Ερευνητικές προσεγγίσεις και διδακτικές εφαρμογές στα πειραματικά σχολεία.

1 Β θεματική ενότητα Ερευνητικές προσεγγίσεις και διδακτικές εφαρμογές στα πειραματικά σχολεία. Εικαστικές παρεμβάσεις στο μάθημα των Θρησκευτικών. Ζήκος Ε. Θωμάς, Δρ. Θεολογίας, καθηγητής θεολόγος Πειραματικό Γυμνάσιο Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Π. Κοσμίδη 4 α, 54453 Θεσσαλονίκη, 2310916546 zikos4@otenet.gr Τι θέση έχουν τα έργα τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών;Πώς μπορούν να ενταχθούν στα πλαίσια ενός σύγχρονου μαθήματος;κατά πόσο μπορούν παρεμβάσεις παρουσίασης έργων τέχνης στους μαθητές, να συμβάλουν στην ευρύτερη πνευματική τους καλλιέργεια; Το μάθημα των θρησκευτικών δεν επιτρέπεται να εξαντλείται σε μονόλογο ή σε λεκτικό διάλογο. Ο λόγος είναι άρρηκτα συνυφασμένος με την τέχνη.ως διδάσκοντες οφείλουμε να προσφέρουμε στους μαθητές σωστή γνώση, όχι μόνο μέσα από κείμενα, αλλά και μέσα από την ποικιλία των έργων τέχνης από την παγκόσμια και την ελληνική πραγματικότητα καθώς και το σχολιασμό τους. Είναι γνωστό ότι o κόσμος μας κατακλύζεται όλο και περισσότερο από εικόνες. Ιδιαίτερα στην εποχή μας, λόγω της καθοριστικής επιρροής των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, ο άνθρωπος από παιδί αναπτύσσεται και καλλιεργείται βλέποντας και παρατηρώντας εικόνες. Βέβαια οι εικόνες και γενικότερα οι εικαστικές τέχνες ήδη από την αρχαιότητα έπαιζαν ιδιαίτερο ρόλο, ίσως και ουσιαστικότερο απ ότι στη σημερινή εποχή, διότι σε αντίθεση με τη σύγχρονη εποχή όπου ο άνθρωπος κατακλύζεται από εναλλασσόμενα οπτικά ερεθίσματα, στην αρχαιότητα οι εικόνες ήταν σχετικά λίγες και για το λόγο αυτό ήταν πιο εύληπτες και λειτουργούσαν ως σύμβολα. Τη χρονική στιγμή που εμφανίζεται η χριστιανική πίστη ως Εκκλησία κυριαρχούσε σε πολιτικό επίπεδο η μονοκρατορία του Οκταβιανού Αυγούστου (31π.Χ. και εξής), η κυριαρχία του οποίου σημάδεψε τόσο βαθιά τη σκέψη και τη ζωή των Ρωμαίων, που έφτασαν στο σημείο να ονομάσουν την περίοδο του Αυγούστου Αιώνα του Αυγούστου (saeculum Augustum). Την εποχή του Αυγούστου (=μεγαλοπρεπής, σεβαστός) οι εικαστικές τέχνες έπαιζαν πολύ σημαντικό ρόλο, σε σημείο που βρέθηκαν άμεσα στην υπηρεσία της πολιτικής εξουσίας 1. Οι χριστιανοί ως πολίτες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήδη από τα πρώτα βήματα της νέας πίστης αντιλήφθηκαν την τεράστια αξία και δύναμη των εικόνων, τις οποίες άρχισαν να χρησιμοποιούν στη λατρεία και τη ζωή της Εκκλησίας. Είναι γνωστή άλλωστε η παράδοση που θέλει τον απόστολο και ευαγγελιστή Λουκά να είναι ο πρώτος ζωγράφος φορητών εικόνων και προσωπογράφος της Παναγίας, την οποία μάλιστα ζωγράφισε εκ του φυσικού. Έτσι από πολύ νωρίς άρχισε να 1 Σχετικά βλέπε το έργο του P. Zanker, O Αύγουστος και η δύναμη των εικόνων, έκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2006. 1

