ΑΝΤΙΠΛΗΜΜΥΡΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Γ.Τσακίρης, Καθηγητής Ε.Μ.Π., ιευθυντής Κ.Ε.Φ.Κ.&Π.Σ. Κέντρο Εκτίµησης Φυσικών Κινδύνων & Προληπτικού Σχεδιασµού Σχολή Αγρονόµων & Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ηρώων Πολυτεχνείου 9, 157 80 Ζωγράφου, τηλ. 210-7722700 e-mail: gtsakir@central.ntua.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην εργασία παρουσιάζεται η νέα προσέγγιση στην αντιπληµµυρική προστασία των παράκτιων περιοχών που στηρίζεται στη διαχείριση της πληµµυρικής διακινδύνευσης. Το πληµµυρικό φαινόµενο αντιµετωπίζεται ως ένας φυσικός κίνδυνος που απειλεί τις πεδινές παράκτιες περιοχές. Από τα διάφορα είδη πληµµύρας εξετάζεται η πληµµύρα που προκαλείται στην ορεινή ζώνη και εξελίσσεται στο χώρο και το χρόνο στην πεδινή ζώνη. Η εκτίµηση του κόστους των ζηµιών εξαρτάται εκτός από το µέγεθος της πληµµύρας (παροχή, όγκος) και από την τρωτότητα του συστήµατος, που εκτίθεται στον κίνδυνο πληµµύρας. Η µεθοδολογία που προτείνεται για την ιεράρχηση των περιοχών που απειλούνται από πληµµύρες είναι αυτή της ετησιοποιηµένης διακινδύνευσης, που προέρχεται από τη γνώση των ζηµιών που προκαλούνται για τα διάφορα σενάρια πληµµύρας µε συγκεκριµένες περιόδους επαναφοράς. Στην εργασία δίνεται επίσης έµφαση στις βασικές διατάξεις της νέας Οδηγίας της ΕΕ 2007/60 και εξετάζονται οι δυνατότητες και οι περιορισµοί στην εφαρµογή της από τις χώρες µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τέλος, παρουσιάζεται ένα παράδειγµα εφαρµογής στην παράκτια περιοχή του Μαραθώνα Αττικής (Σχ. 1, Πίνακας 1) και σχολιάζονται ορισµένες διατάξεις της Οδηγίας µε στόχο την αποδοτικότερη αντιπληµµυρική προστασία των πεδινών παράκτιων εκτάσεων. 235
FLOOD PROTECTION IN COASTAL AREAS G. Tsakiris, N.T.U.A. Professor, C.A.Na.H. Director Centre for the Assessment of Natural Hazards and Proactive Planning Department of Rural and Surveying Engineering, National Technical University of Athens Iroon Polytechniou 9, 157 80 Zografou, tel. +30 210 7722700 e-mail: gtsakir@central.ntua.gr ABSTRACT The paper presents the new approach towards the protection of coastal areas, which is based on the estimation of flood risk. The flood phenomenon is dealt with as a natural hazard, which threatens the flat coastal areas. From the various types of floods the study concentrated on floods caused by heavy or intense rain in the mountainous zone of the river basin, which then evolves in time and space in the flat coastal zone. Flood risk is based on the cost of damages caused by floods of various probabilities of occurrence. Critical element in the estimation of damages is the vulnerability of the coastal system, which is exposed to this type of flood hazard. Finally, an application of this new approach is presented. The area selected is the coastal area of Marathon Attica. Useful conclusions on the limitations of the methodology are drawn and some improvements are proposed. (Fig.1 and Table 1). 236
