία καταλήγει εις βάρος και των επιχειρήσεων αλλά και της ελληνικής Οικονοµίας γενικότερα. 7. Τέλος, επισηµαίνεται ότι ο τουρισµός των ατόµων τρίτης ηλικίας υπόκειται σε «απειλές» από γεγονότα όπως είναι: α) Η εντεινόµενη διεθνής τροµοκρατία. β) Η σχεδιαζόµενη και προσδοκώµενη (σε ευρωπαϊκό τουλάχιστον επίπεδο) επιµήκυνση του εργασιακού χρόνου των εργαζοµένων µε επακόλουθο τη µείωση της µετά τη συνταξιοδότηση προσδόκιµης ζωής των ατόµων τρίτης ηλικίας και άρα και την ελάττωση των ταξιδιών εκ µέρους αυτών των ατόµων. Βεβαίως, η επίλυση του προβλήµατος αυτού απαιτεί κοινή αντιµετώπιση σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. γ) Η συζητούµενη σε παγκόσµιο επίπεδο µείωση της ταχύτητας των αεροπλάνων που αποσκοπεί στη µείωση της ρύπανσης 4 της ατµόσφαιρας. Εάν τούτο συµβεί θα µειωθούν σε σηµαντικό βαθµό ιδιαίτερα τα µακρινά (long-haul) ταξίδια των ατόµων τρίτης ηλικίας, καθώς θα επιµηκυνθεί ο χρόνος του ταξιδιού. 4 ιάσκεψη Rio και Johannesburg. Το βασικό αιτιολογικό είναι ότι η εκποµπή ρύπων από τα αεροπλάνα είναι αύξουσα συνάρτηση της ταχύτητάς τους. 6