2 αναπτύσσεται μια τέχνη μέσα στη χριστιανική Εκκλησία με σαφείς επιδράσεις από την τέχνη εκείνης της εποχής, δηλαδή της ρωμαϊκής, η οποία με τη σειρά της είχε επηρεαστεί από την ελληνιστική 2. Στη συνέχεια, εμπνευσμένοι ιεράρχες, όπως ο Μέγας Βασίλειος, μιλούν για τις εικόνες ως «το βιβλίο των αγραμμάτων», θέλοντας να τονίσουν τον παιδαγωγικό χαρακτήρα των εικόνων και ευρύτερα της συμβολής της τέχνης στη χριστιανική πίστη. Όπως είχαμε αναφέρει παλαιότερα σε ημερίδα του σχολικού συμβούλου θεολόγων Αν. Μακεδονίας και Θράκης: στο Ευαγγέλιο αναφέρεται ρητά ότι «ο Λόγος σαρξ εγένετο», η αλήθεια της εκκλησίας είναι λόγος και ύλη, λόγος και εικόνα. Εμείς ως διδάσκοντες καλούμαστε να προσφέρουμε στους μαθητές σωστή γνώση όχι μόνο μέσα από κείμενα ευαγγελικά και πατερικά αλλά παράλληλα και μέσα από την ποικιλία των εικόνων καθώς και το σωστό σχολιασμό τους Ο κόσμος των εικόνων είναι γεμάτος μοναδικότητες και πρωτοτυπίες 3. Η Βίβλος, όπως αναφέρεται και στο σχολικό εγχειρίδιο της Α Γυμνασίου, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς καλλιτέχνες. Σήμερα στα σχολικά εγχειρίδια του μαθήματος των Θρησκευτικών ομολογουμένως καταβάλλονται αξιόλογες προσπάθειες για αξιοποίηση των εικαστικών τεχνών στα πλαίσια παρουσίασης των διδακτικών ενοτήτων. Έτσι σε όλα τα εγχειρίδια παρουσιάζονται φορητές εκκλησιαστικές εικόνες καθώς και ζωγραφικοί πίνακες. Ωστόσο, επιχειρώντας μια καινοτόμο δραστηριότητα, σίγουρα θα μπορούσαν να παρουσιαστούν σε μια διδακτική ενότητα παράλληλα μια φορητή εκκλησιαστική εικόνα και ένας αντίστοιχος ζωγραφικός πίνακας κάποιου διάσημου καλλιτέχνη ξένου ή έλληνα. Καθώς επίσης θα μπορούσαμε να αντλήσουμε και άλλες εικόνες εκτός αυτών που ήδη υπάρχουν στις διδακτικές ενότητες, από τον τεράστιο πλούτο της εκκλησιαστικής παράδοσης και να τις συνοδεύσουμε με κατάλληλες οδηγίες για την εποχή της δημιουργίας του έργου και για τον καλλιτέχνη. Το έργο θα μπορούσε να ανατεθεί σε μαθητές με τη μορφή μιας δραστηριότητας. Η σχολική ενασχόληση και πρακτική έχει δείξει ότι οι μαθητές δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην παρουσίαση, το σχολιασμό και την περαιτέρω ανάλυση εικαστικών έργων. Στο διαδίκτυο εμφανίζεται ένας αρκετά χρήσιμος δικτυακός τόπος με ζωγραφικούς πίνακες, στον οποίο θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε ζωγραφικούς πίνακες διασήμων καλλιτεχνών 4. Στον συγκεκριμένο δικτυακό τόπο μπορούμε να αναζητήσουμε διάφορους ζωγραφικούς πίνακες σπουδαίων και διασήμων ζωγράφων, όπως ο Τιτσιάνο, ο Καραβάτζιο, ο Τζιότο, ο Τιντορέτο και πολλών άλλων. Στη σύντομη αυτή παρουσίαση θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε ζωγραφικούς πίνακες καθώς και βυζαντινές εικόνες, ανοίγοντας ένα γόνιμο διάλογο 2 Σχετικά βλέπε Ernst Kitzinger, Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι. Τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου (3 ος - 7 ος αιώνας), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2004. 3 Θωμάς Ε. Ζήκος, Μια πρόταση για τη χρήση των εικόνων στο μάθημα των Θρησκευτικών, Ημερίδα θεολόγων Ξάνθης, 18.09.2004, www.pischools.gr/content/index.php. 4 www. artbible.info 2