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι πληµµύρες ήταν πάντα ένας υπαρκτός κίνδυνος για τις παράκτιες περιοχές. Περιοχές µε χαµηλό υψόµετρο, δίπλα ή κοντά σε ρέµατα, ποταµούς ή λίµνες θεωρούνται πιο ευάλωτες στον κίνδυνο πληµµύρας σε σχέση µε περιοχές µε υψηλότερα υψόµετρα. Γενικά, ο κίνδυνος κατάκλυσης µιας παράκτιας περιοχής προέρχεται από πληµµύρες δηλαδή υπερχειλίσεις ποταµών και χειµάρρων, υπερχειλίσεις φυσικών ή τεχνητών λιµνών (ή ταµιευτήρων) που µε τη σειρά τους οφείλονται σε έντονες βροχοπτώσεις (µεγάλη ένταση ή µεγάλος όγκος ή και τα δύο) που συµβαίνουν στα ανάντη της παράκτιας ζώνης, δηλαδή στην ορεινή ζώνη. Η κατάκλυση των παράκτιων περιοχών µπορεί να προέλθει και από έντονες ή λιγότερο έντονες βροχοπτώσεις στην παράκτια ζώνη, που λόγω της µετατροπής της σε σχετικά αδιαπέρατη ζώνη δηµιουργεί υψηλό περίσσευµα βροχής, που είναι η γενεσιουργός αιτία της πληµµύρας. Η συνεχής επέκταση της δόµησης στην παράκτια ζώνη κάτω από την πίεση της αύξησης του πληθυσµού και της συσσώρευσης δραστηριοτήτων σ αυτή τη ζώνη δηµιουργεί συνθήκες άµεσης πρόκλησης πληµµύρων, που είναι γνωστές ως απότοµες πληµµύρες (flash floods), οι οποίες λόγω του µικρού χρόνου εκδήλωσης σε σχέση µε την έναρξη της βροχής είναι δύσκολο να προβλεφθούν, αλλά κυρίως δύσκολο να αντιµετωπισθούν. Μια ακόµη κατηγορία πληµµύρων της παράκτιας ζώνης προέρχεται από αέρα και θάλασσα µε την εκδήλωση µεγάλων κυµάτων, που προέρχονται από µεγάλες διαταραχές της ατµόσφαιρας όπως οι τροπικές καταιγίδες ή οι τυφώνες, που µε τεράστια ύψη βροχής και µεγάλες ταχύτητες ανέµων εφορµούν στην παράκτια ζώνη. Οι καταστροφές από τέτοια ακραία γεγονότα είναι γνωστές στο ευρύ κοινό µε πιο χαρακτηριστικά παραδείγµατα της Νέας Ορλεάνης από τον τυφώνα Κατρίνα, που κόστισε τη ζωή σε τουλάχιστον 1200 άτοµα, και των τυφώνων στον κόλπο της Βεγγάλης Μπαγκλαντές και Μιανµάρ µε εκατοντάδες χιλιάδες θύµατα και µεγάλες καταστροφές. Μια άλλη κατηγορία πληµµύρων είναι αυτή που προέρχεται από την εκδήλωση µεγάλων κυµάτων που προέρχονται από κάποιο σεισµό ή υποθαλάσσια κατολίσθηση. Τα κύµατα αυτής της προέλευσης είναι γνωστά ως tsunamis. Η πιο πρόσφατη µεγάλη καταστροφή από tsunamis είναι αυτή που προήλθε από σεισµό (στη νοτιοανατολική Ασία) και είχε ως αποτέλεσµα το θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων στις παράκτιες περιοχές της νοτιοανατολικής Ασίας. Τέλος, πληµµύρα στην πεδινή παράκτια ζώνη µπορεί να προκληθεί και από θραύση ή γενικότερα αστοχία ενός έργου αποθήκευσης νερού (φράγµατος ή αναχώµατος), που έχει ως αποτέλεσµα την απελευθέρωση µεγάλου συσσωρευµένου όγκου νερού και τη δηµιουργία κύµατος νερού που κατακλύζει την κατάντη πεδινή περιοχή. Η εργασία αυτή έχει ως αντικείµενο µελέτης τις πληµµύρες στην παράκτια ζώνη της πρώτης κατηγορίας, που προέρχονται από την υπερχείλιση επιφανειακών υδροφορέων από έντονες βροχοπτώσεις κυρίως στην ορεινή ζώνη των λεκανών απορροής. Κύριος στόχος της εργασίας είναι να µελετήσει αυτό το είδος των πληµµύρων ως αντικείµενο εκτίµησης του φυσικού κινδύνου και να προσεγγίσει το ύψος του διακυβεύµατος (ή των πιθανών καταστροφών) µέσα από τη θεωρία εκτίµησης της πληµµυρικής διακινδύνευσης. Στο πλαίσιο αυτό γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην Οδηγία 2007/60 της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη διαχείριση της διακινδύνευσης της πληµµύρας. 237
