Το ζήτημα της πλάνης στο Σοφιστή του Πλάτωνα

Το ζήτημα της πλάνης στο Σοφιστή του Πλάτωνα του μεταπτυχιακού φοιτητή Μαρκάτου Κωνσταντίνου Α.Μ.: 011/08 Επιβλέπων: Αν. Καθηγητής Άρης Κουτούγκος Διατμηματικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης και της Τεχνολογίας Μάθημα: Γνωσιολογία και Μεταφυσική ΑΘΗΝΑ 2009

Πρόλογος Εισαγωγή Στην παρούσα εργασία γίνεται μια προσπάθεια παρουσίασης και ανάλυσης των θέσεων και επιχειρημάτων για το ζήτημα της πλάνης όπως αυτά παρουσιάζονται στο Σοφιστή. Η προσπέλαση του ζητήματος συνίσταται στη διερεύνηση της προβληματικής των ψευδών δηλώσεων και των ζητημάτων του όντος και του μη όντος. Στην προσπάθεια αυτή θα βοηθήσει και μια σύντομη παρουσίαση του διαλόγου και τοποθέτηση του στο συγκεκριμένο ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Η ανάπτυξη των επιχειρημάτων πρέπει υποχρεωτικά να γίνει σε σχέση με τον πλατωνικό τρόπο σκέψης αλλά είναι απαραίτητη και μια σύγχρονη γενικότερη φιλοσοφική οπτική γωνία. Έτσι θα γίνει μια προσπάθεια συσχέτισης με τη σύγχρονη βιβλιογραφία σχετικά με το γνωσιακό και αναλυτικό περιεχόμενο του διαλόγου και των επιχειρημάτων που αναπτύσσονται σε αυτόν. Για την παρουσίαση και ανάλυση της προβληματικής που αναπτύσσεται στο διάλογο επιλέχθηκε μια «κλιμακωτή» ανάπτυξη που όμως είναι απαραίτητη για την κατανόηση των επιχειρημάτων του. Αρχικά αναπτύσσεται η προβληματική σχετικά με το ζήτημα του όντος και μέσα από αυτήν προκύπτει η βάση για την κατανόηση της έννοιας του μη όντος. Στη συνέχεια αποτιμάται η έννοια του μη όντος και καθορίζεται σε συσχετιση με την έννοια της δήλωσης και από την έννοια της δήλωσης καθορίζεται και η ψευδής δήλωση. Τέλος από την ανάλυση του περιεχομένου της τελευταίας έννοιας προκύπτει το ζήτημα της πλάνης οπότε η λύση που δίνει ο φιλόσοφος στο αρχικό ερώτημα έχει έναν ειρμό σκέψης που «δενει» την όλη προβληματική. Γι αυτό το λόγο θα ακολουθηθεί μια παρόμοια πορεία και στην παρούσα εργασία.

Ο διάλογος και η προβληματική που αναπτύσσεται Στο διάλογο οι κύριοι συμμετέχοντες, ο Ελεάτης φιλόσοφος και ο Θεαίτητος, προσπαθούν να προσεγγίσουν τις ιδιότητες και τον τρόπο συμπεριφοράς, σε γνωσιακό και φιλοσοφικό επίπεδο, του σοφιστή (1,4). Το σοφιστικό κίνημα της εποχής αποτελούσε πολύμορφο και πολύ ετερογενές φαινόμενο, το οποίο δεν φαίνεται να προσεγγίζεται με ιδιαίτερη επιτυχία στο συγκεκριμένο έργο λόγω της αρκετά επιφανειακής εντύπωσης που είχε δημιουργηθεί εκείνη την εποχή σχετικά με τις θέσεις των μελών του (4,7). Οι σοφιστές δίδασκαν την τέχνη του λόγου σαν επαγγελματίες (επί πληρωμή κατά τεκμήριο). Επιπλέον στήριζαν θέσεις σχετικές με τη μη ύπαρξη της αντικειμενικής αλήθειας ενώ κάποιοι από αυτούς αμφισβητούσαν θεμελιώδεις νόμους και θεσμούς της κοινωνίας, όπως ο Πρωταγόρας το θεσμό της δουλείας (4,7). Η πρόταση που τίθεται στο συγκεκριμένο διάλογο είναι ότι ο σοφιστής έχει μια αξιοσημείωτη ικανότητα να παρουσιάζει θέσεις με τρόπο που φαίνονται αυτές να είναι αληθείς, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι (1). Από αυτήν την πρόταση προκύπτουν μια σειρά από προβλήματα που εν συντομία είναι τα εξής: υπάρχουν προβλήματα σχετικά με την πιθανότητα των ψευδών δηλώσεων και της πλάνης. Μια δήλωση, για να λέει κάτι, πρέπει να υπάρχει κάτι που να λέγεται από αυτήν. Όμως, και στη φυσική και στη φιλοσοφική γλώσσα, μια ψευδής δήλωση είναι μια η οποία λέει κάτι που δεν υφίσταται, δηλαδή το μη ον. Παρόλα αυτά το μη ον δεν φαίνεται να μπορεί να ειπωθεί από μια δήλωση. Άρα από μια ψευδή δήλωση δεν φαίνεται να λέγεται τίποτε (1,5). Όμως αν υπάρχει πρόβλημα με τις ψευδής δηλώσεις, τότε υπάρχει πρόβλημα και με τις ψευδείς πεποιθήσεις και επιπλέον υπάρχει πρόβλημα και με τα ψευδή φαινόμενα δηλαδή γενικότερα με την πλάνη. Όντως, τα φαινόμενα δεδομένου ότι