3 με την τέχνη. Παράλληλα θα επιχειρήσουμε μια σύγκριση ανάμεσα στις δύο μορφές της τέχνης. Κεντρικό πρόσωπο της Παλαιάς Διαθήκης στο σχολικό εγχειρίδιο της Α Γυμνασίου είναι ο Αβραάμ. Υπάρχει ένας ενδιαφέρον πίνακας του Καραβάτζιο, ο οποίος απεικονίζει το θέμα της θυσίας του Ισαάκ και ζωγραφίστηκε το 1603 (πίν. 1). Το θέμα παρουσιάζεται με δραματικό τρόπο, καθώς ο ζωγράφος επικεντρώνεται στην έκφραση αγωνίας του Ισαάκ. Ο πίνακας εντυπωσιάζει για την ρεαλιστικότητά του και τη ζωντάνια των εκφράσεων. Σε ένα ψηφιδωτό του 5 ου αιώνα, από το ναό του Αγίου Βιτάλιου στη Ραβέννα 5 (πίν. 2), το ίδιο θέμα παρουσιάζεται με απλούστερο τρόπο. Ο Αβραάμ στέκει όρθιος και είναι στραμμένος προς τον ουρανό, παραπέμποντας στο Θεό. Με την παράλληλη παρουσίαση του πίνακα του Καραβάτζιο και του ψηφιδωτού της Ραβέννας, μας δίνεται η δυνατότητα να συγκρίνουμε τις δύο αυτές μορφές της τέχνης. Έτσι παρατηρούμε ότι στο ζωγραφικό πίνακα δίνεται έμφαση στην αγωνία του Ισαάκ, ενώ στο βυζαντινό ψηφιδωτό τονίζεται η σχέση του Αβραάμ με το Θεό, ως μία κατάσταση ψυχικής ηρεμίας και πληρότητας. Παραμένοντας στο ίδιο θέμα σχετικά με τον Αβραάμ, μπορούμε να ασχοληθούμε με την εμφάνιση των τριών αγγέλων στον Αβραάμ. Θα μπορούσαμε να παρουσιάσουμε ένα πίνακα του Βασάρι (Giorgio Vasari, 1511-1574), με αυτό το θέμα (πίν. 3). Πάνω δεξιά παρουσιάζονται τρεις άνδρες, μέσα σε σύννεφα. Ο Αβραάμ κοιτάζει προς τα πάνω, μπροστά σε ένα τραπέζι στρωμένο με φαγητά. Σε μια ρωσική εικόνα του Αντρέι Ρουμπλιώφ (Andrei Rublev, 14 ος αιώνας) (πίν. 4), παρουσιάζονται μόνο οι τρεις άγγελοι, οι οποίοι στην Ορθόδοξη εκκλησιαστική παράδοση παραπέμπουν στον Τριαδικό Θεό. Το θέμα της φιλοξενίας του Αβραάμ παρουσιάζεται σε ένα πολύ ενδιαφέρον πίνακα του σύγχρονου Ιουδαίου καλλιτέχνη Δαβίδ Αβισάρ (David Avisar) (πίν. 5). Μας εντυπωσιάζουν πραγματικά τα ανοικτά χρώματα του πίνακα, που παραπέμπουν στη χρωματική κλίμακα του Van Gong. Στην παράσταση ο Αβραάμ κινείται με ανοιχτή αγκαλιά προς τους επισκέπτες-αγγέλους, δείχνοντας τη μεγάλη του λαχτάρα να τους φιλοξενήσει. Στους μαθητές αφήνεται να αναγνωρίσουν μέσα στη σκηνή τη γυναίκα του Σάρρα, η οποία παρουσιάζεται έγκυος, σύμφωνα με την υπόσχεση του Θεού. Στη διδακτική ενότητα για τη δημιουργία του κόσμου θα μπορούσε να ενταχθεί ο πίνακας του Μπέρτραμ του Μίντεν (Bertram of Mindem, 1340 1414/15), ενός Γερμανού καλλιτέχνη του 15 ου αιώνα με θέμα τη δημιουργία των πτηνών και των ψαριών (πίν. 6). Ο πίνακας αυτός μπορεί να συνδεθεί με ένα ψηφιδωτό του 12 ου αιώνα από το ναό της Capella Palatina στο Παλέρμο της Σικελίας (πίν. 7). Και στα δύο έργα ο Θεός παρουσιάζεται με τη μορφή του Χριστού να ευλογεί την κτίση. Στο θέμα αυτό φαίνεται ότι ο Γερμανός ζωγράφος επηρεάζεται από τη βυζαντινή παράδοση. Μπορούμε επομένως να κάνουμε λόγο για ένα γόνιμο διάλογο της γοτθικής ζωγραφικής με τη βυζαντινή τέχνη. Στον πίνακα του Ιταλού καλλιτέχνη Ροζέλι (Cosimo Rosseli, 1439 1482) με θέμα την παράδοση του Νόμου στον Μωυσή (πίν. 8), το βλέμμα του θεατή χάνεται σε μια σειρά από αφηγηματικές λεπτομέρειες, στις οποίες παρουσιάζονται στοιχεία 5 S. Bettini, Les mosaiques de Ravenne a Saint-Vital, Milan 1970, σ. 36, πίνακας. 3