2. ΟΙ ΠΛΗΜΜΥΡΕΣ ΩΣ ΦΥΣΙΚΟΣ ΚΙΝ ΥΝΟΣ Σύµφωνα µε την υδρολογική τυποποίηση, µια γεωγραφική έκταση χωρίζεται σε γεωγραφικές µονάδες, τις λεκάνες απορροής ποταµού, στις οποίες µπορεί να µελετηθεί το τµήµα του υδρολογικού κύκλου που αναφέρεται στη ροή του νερού της βροχής πάνω στο έδαφος µέχρι τη θάλασσα. Η λεκάνη απορροής διευκολύνει τη δηµιουργία υδατικού ισοζυγίου, ώστε να µπορεί να µελετηθεί και να αξιοποιηθεί κατάλληλα. Το πιο ευαίσθητο τµήµα της λεκάνης απορροής αποτελεί η παράκτια ζώνη, που λόγω της εγγύτητας µε τον τελικό αποδέκτη (τη θάλασσα) εκτίθεται σε πολλούς κινδύνους που προέρχονται και από την ξηρά και από τη θάλασσα. Στην Οδηγία 2000/60 αναφέρονται ιδιαίτερα και τα «Μεταβατικά ύδατα» και τα «Παράκτια ύδατα». Τα Μεταβατικά ως τα συστήµατα κοντά στην έξοδο των ποταµών που είναι εν µέρει αλµυρά λόγω της γειτνίασής τους µε τα παράκτια ύδατα επηρεάζονται ουσιαστικά κυρίως από τα ρεύµατα γλυκού νερού. Επίσης τα παράκτια ύδατα αναφέρονται ως τα επιφανειακά ύδατα σε ζώνη ενός ναυτικού µιλίου στην πλευρά της ξηράς. Είναι συνεπώς κατανοητό ότι η παράκτια πεδινή ζώνη είναι το πιο ευάλωτο τµήµα της λεκάνης απορροής. ιευρύνοντας χωρικά την παράκτια ζώνη στην ευρύτερη πεδινή ζώνη της λεκάνης απορροής ο µεγαλύτερος ίσως κίνδυνος προέρχεται από τις πληµµύρες που προκαλούνται από ραγδαίες βροχές στο ορεινό τµήµα της λεκάνης. Όπως κάθε φυσικός κίνδυνος, έτσι και οι πληµµύρες αυτού του τύπου µελετώνται καλύτερα αν η ανάλυσή τους βασιστεί στην µελέτη τριών διαφορετικών εννοιών που συνδέονται µεταξύ τους και καταλήγουν στην εκτίµηση της πραγµατικής διακινδύνευσης της περιοχής. Στη σχέση κίνδυνος τρωτότητα διακινδύνευση οι πληµµύρες της κατηγορίας που µελετούµε µπορούν να αντιστοιχηθούν και να περιγραφούν όπως ακολούθως: Κίνδυνος (hazard) είναι µια πηγή ή κατάσταση που µπορεί να προκαλέσει δυνητικά βλάβη ή καταστροφή σε ένα φυσικό, τροποποιηµένο ή ανθρώπινο σύστηµα. Ο κίνδυνος µπορεί επιστηµονικά να περιγραφεί µε διάφορους τρόπους όπως η πιθανότητα εκδήλωσης τέτοιων φαινοµένων, το διακύβευµα σε περίπτωση που ένα τέτοιο γεγονός συµβεί ή και τα δύο (Tsakiris, 2007, Thywissen, 2006). Στην περίπτωση των πληµµύρων που προέρχονται από την ορεινή ζώνη, η περιγραφή του κινδύνου µπορεί να αναφέρεται στην ποσοτικοποιηµένη περιγραφή της πληµµύρας (π.χ. υδρογράφηµα εισροής στην πεδινή/παράκτια ζώνη) µε παράλληλη εκτίµηση της πιθανότητας δηµιουργίας τέτοιας πληµµύρας. Πρέπει να τονιστεί ότι όλα τα φαινόµενα πληµµύρας δεν οφείλονται µόνο σε φυσικούς λόγους, όπως η έντονη διαταραχή της ατµόσφαιρας, που προκαλεί ραγδαίες βροχές. Πολλές φορές ανθρωπογενείς λόγοι (που δεν περιγράφονται από πιθανότητες) αποτελούν δυνητικούς κινδύνους πληµµύρας. Στις περιπτώσεις αυτές η ανάλυση του κινδύνου δεν πρέπει να γίνεται µε τον υπολογισµό πιθανοτήτων αλλά µε το διακύβευµα. Χαρακτηριστικό παράδειγµα στην περιοχή αυτή αποτελεί η ενδεχόµενη θραύση ενός φράγµατος ανάντη της πεδινής ζώνης. Στην περίπτωση αυτή η εφαρµογή των πιθανοτήτων µπορεί να λειτουργήσει αποπροσανατολιστικά στην εξασφάλιση ασφαλών συνθηκών διαβίωσης στην πεδινή ζώνη. Ένας πολύ σηµαντικός όρος στη διαδικασία εκτίµησης της διακινδύνευσης της πεδινής/παράκτιας ζώνης είναι η Τρωτότητα (Vulnerability). Ως τρωτότητα ενός συστήµατος εννοείται ο βαθµός που δείχνει πόσο ευάλωτο είναι το σύστηµα κατά την 238
