HAAKON SMEDSVIG HANSSEN Aθήνα Aλεξάνδρεια Από τη σοφία της Αγοράς στην πολυμάθεια της Βιβλιοθήκης Μετάφραση: Απόστολος Σπανός
Περιεχόμενα Εισαγωγή 9 ΠΈΛΛΑ 1. Οι κατακτήσεις που γέννησαν τον ελληνιστικό πολιτισμό 14 Μακεδονία 19 " Πτολεμαίος 22 " Δημήτριος 29 " Το πνευματικό περιβάλλον 36 " Αριστοτέλης 40 " Eλληνισμός 46 " Το νέο Λύκειο 48 ΑΘΉΝΑ 2. Ο κήπος του Θεόφραστου 54 Η αριστοτελική κληρονομιά 56 " Η αναθεώρηση 60 " Αισθητική και ηθική 63 " Η ανεξήγητη τυχαιότητα 67 " Το γενικό πλαίσιο και η εν-ότητα 70 " Φύση και πολιτισμός 73 " Αριθμοί και χρόνος 76 " Η Ιστορία 79 " Άλλες φιλοσοφικές παραδόσεις 81 " Ο Σωκράτης και το Λύκειο 83 " Άλλοι πρόδρομοι του ελληνιστικού κόσμου 84 " Η Στοά στην Αθήνα 87 3. Ο νέος ρεαλισμός 91 Η νέα μίμησις 93 " Το νέο ήθος 98 " Η λογοτεχνία του Λυκείου 102 " Οι Χαρακτήρες 103 " Οι Χαρακτήρες στην εποχή τους και μετέπειτα 108 " Μένανδρος 113 4. Ο Δημήτριος και ο μύθος 123 Ο Αίσωπος στη ζωή του Δημήτριου 127 " Ο Αίσωπος στην ιστορία της λογοτεχνίας 129 " Οι αισώπειοι μύθοι ως ποιητική 133 " Η ίντριγκα 136 " Ο Δημήτριος και τα διακριτά στοιχεία του μύθου 138 " Τυπολογία 141 " Μύθος και ηθική 144 5. Ο πολιτικός Δημήτριος 147 Ο σπουδαρχίδης 150 " Η στρατηγική 153 " Οι ενοχλητικές πηγές 156 " Η δύσκολη αποστολή 160 " Περισσότερο επιδεικτικό ύφος παρά μεγαλείο 163 " Ο Δημήτριος και ο καιρός του 169 6. Ο Δημήτριος ως πραγματιστής 174 Οι αθηναϊκές σχολές 175 " Άρτος... 178 "... Και λιγότερα θεάματα 180 " Δίκαιο και ρητορική 185 " Ο πρόσφυγας 189
8 " Haakon Smedsvig Hanssen ΑΛΕΞΆΝΔΡΕΙΑ 7. Το χωνευτήρι της Αλεξάνδρειας 194 Αίγυπτος και κλασική Ελλάδα 196 " Η αιγυπτιακή σοφία της ζωής 202 " Η επιλογή του Λυκείου από τον Πτολεμαίο 203 " Eισιτήριο χωρίς επιστροφή 207 " Εβραίοι και Αιγύπτιοι 210 8. Η πατρωνία 214 Η επιθετική Αλεξάνδρεια 216 " Ο πνευματικός ρόλος του παλατιού 219 " Ο Δημήτριος στην Αλεξάνδρεια 222 " Το Μουσείο 228 " Η παγκόσμιας εμβέλειας Βιβλιοθήκη 230 " Το Σεραπείο 233 " Ο ρόλος του Δημήτριου στη Βιβλιοθήκη 235 " Η συλλογή 237 " Η βιβλιοθήκη του Λυκείου στην Αλεξάνδρεια 240 9. Η θρησκευτική σύνθεση 251 Η θρησκεία ως νομιμοποίηση 254 " Η αθανασία 257 " Σέραπις 260 " Ο θεός της πατρωνίας 266 " Ο ελληνιστικός εβραϊσμός 268 10. Η σύνθεση της φυσικής επιστήμης 272 Μαθηματικά 274 " Η νέα φύσις 278 " Το στοιχειώδες 283 " Ποιότητα 287 " Ποσότητα και μαθηματική επιστήμη 291 " Μηχανική 295 11. H ιατρική σύνθεση 300 Ιατρική θεωρία των στοιχείων 302 " Εναλλακτικές παραδόσεις 304 " Προγνωστική ιατρική 306 " Ανθρώπινη ιατρική πρακτική 309 " Ιατρική στις βιβλιοθήκες 312 " Ανατομή και ζωοτομία 314 " Ανατομία και φυσιολογία 320 " Η καρδιά 323 " Πνεύμα και παλμός 325 " Λύκειο και ιατρική 329 " Το ζωώδες 334 12. H λογοτεχνική σύνθεση 341 Φιλητάς 342 " Καλλίμαχος 346 " Η νέα ποίηση 350 " Η ποιητική και το μεγάλο έπος 353 " Τα Αίτια και οι Ύμνοι του Καλλίμαχου 357 " Τα συντομότερα είδη 363 " Καλλίμαχος και Δημήτριος 368 13. Η κληρονομιά 372 Οι άμεσοι παραλήπτες 375 " Επιμέρους επιστήμες 378 " Στο μεταξύ... 381 " Η παράδοση της Βιβλιοθήκης 384 " Ο Δημήτριος και κάποιες αντιγεγονοτικές υποθέσεις 386 Βιβλιογραφία 395
