ΡΑΣΗ: 2 ΤΙΤΛΟΣ: ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΡΑ ΟΤΕΟΥ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:

ΡΑΣΗ: 2 ΤΙΤΛΟΣ: ράση 2: Συγκριτικές µελέτες ανάλυσης αποτελεσµάτων συνδυασµένων πολιτικών στον πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τοµέα από κράτη µέλη της ΕΕ που ανέπτυξαν καλές πρακτικές ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΡΑ ΟΤΕΟΥ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: «Μελέτη αναφορικά µε τις πρωτοβουλίες των ευρωπαϊκών και διεθνών οργανισµών σχετικά µε τη διαχείριση της ενεργού γήρανσης» ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΦΟΡΕΑΣ: ΙΝΕ / ΓΣΕΕ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ : ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ΗΜΟΥΛΑΣ ΚΩΝ/ΝΟΣ ΚΡΙΑΤΣΙΩΤΗ ΒΑΝΕΣΣΑ Απρίλιος 2006 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΡΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 3 Η γενική προσέγγιση της γήρανσης από την ΕΕ 3 Κύριες τάσεις όσον αφορά τη συµµετοχή της οµάδας των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων 4 Οι πρωτοβουλίες του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου και της Ευρωπαϊκής επιτροπής 5 Θεµελιώδεις προϋποθέσεις για την προώθηση της απασχόλησης των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας 7 Πρόοδος των κρατών µελών ως προς τους στόχους της ΕΣΑ 13 Ζητήµατα σε σχέση µε το διεθνές πρόγραµµα δράσης για τη γήρανση 14 ιεθνές Γραφείο Εργασίας 16 Για µια νοµική διεθνή µεταρρύθµιση 17 Παράταση του επαγγελµατικού βίου : µια επιλογή για τους µεγαλύτερους σε ηλικία εργαζοµένους οι οποίοι το επιθυµούν 18 Ηλικία, παραγωγικότητα και κατάρτιση 19 Ασφαλείς συνθήκες εργασίας 20 Η χρηµατοδότηση της κοινωνικής προστασίας 21 Ο αντίκτυπος του αυξανόµενου ποσοστού συµµετοχής του εργατικού υναµικού 22 Οι θέσεις του ΓΕ για τις εργαζόµενες γυναίκες 22 Γήρανση και µετανάστευση 25 Η διαχείριση της ηλικιακής ετερότητας 26 Ο ρόλος των κοινωνικών κινηµάτων 26 Αντί επιλόγου 28 Βιβλιογραφία 31 1. Εισαγωγή 2

1. 1 Η γενική προσέγγιση της γήρανσης από την ΕΕ Καθώς ήταν ανάµεσα στις πρώτες περιοχές που αντιµετώπισαν το φαινόµενο της γήρανσης, η Ευρώπη έχει αναπτύξει ευρύ φάσµα πολιτικών απαντήσεων στη γήρανση του πληθυσµού που εµφανίστηκε στη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Για µεγάλο διάστηµα οι δηµόσιες πολιτικές συζητήσεις πραγµατοποιούνταν µόνο σε εθνικό επίπεδο. Ωστόσο, κατά το δεύτερο ήµισυ της δεκαετίας του 1990 έγινε αντιληπτό ότι οι µελλοντικές προκλήσεις ήταν κοινές από πολλές απόψεις και τα τελευταία χρόνια πραγµατοποιήθηκαν σηµαντικές εξελίξεις στην συνεργασία της ΕΕ σε ζητήµατα γήρανσης. Η γήρανση δεν είναι ξεχωριστό ζήτηµα που µπορεί να αντιµετωπιστεί µεµονωµένα. Η απάντηση της ΕΕ στη γήρανση αναπτύχθηκε εποµένως στο πλαίσιο της συνολικής στρατηγικής αλληλενισχυόµενων πολιτικών που ξεκίνησε στο Ευρωπαϊκό Συµβούλιο της Λισσαβώνας και επιβεβαιώθηκε στα µεταγενέστερα