έκθεσή του στον φυσικό κίνδυνο. Σύµφωνα µε τις εργασίες του Κέντρου Εκτίµησης Φυσικών Κινδύνων και Προληπτικού Σχεδιασµού του Ε. Μ. Πολυτεχνείου, η τρωτότητα µπορεί µαθηµατικά να αποτυπωθεί ως µια συνάρτηση µεταξύ 0 και 1 εξαρτώµενη από µια σειρά παραγόντων που συνοπτικά είναι (Tsakiris, 2007) (α) η κατάσταση του συστήµατος (β) το µέγεθος του φαινοµένου (γ) ο κοινωνικός παράγοντας (επίπεδο µόρφωσης και διαθέσεις του κοινού) (δ) η αλληλεξάρτηση των επιµέρους παραγόντων του συστήµατος Συναφής όρος είναι επίσης η έκθεση (exposure) του συστήµατος στον κίνδυνο που µπορεί να αυξήσει ή να περιορίσει τις επιπτώσεις από ένα ακραίο γεγονός. Τέλος, η ιακινδύνευση (risk) ορίζεται ως ο πραγµατικός κίνδυνος για ένα σύστηµα (ζωές, περιουσίες, υποδοµές, περιβάλλον, οικονοµικές δραστηριότητες) που προκύπτει µε βάση τον κίνδυνο (hazard), την τρωτότητα και την έκθεση του συστήµατος σ αυτόν τον κίνδυνο. Η διακινδύνευση µπορεί να αναφέρεται χωρίς ή µε χρονικό όριο. 3. ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΙΑΚΙΝ ΥΝΕΥΣΗΣ Για κάθε σενάριο πληµµύρας (δεδοµένης περιόδου επαναφοράς) προκύπτει µια επιφάνεια που κατακλύζεται και εποµένως ένα ύψος ζηµιών που εξαρτάται από τις χρήσεις γης, τις οικονοµικές δραστηριότητες, τη δόµηση, κ.λπ. Σύµφωνα λοιπόν µε την Οδηγία, για διαφορετικά σενάρια θα προκύψουν διαφορετικά βάθη νερού και ύψη ζηµιών. Οι χάρτες µε τα βάθη κατάκλυσης αποτελούν τους χάρτες κινδύνου, ενώ οι χάρτες που αποτυπώνουν το ύψος των ζηµιών αποτελούν τους χάρτες διακινδύνευσης. Με τον τρόπο αυτό για κάθε σενάριο θα έχουµε διαφορετικά αποτελέσµατα και εποµένως, αν θέλουµε να ιεραρχήσουµε τις περιοχές µε τη µεγαλύτερη διακινδύνευση δεν έχουµε ένα και µοναδικό τρόπο. Την «κάπως θολή» πλευρά αυτής της προσέγγισης µπορούµε να υπερβούµε µε την έννοια της ετησιοποιηµένης διακινδύνευσης που αποτελεί το πιο αντιπροσωπευτικό µέγεθος που περιλαµβάνει και τα διάφορα σενάρια πληµµύρας (διάφορες περιόδους επαναφοράς) και τις αντίστοιχες ζηµιές. Η µέθοδος αυτή που δεν αναφέρεται στην Οδηγία, αλλά µπορεί να ενσωµατωθεί, µπορεί σύντοµα να εξηγηθεί µε τη µορφή ενός παραδείγµατος εφαρµογής: Ας θεωρηθεί ότι για µια πεδινή-παράκτια περιοχή πληµµύρες µε περίοδο επαναφοράς Τ = 2, 10, 50, 100 και 1000 έτη προκαλούν ζηµιές µε κόστος 0, 0, 720, 1112 και 2910Μ αντίστοιχα. Τότε το αναµενόµενο µέσο ετήσιο κόστος ζηµιών (που αποτελεί την ετησιοποιηµένη διακινδύνευση) είναι: n xi + xi+ 1 R( D) = ( F( xi+ 1 ) F( xi )) = 56. 06 Μ /y (1) 1 2 όπου x i το ύψος ζηµιών της i περιόδου επαναφοράς και F(x i ) η αθροιστική πιθανότητα του i th µεγέθους πληµµύρας. 239