4 από την εποχή του ζωγράφου, κυρίως στα ενδύματα κάποιων ανθρώπων στο δεξί μέρος. Αντίθετα στο ψηφιδωτό από τον Άγιο Βιτάλιο στη Ραβέννα, παρουσιάζεται μόνο ο Μωυσής με υψωμένο το χέρι, έτοιμος να λάβει τις εντολές από το Θεό. Καταυτόν τον τρόπο το βλέμμα του θεατή εστιάζει μόνο στο Μωυσή και αναπτύσσεται ένας διάλογος για τη σχέση του ανθρώπου (Μωυσή) με το Θεό. Στο εγχειρίδιο της Β Γυμνασίου, στη διδακτική ενότητα για τον καλό Σαμαρείτη, θα μπορούσαμε να παραθέσουμε έναν σχετικό πίνακα του Ντελακρουά (E. Delacroix, 1798 1863) με το ομώνυμο θέμα (πίν. 9). Αρκετοί καλλιτέχνες έχουν ασχοληθεί με αυτό το θέμα, όπως ο Βαν Γκόνγκ, ο Ρέμπραντ, ο Χόλντερ, αλλά θεωρούμε ότι ο πίνακας του Ντελακρουά πλησιάζει περισσότερο στο ευαγγελικό κείμενο. Ως δραστηριότητα θα μπορούσε να ζητηθεί από τους μαθητές να βρουν αντιστοιχίες με το κείμενο. Στη διδακτική ενότητα για την αποκαθήλωση θα μπορούσαμε να παραθέσουμε το περίφημο γλυπτό Πιετά (Pietá) του Μιχαήλ Άγγελου (Michelangelo Βuonarroti, 1475 1564), το οποίο βρίσκεται στη βασιλική του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό (πίν. 10). Παράλληλα μπορεί να παρουσιαστεί η εικόνα του Επιτάφιου Θρήνου στο Βυζαντινό Μουσείο 6 (1623) (πίν. 11). Στο γλυπτό το θέμα παρουσιάζεται με ρεαλιστικό τρόπο, σαν μια ανθρώπινη στιγμή λύπης (Pietá σημαίνει λύπη). Η βυζαντινή εικόνα είναι μια πολυπρόσωπη παράσταση, στην οποία εντοπίζουμε πολλά στοιχεία από το ευαγγελικό κείμενο. Ο Ντελακρουά είναι ένας καλλιτέχνης ο οποίος έχει ζωγραφίσει αρκετούς πίνακες εμπνευσμένους από την Βίβλο. Ένας ζωγραφικός πίνακας που θα μπορούσε να σχολιασθεί στην αντίστοιχη διδακτική ενότητα 20 του σχολ. Εγχειριδίου είναι η κατάπαυση της τρικυμίας (πίν. 12). Στον πίνακα αυτό μπορούμε να διακρίνουμε πολλά στοιχεία του ευαγγελικού κειμένου, όπως για παράδειγμα την αγωνία των μαθητών καθώς και την έκκληση προς τον Ιησού για βοήθεια. Ένα άλλο θέμα, το οποίο μπορεί να παρουσιαστεί παράλληλα με ένα ζωγραφικό πίνακα και μια βυζαντινή εικόνα, είναι η Ανάσταση. Θα μπορούσε για παράδειγμα να παρουσιαστεί ο ζωγραφικός πίνακας του Ιταλού καλλιτέχνη Αντρέα Μαντένα (Andrea Mantegna, 1431 1506) (πίν. 13). Στον πίνακα ο Ιησούς βγαίνει από τον τάφο, ενώ τον παρακολουθεί έκπληκτη η ομάδα των στρατιωτών. Στη βυζαντινή τοιχογραφία από τη μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη 7 (πίν. 14), ο Ιησούς, σύμφωνα με τη βυζαντινή παράδοση ανασταίνει μαζί του τον Αδάμ και την Εύα, δηλαδή όλη την ανθρωπότητα. Αντίστοιχες παρεμβάσεις θα μπορούσαν να γίνουν και στο εγχειρίδιο της Γ Γυμνασίου. Για παράδειγμα στη διδακτική ενότητα για τον πρωτομάρτυρα Στέφανο μπορεί να παρουσιαστεί ο πίνακας του Ολλανδού καλλιτέχνη Μπρίνμπεργκ (Bartholomeus Breenberg, 1598 1632) με θέμα τον Λιθοβολισμό του Στεφάνου (πίν. 15). Στον πίνακα παρατηρούμε ένα σωρό λεπτομέρειες, ενώ το κυρίως θέμα 6 Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Εικόνες του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, Αθήνα 1998, σ. 216 218. 7 L. Gűllersoy, Kariye (Chora), Istanbul 1986, σ. 18. 4