δεν είναι πραγματικά, αλλά μια εικόνα της πραγματικότητας, δεν είναι αληθινά κατά μια έννοια που δύσκολα δικαιολογείται ή εξηγείται (1,4). Στο Σοφιστή ο Πλάτωνας προσπαθεί να αντιμετωπίσει τα περισσότερα από αυτά τα προβλήματα, αλλά επικεντρώνεται στο ζήτημα της πλάνης. Εντοπίζει δύο κυρίως αίτια για την προβληματική. Το πρώτο αφορά τη λέξη «μη» στο μη ον. Σε αυτήν την περίπτωση έχουμε σύγχιση του μη όντος της πραγματικότητας με το μη ον μιας δήλωσης, δηλαδή υπάρχει γλωσσική σύγχιση ανάμεσα στα επίπεδα της γλώσσας κατά Tarsky (6). Στην άλλη περίπτωση υπάρχει σύγχιση ανάμεσα στο μη ον γενικά και την έννοια του μη όντος (της μη ύπαρξης) όσον αφορά μια ειδική περίπτωση, δηλαδή έχουμε σύγχιση μιας γενική αφηρημένης αναφοράς του μη όντος και αναφοράς σε μια ειδική περίπτωση περιγραφής (1,2). Οι απαντήσεις που δίνει ο Πλάτων στις παραπάνω προβληματικές αφορά αρχικά τη συσχέτιση του όντος με το μη ον ως εννοιών και ισχυρίζεται ότι υπάρχει σύγχιση στην έννοια του όντος καθ αυτήν όχι μόνο στην αντίθετη της. Επιπλέον η έννοια του όντος δημιουργεί πρόβλημα και στις δηλώσεις που την περιγράφουν, όπως φαίνεται και παρακάτω (1,2).

Το πρόβλημα του όντος και του μη όντος Όσον αφορά το ζήτημα και την εξέταση του όντος αρχικά ο Πλάτων ισχυρίζεται ότι το ον είναι οτιδήποτε είναι σε κίνηση η σε ηρεμία. Αλλά το όν σαν έννοια δεν μπορεί να είναι σε κίνηση ή ηρεμία. Άρα το ον δεν είναι ον. Σε αυτήν την περίπτωση έχουμε και πάλι ένα πρόβλημα του τύπου «παράδοξο του ψεύτη» (5,6). Το ζήτημα που επεξεργάζεται ο φιλόσοφος έχει να κάνει με την περιγραφή ενός αντικειμένου μέσω του ονόματος του, αλλά με τη χρήση του ονόματος για να συνεχίσει να χρησιμοποιείται γλωσσικά αυτό ως έννοια. Η αποτυχία κατανόησης της έννοιας της δήλωσης από τους συγχρόνους του Πλάτωνα καταλήγει σε αδυναμία κατανόησης της έννοιας του όντος (2,5). Η σημαντική διαφορά που υφίσταται ανάμεσα στις αναφορές στην έννοια του όντος συνίσταται στη χρήση του ονόματος για να αναφερθεί κανείς σε κάτι και στη χρήση του για αμιγώς περιγραφικούς σκοπούς και απόδοσης ιδιωτήτων σε αυτό. Σε σύγχρονη ορολογία θα λέγαμε ότι έχουμε μια γλωσσική χρήση του ονόματος σε περιγραφικό επίπεδο σαν απλή γλώσσα και μια χρήση του σε επίπεδο μεταγλώσσας για την περιγραφή της πρωτοβάθμιας γλωσσικής οντότητας (1). Στην αναφορά στο μη ον, ο Πλάτωνας επικεντρώνεται στα εξής σημεία: -Αρχικά τα πράγματα μπορεί να ειπωθεί ότι είναι μη όντα. -Οι δυσκολίες με την έννοια σχετίζονται με τη λέξη «μη» στο μη ον. -Προσπαθεί να δείξει ποια ακριβώς είναι η φύση του μη όντος. - Δίνει μια εποπτική εικόνα ανακεφαλαιωτικά που οδηγεί στη συζήτηση για τις προτάσεις- δηλώσεις. (1) Στη συζήτηση για τη στήριξη αυτών τον θέσεων βασίζεται εν ολίγοις αρχικά στην απόδοση της έννοιας του μη όντος σε πράγματα σε ειδικές περιπτώσεις αποδίδοντας στην έννοια του μη όντος όχι την άρνηση του όντος αλλά την έννοια της