ηλαδή για την κλάση µεταξύ Τ = 50 και Τ = 100 έτη η πιθανότητα είναι 1 1 720 +1112 1 1 100 50 και το µέσο κόστος ζηµιών είναι. 2 Με βάση αυτό το µέγεθος µπορεί να γίνει η ιεράρχηση των περιοχών που κινδυνεύουν από πληµµύρες. 4. ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 2007/60 Η Οδηγία για τις πληµµύρες η Οδηγία 2007/60 µπήκε σε εφαρµογή το Νοέµβριο του 2007. Η Οδηγία αποτελεί συµπλήρωµα της Οδηγίας πλαισίου 2000/60 και έχει στόχο τη µείωση της πληµµυρικής διακινδύνευσης στις χώρες µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κύρια αιτία της ανάληψης πρωτοβουλίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση για τις πληµµύρες αποτελούν οι καταστροφικές πληµµύρες στο ούναβη και τον Έλβα στο διάστηµα 1998-2002 µε 700 νεκρούς και µισό εκατοµµύριο εκτοπισµένους πολίτες και περί τα 25 δις. ευρώ οικονοµικές ζηµιές. Η Οδηγία που αναφέρεται σε όλα τα είδη πληµµύρων (ποταµών, λιµνών, απότοµων (flash floods), αστικών και παράκτιων) απαιτεί από τις χώρες µέλη να αντιµετωπίσουν το θέµα των πληµµύρων µε τη µεθοδολογία της εκτίµησης και της διαχείρισης της πληµµυρικής διακινδύνευσης. Η Οδηγία διακρίνει τρία στάδια εφαρµογής: (1) Μέχρι το 2011 οι χώρες µέλη πρέπει να έχουν ολοκληρώσει το προκαταρκτικό στάδιο εκτίµησης των περιοχών που είναι εκτεθειµένες στον πληµµυρικό κίνδυνο, να έχουν προσδιορίσει τις περιοχές όπου υπάρχει ή θα υπάρξει διακινδύνευση. (2) Στις περιοχές που εκτίθενται σε πληµµύρες, οι χώρες µέλη πρέπει να κατασκευάσουν χάρτες κινδύνου και διακινδύνευσης µέχρι το 2013. Οι χάρτες κινδύνου θα δείχνουν πιθανά βάθη κατάκλυσης σε γεγονότα µε πιθανότητα (τουλάχιστον 1:100 έτη) αλλά και σε γεγονότα µικρότερης πιθανότητας. Στις περιοχές αυτές θα πρέπει να γίνει αποτύπωση των περιοχών αυτών, απογραφή των κατοίκων, των οικονοµικών δραστηριοτήτων και καταγραφή των συνθηκών περιβάλλοντος που βρίσκονται σε δυνητικό κίνδυνο. (3) Μέχρι το 2015 πρέπει οι χώρες µέλη να έχουν διαµορφώσει Σχέδια ιαχείρισης της ιακινδύνευσης που θα περιλαµβάνουν τρόπους µείωσης της διακινδύνευσης σε δύο άξονες: της πρόληψης (prevention) και της προετοιµασίας (preparedness). Τα βήµατα αυτά πρέπει να επαναλαµβάνονται κάθε 6 έτη συγχρονισµένα µε τα βήµατα της Οδηγίας 2000/60 µε αρχή το 2009. Το αµέσως επόµενο έτος πρέπει να έχουν οριστεί οι Αρχές που θα υλοποιήσουν την Οδηγία (European Council, 2007, Tsakiris et al. 2008). Τα κυριότερα σηµεία της Οδηγίας 2007/60 είναι: - Θεσπίζεται πλαίσιο για την αξιολόγηση και τη διαχείριση της πληµµυρικής διακινδύνευσης. 240
- Η Οδηγία στηρίζεται σε ορισµούς, µεθοδολογίες και προτάσεις που περιλαµβάνονται και στην Οδηγία-πλαίσιο 2000/60. - Προβλέπει προκαταρκτικό στάδιο για τον αρχικό προσδιορισµό των εκτάσεων που είναι ευάλωτες σε πληµµύρες. - Απαιτεί λεπτοµερή χαρτογραφική απεικόνιση των περιοχών που κινδυνεύουν (ψηφιακά υπόβαθρα, Γεωγραφικά Συστήµατα Πληροφοριών). - Καταγράφει οικονοµικές δραστηριότητες, πληθυσµούς, χρήσεις γης, ώστε να υπάρχει εικόνα για το διακύβευµα. - Απαιτεί την κατάρτιση χαρτών τρωτότητας για πληµµύρες χαµηλής πιθανότητας, µέσης πιθανότητας (περίοδος επαναφοράς 100 έτη) και υψηλής πιθανότητας. - Αφήνει στα κράτη µέλη να θέσουν τους στόχους για τη διαµόρφωση σχεδίων διαχείρισης της διακινδύνευσης, ώστε να εξασφαλίζεται η µείωση των δυνητικών αρνητικών συνεπειών που οι πληµµύρες έχουν για την ανθρώπινη υγεία, το περιβάλλον, την πολιτιστική κληρονοµιά και την οικονοµική δραστηριότητα. - Η διαχείριση της διακινδύνευσης περιλαµβάνει πάσης φύσεως µέτρα και έργα στη λεκάνη απορροής που έχουν ως στόχο τη µείωση των παροχών αλλά και