Ευρωπαϊκά Συµβούλια στη Νίκαια, στη Στοκχόλµη, το Γκέτεµποργκ και το Λάκεν. Η προσέγγιση της γήρανσης από την ΕΕ έχει στόχο την κινητοποίηση του πλήρους δυναµικού ανθρώπων κάθε ηλικίας. Η βασική ιδέα είναι πως οι κατάλληλες λύσεις για τη γήρανση πρέπει να προχωρούν πιο πέρα από τη φροντίδα των σηµερινών ηλικιωµένων. Η καλή προσαρµογή στην γήρανση του πληθυσµού είναι ένα ζήτηµα που αφορά τους ανθρώπους κάθε ηλικίας και µια δια βίου προσέγγιση µπορεί να βοηθήσει στην ανάπτυξη κατάλληλων πολιτικών απαντήσεων λαµβάνοντας υπόψη τα συναφή ζητήµατα που αφορούν συγκεκριµένα την ηλικία και το φύλο. Η ανάπτυξη πολιτικών για τη βελτίωση της κατάστασης της αγοράς εργασίας των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας είναι σηµαντική όσον αφορά ορισµένες προοπτικές, οι σπουδαιότερες εκ των οποίων είναι ότι, σε περίπτωση που δεν αυξηθεί το ποσοστό συµµετοχής των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας, η γήρανση του πληθυσµού θα επηρεάσει σηµαντικά τη διαθεσιµότητα εργατικού δυναµικού, την οικονοµική ανάπτυξη και τη βιωσιµότητα των συστηµάτων κοινωνικής προστασίας. 3

Από το 2000 και µετά έχει σηµειωθεί πρόοδος στην αύξηση του ποσοστού απασχόλησης των ατόµων ηλικίας 55 64 και στην καθυστέρηση εξόδου τους από την αγορά εργασίας. Ωστόσο, η πρόοδος παραµένει ανεπαρκής και πρέπει να ενισχυθεί για να στηρίξει την οικονοµική ανάπτυξη, τα φορολογικά έσοδα και τα συστήµατα κοινωνικής προστασίας. Έως ένα µεγάλο βαθµό, το γεγονός αυτό αντικατοπτρίζει τη βαθιά ριζωµένη αντίληψη για πρόωρη συνταξιοδότηση και τη συνεχιζόµενη ύπαρξη συστηµάτων πρόωρης συνταξιοδότησης καθώς και την αρνητική στάση µεταξύ εργοδοτών, εργατικών ενώσεων και πολιτικών. Τα συστήµατα πρόωρης συνταξιοδότησης καθίστανται ελκυστικά όταν δεν υπάρχει εναλλακτική απασχόληση. Προς το σκοπό αυτό τα κράτη µέλη πρέπει να λάβουν ριζοσπαστικά µέτρα για τη διατήρηση της απασχόλησης των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας και οι κοινωνικοί εταίροι πρέπει να διευκολύνουν την εξέλιξη µιας πιο µακροχρόνιας και καλύτερης ποιότητας επαγγελµατικής ζωής. Η ΕΕ από την πλευρά της υποστηρίζει τις ενέργειές τους και εξασφαλίζει την προώθηση της παράτασης της επαγγελµατικής ζωής µέσω του συντονισµού των εθνικών πολιτικών, της ανταλλαγής εµπειριών και της οικονοµικής υποστήριξης. 1.2 Κύριες τάσεις όσον αφορά τη συµµετοχή της οµάδας των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων Η απασχόληση και τα ποσοστά συµµετοχής των ηλικιωµένων εργαζοµένων µειώνονται σταθερά κατά τα τελευταία 30 χρόνια. Τα ποσοστά συµµετοχής ανδρών, ειδικά αυτών µε χαµηλό επίπεδο ειδίκευσης που απασχολούνται σε χειρονακτικές εργασίες, αρχίζουν να µειώνονται δραστικά από την ηλικία των 50 ετών και άνω, ενώ το 1970 πλήττονταν άτοµα ηλικίας 60 ετών. Τα αντίστοιχα ποσοστά για τις γυναίκες αρχίζουν να µειώνονται πιο νωρίς, περίπου από την ηλικία των 45 ετών, όµως ο ρυθµός µείωσής τους είναι πιο αργός και τα ποσοστά ενεργοποίησης των γυναικών 50 60 ετών παραµένουν υψηλότερα σε σύγκριση µε το 1970. Η µείωση της συµµετοχής οφείλεται ως ένα βαθµό στην ακούσια πρόωρη συνταξιοδότηση, η οποία συνδέεται µε την οικονοµική αναδιάρθρωση και ως ένα βαθµό στον αντίκτυπο των συστηµάτων πρόωρης συνταξιοδότησης. Η συµµετοχή στην κατάρτιση παρουσιάζει 4