Εισαγωγή Στην Αλεξάνδρεια συναντoύμε το σπουδαιότερο αίνιγμα της αρχαίας Ευρώπης, το οποίο συντίθεται από το Μουσείο, την παγκοσμίου βεληνεκούς Βιβλιοθήκη και τον άνθρωπο που θα τοποθετήσουμε στο επίκεντρο τούτης της αφήγησης: τον Δημήτριο Φαληρέα. Η αφήγησή μας, η οποία εδράζεται στο συγκεκριμένο αίνιγμα, κάνει λόγο για ισχυρές δυνάμεις, επιστημονικά περιβάλλοντα και δυναμικές προσωπικότητες. Προσεγγίζουμε και τους μεν και τα δε, με χρονικό πλαίσιο την περίοδο από την εποχή του Αριστοτέλη στην Αθήνα μέχρι την ίδρυση του ελληνικού-μακεδονικού βασιλείου στην Αίγυπτο. Σην ανέμη δίνουν κλώτσο οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι οποίες απελευθερώνουν τεράστιες δυνάμεις που ενσαρκώνονται με ιστορικό τρόπο στην Αλεξάνδρεια. Παράλληλα, επιστημονικά περιβάλλοντα, κυρίως το αριστοτελικό, δημιουργούν νέα οράματα, επεκτείνοντας τον ελληνικό πολιτισμό, ενώ ταυτόχρονα νέες προσωπικότητες αναδύονται ως φορείς ενός νέου πολιτισμού, του ελληνιστικού. Όλοι τούτοι οι παράγοντες είναι στενά συνδεδεμένοι μεταξύ τους: δημιουργικές προσωπικότητες, ένα νέο επιστημονικά λόγιο περιβάλλον και ένα επιστημονικό ίδρυμα με υπόβαθρο τη μακεδονική δομή εξουσίας. Ο αναγνώστης ας είναι προετοιμασμένος για αλλαγές οπτικής γωνίας κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης. Πρόσωπα, κείμενα και ιστορικό πλαίσιο περιπλέκονται έντονα, και κάποιες φορές απαιτούν διαφορετικές προσεγγίσεις. Τμήματα της παρουσίασης είναι βιογραφικά, άλλα πάλι είναι αποτέλεσμα μελέτης από τη σκοπιά της ιστορίας των ιδεών. Η επιλογή δεν είναι τυχαία, είναι όμως μία από τις διαφορετικές
10 " Haakon Smedsvig Hanssen οπτικές γωνίες, από τις οποίες θα ήταν δυνατόν να ιδωθεί και να παρουσιαστεί αυτή η ιστορία. Ελπίδα μου είναι ότι τούτη η αφήγηση, βασισμένη σε επικαιροποιημένη έρευνα, θα προσφέρει μια ευρύτερη κατανόηση του γοητευτικού ταξιδιού από την Αθήνα ώς την Αλεξάνδρεια. Μια κεντρική ιδέα του βιβλίου είναι η προφανής αντίθεση μεταξύ των δύο αυτών μεγάλων μητροπόλεων. Τα κύρια στοιχεία της ιστορίας της Αθήνας είναι, κατά γενική ομολογία, επαρκώς τεκμηριωμένα, αν και κάποιες πηγές δεν είναι εύκολα προσεγγίσιμες. Εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια, ιστορικοί, αρχαιολόγοι, φιλόσοφοι και φιλόλογοι έχουν εργαστεί με το διασωθέν σχετικό υλικό. Ενώ γράφω τούτες τις γραμμές, διενεργούνται ανασκαφές στο σημείο από όπου ξεκινά