τις µικρότερες δυνατόν απώλειες και ζηµιές. - Κύριο µέληµα της οδηγίας αποτελεί η πρόληψη των πληµµύρων (και εποµένως η προετοιµασία για την αντιµετώπισή της). Εποµένως εκτός των µέτρων προστασίας έµφαση δίνεται και στα συστήµατα πρόγνωσης και έγκαιρης προειδοποίησης ανάλογα µε τα χαρακτηριστικά κάθε λεκάνης. - Αναφέρεται ιδιαίτερα στην ανάγκη διαµόρφωσης ενιαίου σχεδίου για τη διαχείριση της πληµµυρικής διακινδύνευσης στις περιπτώσεις των διασυνοριακών λεκανών και προτείνει ένα τρόπο διαµεσολάβησης στην περίπτωση που δεν είναι δυνατόν να υπάρξει συµφωνία µεταξύ των κρατών, στην επικράτεια των οποίων ανήκει από κοινοί η διασυνοριακή λεκάνη απορροής. 5. ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Η περιοχή εφαρµογής για την εκτίµηση του πληµµυρικού κινδύνου και της διακινδύνευσης είναι η λεκάνη απορροής της Ραπεντώσσας, της οποίας το κύριο ρέµα (Ρέµα Βρανά) εκβάλει στον όρµο του Μαραθώνα. Η λεκάνη απορροής έχει έκταση 35 km 2 και ιστορικά έχουν παρατηρηθεί πληµµύρες στο πεδινό τµήµα µε τελευταία την πληµµύρα του Νοεµβρίου 2004. Πρόσφατα έχει κατασκευαστεί στην ορεινή ζώνη της λεκάνης ένα φράγµα αντιπληµµυρικής προστασίας για την παροδική συγκράτηση των νερών της πληµµύρας. Η εκτίµηση του κινδύνου και της διακινδύνευσης έγινε στο πλαίσιο του προγράµµατος DISMA του Κέντρου Εκτίµησης Φυσικών Κινδύνων και Προληπτικού Σχεδιασµού του ΕΜΠ που ολοκληρώθηκε το 2007. Για την εκτίµηση της έκτασης κατάκλυσης αλλά και των βαθών του νερού στα διάφορα σηµεία της λεκάνης µε βάση σενάρια ραγδαίων βροχών διάφορων περιόδων επαναφοράς χρησιµοποιήθηκαν ψηφιακά υπόβαθρα υψηλής ανάλυσης που προέκυψαν από έγχρωµες αεροφωτογραφίες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (ΓΥΣ) που λήφθηκαν τον Σεπτέµβριο του 2005 µε κλίµακα 1:15000. Ο κάνναβος των σηµείων του ψηφιακού υποβάθρου έχει πυκνότητα 25 241
m. Για την παραγωγή του ψηφιακού υποβάθρου χρησιµοποιήθηκαν 14 αεροφωτογραφίες σε τρεις επικαλυπτόµενες λωρίδες. Με φωτοερµηνεία διακρίθηκαν επτά κατηγορίες χρήσης γης: 1. οµηµένες περιοχές 2. Θερµοκήπια 3. Σύνθετα συστήµατα καλλιέργειας 4. ενδρώδεις καλλιέργειες 5. ασικές περιοχές 6. Ακάλυπτες εκτάσεις βραχώδεις εκτάσεις 7. ρόµοι Η εκτίµηση του κόστους των πληµµυρικών ζηµιών που ακολουθεί, έγινε µε βάση τις τέσσερις πρώτες κατηγορίες χρήσης γης. Οι εργασίες αυτές έγιναν από τα Εργαστήρια Φωτογραµµετρίας και Φωτοερµηνείας και Τηλεπισκόπισης του Ε.Μ.Π, που συµµετέχουν στο Κέντρο Εκτίµησης Φυσικών Κινδύνων και Προληπτικού Σχεδιασµού. Οι υδραυλικοί υπολογισµοί έγιναν για τρία σενάρια πληµµύρας µε περιόδους επαναφοράς 25, 50 και 100 έτη. Για κάθε σενάριο έγιναν οι ακόλουθες εργασίες (Pistrika and Tsakiris, 2007): 1. Πληµµυρογράφηµα σχεδιασµού 2. ιόδευση πληµµύρας µέσω ταµιευτήρα 3. Μη µόνιµη διόδευση πληµµύρας µέσω τµήµατος ποταµού 4. Χάρτης έκτασης περιβάλλουσας πληµµύρας σε περιβάλλον GIS Τα αποτελέσµατα σε σχέση µε την περιβάλλουσα πληµµύρας αλλά και τα µέγιστα βάθη κατάκλυσης παρουσιάζονται στο Σχ. 1, που αναφέρεται στο σενάριο µε περίοδο επαναφοράς 100 έτη. Τέλος, όσον αφορά στην εκτίµηση των ζηµιών χρησιµοποιήθηκε το εργαλείο Flood Hazard Estimation του προγράµµατος DISMA, το οποίο χρησιµοποιεί