διαφορετικότητας, στη μη απόδοση μια συγκεκριμένης ιδιότητας- γένους σε συγκεκριμένα αντικείμενα (6). Η αναφορά στο μη ον και στην αντίθεση του από το ον γίνεται μέσω γενικών φιλοσοφικών εννοιών όπως το στατικό και το δυναμικό, η κίνηση και η απουσία αυτής, η έννοια της ιδιότητας που αποτιμάται και μπορεί να γνωσθεί μέσω συγκεκριμένων όντων (πχ «ερυθρότητα»). Κατά τον Πλάτωνα η κατανόηση της έννοιας της διαφορετικότητας μέσω του μη όντος επαρκεί για την κατανόηση των ψευδών δηλώσεων και της έννοιας της πλάνης. Όμως για να κατανοηθεί ο τρόπος που η πλάνη σχετίζεται με το μη ον απαιτεί μια ουσιαστική και ικανή κατανόηση των προτάσεων-δηλώσεων και έτσι μεταβαίνει στη συζήτηση για αυτές (5,6).

Το ζήτημα των ψευδών δηλώσεων και της πλάνης Στην αναφορά του στις δηλώσεις ο Πλάτωνας προβάλλει δυο απαιτήσεις σχετικά με τη δήλωση: κατ αρχήν να διευκρινιστεί το αντικείμενο στο οποίο θα γίνει αναφορά και μετά να διευκρινισθεί τι θα ειπωθεί για αυτό. Γι αυτό το λόγο απαιτείται από μια δήλωση να έχει δύο μέρη που το καθένα θα ικανοποιεί μια από τις παραπάνω απαιτήσεις. Άρα το αληθές ή ψευδές μιας δήλωσης καθορίζεται τελικά από το περιεχόμενο και όχι από τη δήλωση ως σύνολο. Το αληθές καθορίζεται από το πληροφοριακό περιεχόμενο που αποδίδεται στο υποκείμενο και ανάλογα ισχύει για το ψευδές (5,6). Συνεπώς φθάνει στη θέση ότι μια ψευδής δήλωση δεν έχει πρόβλημα στο ότι δεν αναφέρεται σε τίποτε. Αφορά στις αποδιδόμενες ιδιότητες σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο. Το ψευδές περιεχόμενο αποδίδεται στο συγκεκριμένο μόνο κάθε φορά υποκείμενο, άρα το ίδιο μπορεί να είναι αληθές για ένα άλλο υποκείμενο και τα δύο αντικείμενα να είναι διαφορετικά ως προς μια τουλάχιστον συγκεκριμένη ιδιότητα. Σε αυτήν την αναδυόμενη διαφορετικότητα αποδίδεται το φαινόμενο της ψευδούς δήλωσης ως προς το συγκεκριμένο κάθε φορά πληροφοριακό περιεχόμενο μιας δήλωσης (2,5). Σε μια πιο αναλυτική προσέγγιση ο Πλάτωνας αναλύει μια πρόταση σε δύο μέρη: στο «όνομα» και στο «ρήμα» και αναλύει τα χαρακτηριστικά μιας δήλωσης σε δύο είδη: σε δηλώσεις για κάτι και σε δηλώσεις που είναι αληθείς ή ψευδείς. Όσον αφορά το υποκείμενο είναι έκδηλη η τάση του να το συγκεκριμενοποιήσει και να του αποδώσει μια ιδιότητα, να το περιγράψει (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το υποκείμενο δεν έχει άλλες ιδιότητες) (1). Στη συνέχεια, έχοντας καθορίσει το υποκείμενο στρέφεται στο περιεχόμενο, το οποίο καθορίζει το ποιοτικό χαρακτήρα μιας δήλωσης, δηλαδή αν αυτή είναι αληθής ή ψευδής. Διατυπώνει τη θέση ότι καταρχήν το πληροφοριακό περιεχόμενο αποδίδει μια ιδιότητα στο υποκείμενο και στη συνέχεια ότι αυτή μπορεί πραγματικά να την έχει το υποκείμενο ή όχι (λέγειν τα όντα ως