5 παρουσιάζεται σε μια άκρη. Αντίθετα στη βυζαντινή εικόνα με το ίδιο θέμα του Μιχαήλ Δαμασκηνού από την Κέρκυρα (τέλη του 16 ου αιώνα) 8 (πίν. 16) παρατηρούμε τα πράγματα διαφορετικά. Εδώ έμφαση δίδεται στη γαλήνια έκφραση του Στεφάνου, ο οποίος είναι στραμμένος προς τον ουρανό, από όπου προβάλλει ο Χριστός με τους αγγέλους. Η ήρεμη έκφραση του προσώπου του έρχεται σε αντίθεση με την οργισμένη έκφραση των εκτελεστών του, οι οποίοι είναι γεμάτοι μίσος γι αυτόν. Για άλλη μια φορά η δυτική τέχνη εστιάζει σε λεπτομέρειες και παρουσιάζεται φλύαρη, ενώ η βυζαντινή παρουσιάζει τον ανθρώπινο και θεϊκό κόσμο να βρίσκονται σε μια αρμονία μεταξύ τους. Με τη σύντομη αυτή παρουσίαση καταβάλλεται προσπάθεια για μια όσο γίνεται σοβαρότερη ενασχόληση με τις εικαστικές τέχνες (ζωγραφική, γλυπτική) στο μάθημα των Θρησκευτικών. Ιδιαίτερα σήμερα θα πρέπει να το αντιμετωπίσουμε σαν πρόκληση-πρόσκληση για την παρουσίαση των διδακτικών ενοτήτων όχι μόνο μέσα από τα κείμενα, αλλά και μέσα από καλλιτεχνικές παρουσιάσεις. Άλλωστε, η σύγχρονη πρακτική και διδακτική εμφανίζεται να είναι θετική ως προς μια τέτοια πρόταση. Οι μαθητές φαίνεται να δείχνουν ενδιαφέρον ή ακόμη και να αρέσκονται σε δραστηριότητες, οι οποίες ξεφεύγουν από τα καθιερωμένα πλαίσια του προφορικού λόγου (αφήγηση, ανάγνωση κειμένων). Καλό θα ήταν πάντως και εμείς ως διδάσκοντες να είμαστε όσο γίνεται ευέλικτοι και ανοικτοί και σε πρακτικές εκτός στερεότυπων πλαισίων και να αναζητούμε διαρκώς καινούργιους τρόπους και μεθόδους διδασκαλίας. Στο μάθημα των Θρησκευτικών, μέχρι πριν λίγο καιρό γινόταν αποκλειστικά χρήση της αφήγησης σε μια μετωπική διδασκαλία διδάσκοντα-μαθητών. Στη συνέχεια άρχισε να γίνεται χρήση του βιβλικού κειμένου με κάποια χρήση των εικόνων του σχολικού εγχειριδίου, ως βοηθητικών μέσων πάντοτε για την καλερη εμπέδωση του κειμένου. Στην περίπτωση αυτή οι εικόνες σχολιάζονται όταν κρίνεται σκόπιμο, ή όταν νομίζουμε ότι επαρκεί ο χρόνος της διδακτικής ενότητας. Ωστόσο, η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη χρήση των εικόνων και γενικά των εικαστικών μέσων φανερώνει ότι το μάθημα μπορεί να ξεφύγει από τα στερεότυπα και να αποτελέσει τη βάση για μια συνεργατική διδασκαλία ανάμεσα στο διδάσκοντα και τους διδασκόμενους (μαθητές), αλλά και τους μαθητές μεταξύ τους. Η χρήση των εικαστικών μέσων αποτελεί βέβαια κάτι καινούργιο καθώς και κάτι το οποίο προϋποθέτει ενδεχομένως ειδικές γνώσεις από το διδάσκοντα. Αξίζει πάντως να επιχειρήσουμε μια προσπάθεια να μελετηθεί ως δυνατότητα και να αρχίσει να δουλεύεται αρχικά ως σκέψη και σταδιακά ως εφαρμογή. 8 Icons itinerant, Corfu, 14 th -16 th century, June - September 1994, Church of Saint George in the Old Fortress, Corfu 1994, σ. 166 169. 5