συναρτήσεις κόστους-ζηµιών µε ανεξάρτητη µεταβλητή το µέγιστο βάθος κατάκλυσης. Το εργαλείο εκτίµησης πληµµυρικών ζηµιών στηρίζεται σε διαφορετικές συναρτήσεις ανάλογα µε τη χρήση γης. Κριτήριο - κατώφλι βάθους για τις διάφορες ζηµιές χρησιµοποιήθηκε το βάθος των 30 cm. Ιδιαίτερα για τη γεωργία χρησιµοποιήθηκαν διαφορετικές συναρτήσεις για τις κατηγορίες: α) Κηπευτικά/ξηρικές καλλιέργειες, β) ενδρώδεις καλλιέργειες, γ) Θερµοκήπια. Οι συναρτήσεις προέκυψαν από εκτεταµένες συζητήσεις µε ειδικούς επιστήµονες και ανθρώπους της περιοχής. Οι κατηγορίες οικονοµικών ζηµιών αναφέρονται στην οικονοµική αποτίµηση των απευθείας µετρήσιµων ζηµιών. Συνεπώς υπάρχουν πολλές άλλες δυνητικές επιπτώσεις οι οποίες δεν προσµετρήθηκαν. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι σε κάθε φυσική καταστροφή υπάρχουν οι έµµεσες ζηµιές (µετρήσιµες ή µη) οι οποίες είναι δύσκολο να εκτιµηθούν και υπάρχουν και οι άµεσες ζηµιές οι οποίες όµως δεν είναι πάντα µετρήσιµες (π.χ. βλάβη σε χώρους πολιτιστικής κληρονοµιάς). Συµπερασµατικά λοιπόν η εκτίµηση των ζηµιών συνήθως υποεκτιµά τα µεγέθη και λειτουργεί στην κατεύθυνση της µη λήψης ριζικών αποφάσεων για τη µείωση των αρνητικών επιπτώσεων από τις πληµµύρες. Πλήρης ανάλυση της εκτίµησης των ζηµιών περιλαµβάνεται σε άλλες εργασίες, όπως Pistrika and Tsakiris (2008) και Τσακίρης κ.α (2007) και στην Τελική Έκθεση του προγράµµατος DISMA. 242
Σχήµα 1. Η περιβάλλουσα των εκτάσεων κατάκλυσης στην πεδινή παράκτια ζώνη του Μαραθώνα στην Αττική µε βάση το σενάριο περιόδου επαναφοράς 100 ετών Figure 2. The inundated area in the flat coastal zone of Marathon Attica based on the scenario with return period 100 years. Πίνακας 1. Εκτιµώµενο κόστος ζηµιών (σε Κ ) από πληµµύρες στην πεδινή περιοχή του Μαραθώνα Αττικής για τα τρία σενάρια µε και χωρίς το Φράγµα αντιπληµµυρικής προστασίας. Table 1. Estimated cost of damages (in K ) from floods in the coastal area of Marathon Attica under various scenario of events with different return periods. Χωρίς το Φράγµα Με το Φράγµα Σενάρια/ Χρήσεις Γης Τ = 25 έτη Τ = 50 έτη Τ = 100 έτη Τ = 25 έτη Τ = 50 έτη Τ = 100 έτη Καλλιεργούµενες εκτάσεις 3.31 3.40 3.49 3.08 3.16 3.26 ενδρώδεις καλλιέργειες 0.45 0.47 0.48 0.43 0.45 0.47 Θερµοκήπια 2.99 3.04 3.10 2.36 2.40 2.44 οµηµένες εκτάσεις 51.12 52.60 53.92 50.08 51.56 52.81 Σύνολο 57.87 59.51 60.99 55.95 57.57 58.96 Στον Πίνακα 1 παρουσιάζεται σε Κ το κόστος των ζηµιών από τις πληµµύρες στην παράκτια πεδινή περιοχή για τα τρία σενάρια περιόδων επαναφοράς 25, 50 και 100 ετών. 243
Στον Πίνακα 1 παρουσιάζεται η σύγκριση µεταξύ δύο επιλογών: α) χωρίς φράγµα, β) µε το υπάρχον φράγµα αντιπληµµυρικής προστασίας. Από τα αποτελέσµατα προκύπτει ότι η συµβολή του φράγµατος είναι οριακά θετική. Με βάση την παραπάνω ανάπτυξη είναι προφανές ότι για την εκτίµηση της διακινδύνευσης στις πεδινές παράκτιες περιοχές, η οδηγία 2007/60/EC δηµιουργεί µεγάλες απαιτήσεις σε γεωγραφικό υπόβαθρο, οικονοµικά, δηµογραφικά στοιχεία και στοιχεία άλλων δραστηριοτήτων 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η νέα προσέγγιση στην αντιπληµµυρική προστασία των πεδινών παράκτιων περιοχών, που προτείνεται