έστιν περί σου) (3). Έτσι το αληθές ή ψευδές καθορίζεται μόνο από το αν το υποκείμενο πραγματικά παρουσιάζει ή όχι την αναφερόμενη ιδιότητα (5). Τελικά το επιχείρημα που αναπτύσσεται δε φαίνεται να χαρακτηρίζεται από κάποιο παράδοξο γιατί ο Πλάτων την ψευδή δήλωση, και συνεπώς την πλάνη, δεν την αντιλαμβάνεται σα μια ανεπάρκεια στον καθορισμό του όντος και του μη όντος, αλλά την αποδίδει στην ακριβή απόδοση ενός πληροφοριακού περιεχομένου στο υποκείμενο ή όχι. Αν και υπάρχουν έννοιες που χρειάζονται επιπλέον διευκρίνιση, από την ανάλυση λείπει η ασάφεια και η γλωσσική σύγχυση του παραδόξου της πλάνης (1,5).

Αντί επιλόγου- Συμπέρασμα Στο Σοφιστή, που φαίνεται να αντανακλά τις θέσεις του Πλάτωνα κατά το τέλος της ζωής του, καταδεικνύεται μια στάση και μέθοδος πιο συστηματική από τους πρώιμους διαλόγους. Στην αρχή τίθενται μια σειρά από απορίες (3), τις οποίες προσπαθεί ο συγγραφέας να δώσει απάντηση με την εξέλιξη του διαλόγου προς μια προσεκτικά προεπιλεγμένη κατεύθυνση. Θυμίζει την Αριστοτελική μέθοδο στον εντοπισμό της προβληματικής πριν να προσπαθήσει να δώσει απάντηση (1,4). Η απάντηση που δίδεται από το διάλογο έχει έναν πιο οριστικό χαρακτήρα από το σύνηθες θάμβος των άλλων διαλόγων (7), και γι αυτό είναι πιο εύκολα προσπελάσιμο σαν κείμενο στις προσπάθειες ερμηνείας. Οι δυσκολίες που παρατηρούνται πρέπει να αποδοθούν στο ότι ασχολείται με αδιευκρίνιστα για την εποχή εκείνη φιλοσοφικά προβλήματα όπως το δίπολο γλώσσας- μεταγλώσσας και του λείπει η ανάπτυξη βασικών εννοιών. Κάτω από αυτό το πρίσμα το επίτευγμα του Πλάτωνα στη λύση του παραδόξου της πλάνης κατ αυτόν τον τρόπο αποτελεί ένα μοναδικό και ιδιαίτερο επίτευγμα (1). Τα συμπεράσματα του είναι εντυπωσιακό ότι προέρχονται από την ανάλυση επιχειρημάτων οντολογικού χαρακτήρα (το ζήτημα όντος και μη όντος), χρήση μιας καλά μεθοδευμένης και επικεντρωμένης γλωσσικής ανάλυσης και τελικά μια καλά δομημένη κατάληξη σε σαφή συμπεράσματα, κάτι ασυνήθιστο για τους πρώιμους διαλόγους που οδηγεί το συνομιλητή, και συνεπώς και τον αναγνώστη μέχρι ενός σημείου και μετά τον αφήνει να βγάλει μόνος του τα όποια συμπεράσματα (1,3). Συνοψίζοντας, για να φθάσει στη λύση του παραδόξου της πλάνης αρχίζει με τον καθορισμό και τη διευκρίνιση του όντος και μη όντος, εξειδικεύει το συμπέρασμα του στη ανάλυση των προτάσεων και εντοπίζει σε τι έγγυται το αληθές και το ψευδές μιας δήλωσης, δηλαδή στις διαφορετικές ιδιότητες των υποκειμένων και το γενικεύει σαν συμπέρασμα για την έννοια της πλάνης, ενώ αποδίδει την μέχρι τότε προβληματική του ζητήματος σε εσφαλμένη ανάλυση προτάσεων και ιδιοτήτων,

δηλαδή, σε σύγχρονη ορολογία, στη σύγχιση του επιπέδου της φυσικής γλώσσας και της μεταγλώσσας (1,6).

Βιβλιογραφία 1) Frede, M.: Plato `s Sophist on false statements from The Cambridge Companion to Plato edited by Richard Kraut, Cambridge University Press, 1992 2) Fine, G.: Plato on knowledge and Forms: Selected Essays, Clarendon Press, Oxford 2003 3) Πλάτων: Σοφιστής (ή περί όντος), Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1993 4) Taylor, A. E.: Πλάτων: Ο Ανθρωπος και το Έργο του, 3 η Έκδοση, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2000 5) Κουτούγκος, Α.: Περί Φιλοσοφικής Μεθόδου, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006 6) Βέικος, Θ.: Αναλυτική Φιλοσοφία, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000 7) Vegetti, M.: Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, Εκδοτικός Οίκος Π. Τραυλός, Αθήνα 2000