αισθητή µείωση για εργαζοµένους άνω των 50 ετών, ενώ τα αντίστοιχα επίπεδα ατόµων µε χαµηλή εξειδίκευση είναι πολύ χαµηλά. Παρ`ότι περίπου το ήµισυ των ηλικιωµένων εργαζοµένων εργάζονται σε εταιρείες που παρέχουν κατάρτιση, το ποσοστό που συµµετέχει σε µέτρα κατάρτισης είναι µικρότερο από 15% - είτε τα µέτρα αυτά χρηµατοδοτούνται από τον εργοδότη είτε από τους ίδιους. Μόνο το 7% των ηλικιωµένων εργαζοµένων µε χαµηλό επίπεδο ειδίκευσης λαµβάνει κατάρτιση, σε σύγκριση µε το ένα τέταρτο των ηλικιωµένων µε υψηλή ειδίκευση. 2. Πρωτοβουλίες του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Η προσέγγιση της γήρανσης από την ΕΕ έχει στόχο την κινητοποίηση του πλήρους δυναµικού ανθρώπων κάθε ηλικίας. Η βασική ιδέα είναι πως οι κατάλληλες λύσεις για τη γήρανση πρέπει να προχωρούν πιο πέρα από τη φροντίδα των σηµερινών ηλικιωµένων. Η καλή προσαρµογή στη γήρανση του πληθυσµού είναι ένα ζήτηµα που αφορά τους ανθρώπους κάθε ηλικίας και µια δια βίου προσέγγιση µπορεί να βοηθήσει στην ανάπτυξη κατάλληλων πολιτικών απαντήσεων λαµβάνοντας υπόψη τα συναφή ζητήµατα που αφορούν συγκεκριµένα την ηλικία και το φύλο. Στα διαδοχικά Συµβούλια επανεξετάζεται τακτικά το ζήτηµα της µακροπρόθεσµης βιωσιµότητας των δηµόσιων οικονοµικών, συµπεριλαµβανοµένων των αναµενόµενων αντιξοοτήτων που θα προκληθούν από τις µελλοντικές δηµογραφικές µεταβολές. Αυτό γίνεται µε βάση τους γενικούς προσανατολισµούς και στο πλαίσιο των προγραµµάτων σταθερότητας και σύγκλισης. Η ΕΣΑ θεωρεί τους µεγαλύτερους σε ηλικία εργαζοµένους διαρκώς περισσότερο ως ένα από τα κύρια στοιχεία της µελλοντικής προσφοράς εργατικού δυναµικού που θα έχει σηµαντική συνεισφορά στη βιώσιµη ανάπτυξη µιας Ευρώπης που γερνά. Σύµφωνα µε τη ΕΣΑ και τους γενικούς προσανατολισµούς της οικονοµικής πολιτικής, τα κράτη µέλη πρέπει να αναπτύξουν και να εφαρµόσουν ολοκληρωµένες στρατηγικές παράτασης του επαγγελµατικού βίου που θα αντιµετωπίζουν τους βασικούς παράγοντες για τη διατήρηση της απασχόλησης των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας, ήτοι οικονοµικά κίνητρα για την αποθάρρυνση της πρόωρης συνταξιοδότησης και για την εξασφάλιση ικανοποιητικής ανταµοιβής από την 5