µε την Οδηγία 2007/60, στηρίζεται στη διαχείριση της πληµµυρικής διακινδύνευσης. Με βάση το επίπεδο διακινδύνευσης, που καθορίζεται από την πιθανότητα αλλά και το διακύβευµα, οι αποφάσεις για λήψη µέτρων και έργων αντιπληµµυρικής προστασίας (ή άλλων έργων στη λεκάνη απορροής που επηρεάζουν τη διακινδύνευση) γίνεται µε ορθολογικά κριτήρια. Εντούτοις η εφαρµογή τέτοιων µεθοδολογιών σε ένα µεγάλο αριθµό λεκανών και εκτάσεων που κινδυνεύουν (ή θα κινδυνεύσουν) από πληµµύρες είναι ιδιαίτερα απαιτητική σε χαρτογραφικά υπόβαθρα µεγάλης ακρίβειας καθώς και σε απογραφικές διαδικασίες που αφορούν τους κατοίκους, τις οικονοµικές δραστηριότητες, τις χρήσεις γης και την κατάσταση του περιβάλλοντος. Η χώρα µας ως µια λιγότερο οργανωµένη χώρα σε σχέση µε τις βόρειες χώρες της Ευρώπης κινδυνεύει για µια ακόµα φορά να µείνει πίσω στις διαδικασίες που επιβάλλουν οι Οδηγίες µε τις γνωστές ή τις λιγότερες γνωστές συνέπειες. Η συνέχιση υλοποίησης αποσπασµατικών και αναποτελεσµατικών έργων αντιπληµµυρικής προστασίας χωρίς ορθολογική επιλογή και ιεράρχηση θα έχει ακόµα περισσότερο δυσµενή αποτελέσµατα για δύο κυρίως λόγους: α) το διακύβευµα στις περισσότερες πεδινές παράκτιες περιοχές θα µεγαλώνει, β) οι κλιµατικές αλλά και οι ανθρωπογενείς αλλαγές θα δηµιουργούν εντονότερες και συχνότερες πληµµύρες. Με την ανανέωση των σχεδίων διαχείρισης της πληµµυρικής διακινδύνευσης ανά 6ετία εκτιµάται ότι οι µεταβαλλόµενες συνθήκες θα αποτυπώνονται σε τακτά διαστήµατα, ώστε οι οποιεσδήποτε αποφάσεις να αναφέρονται σε πραγµατικές συνθήκες. 7. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Οι βασικές µεθοδολογίες, αλλά κυρίως οι εφαρµογές που αναφέρονται σ αυτήν την εργασία, προέρχονται από το Ερευνητικό Πρόγραµµα DISMA (Disaster Management GIS with emphasis on cultural sites), που εκπονήθηκε από το Κέντρο Εκτίµησης Φυσικών Κινδύνων και Προληπτικού Σχεδιασµού του ΕΜΠ. Ευχαριστίες εκφράζονται σε όλα τα µέλη της ερευνητικής οµάδας του DISMA. 244
8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ DISMA, 2007. Final Technical Report, Vol. I, Centre for the Assessment of Natural Hazards and Proactive Planning, NTUA, 202 p. European Council. (2007). EU Directive of the European Parliament and of the European Council on the assessment and management of flood risks (2007/60/EU). Pistrika, A. & Tsakiris, G. (2007). Flood Risk Assessment: A Methodological Framework. Proceedings of the International Symposium of EWRA «Water Resources Management: New Approaches and Technologies». Chania - Crete. Greece. Thywissen, K. (2006). Components of Risk. A Comparative Glossary. United Nations University Institute for Environment and Human Security. SOURCE No. 2/2006. Tsakiris, G. (2007). Practical Application of Risk and Hazard Concepts in Proactive Planning. European Water (in press). Tsakiris, G., Nalbantis, I. & Pistrika, A. (2008) Comments on the EU floods directive 2007/60/EC. European Water (under submission). Tsakiris, G,., Pistrika A. and Klampanos H. (2007). Supporting Tool for the Damage Estimation due to Floods in GIS Environment (in greek) in Proceedings of 17 th Pan- Hellenic ArcGIS Users Meeting, Athens, Greece 245