6 Πίν. 1. Η θυσία του Αβραάμ. Καραβάτζιο (1603) Πίν. 2. Η θυσία του Αβραάμ. Ραβέννα (5 ος αιώνας) Πίν. 3. Η φιλοξενία του Αβραάμ (G. Vasari) 6

7 Πίν. 4. Η Αγία Τριάδα A. Rublev) Πίν. 5. Η φιλοξενία του Αβραάμ (David. Avisar) 7

8 Πίν. 6. Η δημιουργία των πτηνών (Bertram of Minden) Πίν. 7. Η δημιουργία των πτηνών. (Palermo, Σικελία) 8

9 Πίν. 8. Η παράδοση του Νόμου στο Μωυσή (C. Rosseli) Πίν. 9. Ο Μωυσής στο όρος Σινά (Ραβέννα) 9

10 Πίν. 10. Ο καλός Σαμαρείτης (Delacroix) Πίν. 11. Pietá (Michelangelo Buonarroti) Πίν. 12. Ο επιτάφιος θρήνος (Βυζαντινό Μουσείο) 10

11 Πίν. 13. Η Ανάσταση (A. Mantegna) Πίν. 14. Η Ανάσταση (Μονή Χώρας) 11

12 Πίν. 15. Ο λιθοβολισμός του Στεφάνου (B. Breenbergh) Πίν. 16. Ο λιθοβολισμός του Στεφάνου (Κέρκυρα) 12