εργασία, πρόσβαση στις στρατηγικές κατάρτισης και δια βίου µάθησης και στις αποτελεσµατικές ενεργές πολιτικές για την αγορά εργασίας, καθώς και καλές εργασιακές συνθήκες που συντελούν στη διατήρηση θέσεων εργασίας, ειδικότερα σε σχέση µε την υγεία και την ασφάλεια, τις ρυθµίσεις νέων µορφών εργασίας και τις υπηρεσίες φροντίδας. Είναι προφανές ότι τα κίνητρα για να παραµείνουν οι εργαζόµενοι µεγαλύτερης ηλικίας στο εργατικό δυναµικό πρέπει να αποτυπώνονται σε πραγµατικές προοπτικές για απασχόληση. Οι παράγοντες αυτοί υπογραµµίζονται επίσης στην έκθεση της ειδικής οµάδας για την απασχόληση (Task force). Επιπλέον, η καταπολέµηση των διακρίσεων λόγω ηλικίας έχει ενσωµατωθεί στη συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα καθώς και στο Χάρτη των Θεµελιωδών ικαιωµάτων, που αναφέρεται επίσης στα δικαιώµατα των ηλικιωµένων 1. Το Νοέµβριο του 2000 το Συµβούλιο εξέδωσε οδηγία που απαγορεύει τις διακρίσεις στην απασχόληση 2, συµπεριλαµβανοµένων των διακρίσεων λόγω ηλικίας, στο πλαίσιο της προσέγγισης των ζητηµάτων αυτών από την Ένωση µε βάση τα δικαιώµατα. Συµφώνησε επίσης σ`ένα πρόγραµµα δράσης κατά των διακρίσεων σε όλους τους τοµείς της ζωής συµπεριλαµβανοµένων των διακρίσεων κατά των ηλικιωµένων 3. Στα Ευρωπαϊκά Συµβούλια της Στοκχόλµης (2001) και της Βαρκελώνης (2002) καθορίστηκαν δύο στόχοι που αναφέρονται στο ίδιο θέµα 4 : Το ήµισυ του πληθυσµού της Ευρώπης που ανήκει στην οµάδα ηλικίας 55 64 ετών θα πρέπει να εργάζεται έως το 2010 (Στοκχόλµη 2001) Έως το 2010, η µέση πραγµατική ηλικία στην οποία οι άνθρωποι θα σταµατούν να εργάζονται στην ΕΕ πρέπει να αυξηθεί σταδιακά κατά 5 περίπου έτη (Βαρκελώνη 2002). 1 Το άρθρο 13 της συνθήκης για την ΕΚ όπως τροποποιήθηκε ύστερα από τη Συνθήκη του Άµστερνταµ και τα άρθρα 21 και 25 του Χάρτη που διακηρύχθηκαν στη Νίκαια στις 7/12/2000. 2 Οδηγία 2000/78/ΕΚ του Συµβουλίου για τη διαµόρφωση γενικού πλαισίου για την ίση µεταχείριση στην απασχόληση και στην εργασία (27/11/00). 3 Απόφαση 2000/750/ΕΚ του Συµβουλίου σχετικά µε τη θέσπιση κοινοτικού προγράµµατος δράσης για την καταπολέµηση των διακρίσεων (2001 έως 2006) (27/11/00). Μια ακόµη συνεισφορά στην προσέγγιση που βασίζεται στα δικαιώµατα είναι η καθιέρωση του Χάρτη των Θεµελιωδών ικαιωµάτων της ΕΕ που διευρύνει την απαγόρευση των διακρίσεων συµπεριλαµβάνοντας τις διακρίσεις λόγω ηλικίας και αναγνωρίζει «το δικαίωµα των ηλικιωµένων προσώπων να διάγουν µια αξιοπρεπή και ανεξάρτητη ζωή και να συµµετέχουν στον κοινωνικό και πολιτιστικό βίο» (άρθρο 25). 4 Αύξηση της απασχόλησης των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας και διαφοροποίηση της εξόδου από την αγορά εργασίας, COM (2004) 146 FINAL. 6

2.1 Θεµελιώδεις προϋποθέσεις για την προώθηση της απασχόλησης των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας Κατάλληλα οικονοµικά κίνητρα Είναι αναγκαία η µεταρρύθµιση των συστηµάτων πρόωρης συνταξιοδότησης και γενικότερα η εξασφάλιση της καλής εφαρµογής άλλων συστηµάτων παροχών όπως εκείνων που αφορούν περιπτώσεις µακροχρόνιας ανεργίας, µακροχρόνιας ασθένειας και αναπηρίας που µπορούν να αποτελέσουν λύσεις αντικατάστασης της αποχώρησης από την αγορά εργασίας, έτσι ώστε να καταστεί η παραµονή στην αγορά εργασίας µια επικερδής λύση. Τα οικονοµικά κίνητρα και οι ρυθµίσεις κοινωνικής ασφάλισης δεν είναι οι µόνοι καθοριστικοί παράγοντες για την παράταση