τούτη η αφήγηση: το Λύκειο του Αριστοτέλη. Για ποιον λόγο, λοιπόν, δεν παρουσιάζεται εδώ κατευθείαν η μητρόπολη Αλεξάνδρεια με τα λαμπρά της ιδρύματα, τις βιβλιοθήκες, τα επιστημονικά επιτεύγματα και τα υπέροχα οικοδομήματα; Γιατί πρέπει να πάρουμε το δρόμο από την Αθήνα, μέσω του Αιγαίου και της Περσικής Αυτοκρατορίας, για να ρίξουμε νέο φως σε αυτή την «μεγαλύτερη από όλες τις πόλεις» των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων; Η απάντηση είναι αρκετά απλή: σε μια πρώτη επαφή μαζί της, η Αλεξάνδρεια είναι σιωπηλή. Έχει χάσει τη δική της φωνή. Το μαυσωλείο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το παλάτι του Πτολεμαίου, το Μουσείο και η παγκοσμίου βεληνεκούς Βιβλιοθήκη δεν μπορούν πια να μαρτυρήσουν για τίποτε. Δεν γνωρίζουμε καν πού είναι κρυμμένα, σε ποια σημεία των θεμελίων της σημερινής θορυβώδους μεγαλούπολης. Κύριο μέλημά μας είναι να κατανοήσουμε, από την προοπτική της ιστορίας της επιστήμης, τη διαδικασία που καρποφόρησε στη Βιβλιοθήκη. Μια βιβλιοθήκη που, σύμφωνα με διάφορους μελετητές, ίσως και να φιλοξενούσε μισό εκατομμύριο βιβλία στα ειλητάριά της, τα οποία δυστυχώς δεν έχουν σωθεί. Η προσπάθεια ανασύνθεσης αυτής της διαδικασίας μάς οδηγεί πίσω στην Αθήνα, αλλά και στην Κω, τη Ρόδο, τη Λέσβο και την Κυρήνη. Από δω πρέπει να αρχίσει
Aθήνα Aλεξάνδρεια " 11 το ξετύλιγμα. Η Αλεξάνδρεια οικοδομήθηκε με θεμέλια τη μακεδονική κατάκτηση, την ελληνική κληρονομιά, ένα νέο ελληνιστικό ήθος και την αιγυπτιακή παράδοση. Επιπλέον, προστίθεται ως ακρογωνιαίος λίθος ένας άνθρωπος, τον οποίο η Ιστορία προσπάθησε να ξεχάσει: ο Δημήτριος Φαληρέας ο αριστοτελιστής, ο εκλεκτικός, ο άρχων των Αθηνών, ο επιδειξιομανής, ο εραστής, ο πρόσφυγας, ο επιχειρηματίας, ο διπλωμάτης, το θύμα δολοφονίας. Οι εσωτερικές διαμάχες της Αθήνας δημιούργησαν μια αδιαπέραστη εικόνα του συγκεκριμένου ηγέτη της, ενώ η σιωπή της Αλεξάνδρειας τοποθέτησε μια ταφόπλακα στην κληρονομιά του. Είναι όμως πολύ σημαντικός για το χρονολογικό πλαίσιο και το υπόβαθρο του περιεχομένου τούτου του βιβλίου, τα οποία σχετίζονται άμεσα με τη συμβολή του Δημήτριου στο διανοητικό ταξίδι που ξεκινά από την Πέλλα και την Αθήνα και καταλήγει στην Αλεξάνδρεια. Δυο λόγια, τέλος, για τη δομή του βιβλίου: Προκειμένου να είναι φιλικό στον αναγνώστη, ο σχεδιασμός, το πλαίσιο και οι πηγές του υπηρετούνται από όσο το δυνατόν λιγότερες παραπομπές και μια επιλεκτική βιβλιογραφία, η οποία έχει, με ελάχιστες εξαιρέσεις, τις δικές της επιμέρους βιβλιογραφικές αναφορές, για την περίπτωση που ο αναγνώστης θέλει να προσεγγίσει περισσότερο κάποιες από τις προοπτικές ή λεπτομέρειες του βιβλίου. Το θεματικό πεδίο έχει καταστήσει απαραίτητη μια εξοικονόμηση: οι προοπτικές έχουν ιεραρχηθεί υψηλότερα από τις λεπτομέρειες.