του επαγγελµατικού βίου των 55 64. Μη οικονοµικοί λόγοι παίζουν επίσης σηµαντικό ρόλο στην απόφασή τους να παραµείνουν ή να επανέλθουν στην αγορά εργασίας 5. Μπορεί να γίνει διάκριση µεταξύ διαφόρων µορφών συνταξιοδότησης και συναφών προτύπων για την παραµονή ή όχι των ηλικιωµένων εργαζοµένων στην αγορά εργασίας : πρώτον, η εφάπαξ µετάβαση από την πλήρη απασχόληση στην πλήρη αποχώρηση από το εργατικό δυναµικό. Πρόκειται για την πιο συνηθισµένη περίπτωση στην Ευρώπη. εύτερον, η µερική συνταξιοδότηση (συνδυασµός συνταξιοδότησης από πλήρη απασχόληση µε περαιτέρω απασχόληση ή διάφορες µορφές παροχών ανεργίας και αναπηρίας, χωρίς πλήρη αποχώρηση από την αγορά εργασίας). Ποια από τις µορφές θα επιλεγεί εξαρτάται από µια σειρά παραγόντων. Η πρόωρη συνταξιοδότηση και τα συστήµατα αναπηρίας µπορούν να υποκαταστήσουν σε ορισµένες περιπτώσεις τις παροχές ανεργίας και ως εκ τούτου, το επίπεδο αυτών των παροχών έχει σηµασία. Συνήθως, τα επίπεδα των παροχών συνταξιοδότησης και αναπηρίας είναι συγκριτικά καλύτερα από εκείνα που σχετίζονται µε τις παροχές ανεργίας, ενώ οι περίοδοι χορήγησής τους είναι µεγαλύτερες. Επίσης, ορισµένα 5 Οι Haider και Loughran (2001), µεταξύ άλλων, σε µια µελέτη για τους ηλικιωµένους εργαζοµένους (65 +) στις ΗΠΑ, διαπιστώνουν ότι «µη οικονοµικοί λόγοι καθορίζουν τις αποφάσεις περί εργασίας των ηλικιωµένων», οι οποίοι αντιδρούν άκαµπτα στους µισθούς. Ως εκ τούτου, οι συγγραφείς διαπιστώνουν ότι «οι πολιτικές που επηρεάζουν την οικονοµική επιστροφή των ηλικιωµένων στην εργασία θα έχουν µικρό αντίκτυπο στην προσφορά εργατικού δυναµικού σε αυτόν τον πληθυσµό απ`ότι οι πολιτικές που στοχεύουν στη βελτίωση των µη οικονοµικών κινήτρων για την επιστροφή στην εργασία». 7

προγράµµατα που αφορούν την ανεργία είναι, de facto, συστήµατα πρόωρης συνταξιοδότησης, αφού δεν απαιτούν από τους ηλικιωµένους εργαζοµένους την αναζήτηση εργασίας. Για τους ηλικιωµένους εργαζοµένους, το ύψος της σύνταξης γήρατος σε σχέση µε το ύψος των εσόδων και της φορολογίας παίζει σηµαντικό ρόλο στην απόφαση συνταξιοδότησης, ενώ στην περίπτωση συνέχισης της επαγγελµατικής δραστηριότητας συχνά προκύπτουν υψηλά «ποσοστά φορολόγησης». Βέβαια, για το ήµισυ των ατόµων ηλικίας 55 64, οι κοινωνικές παροχές αποτελούν την κύρια πηγή εισοδήµατος. Σε επίπεδο ΕΕ οι προκλήσεις των συνταξιοδοτικών συστηµάτων αντιµετωπίζονται τόσο στο πλαίσιο του συντονισµού της οικονοµικής πολιτικής όσο και στο πλαίσιο της ανοιχτής µεθόδου συντονισµού 6 για τις συντάξεις που ξεκίνησε πρόσφατα. Πέρα από αυτό αντιµετωπίζονται επίσης έµµεσα στη διαδικασία απασχόλησης. Τόσο από την άποψη ότι τα υψηλότερα ποσοστά απασχόλησης βελτιώνουν την εισοδηµατική βάση, όσο και από την άποψη ότι η εργασία έως µεγαλύτερες ηλικίες ελαφρύνει την πίεση που ασκείται στα συνταξιοδοτικά συστήµατα. Στο συµπεράσµατα της Προεδρίας του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου της Στοκχόλµης 7 αναφέρεται το εξής : «όπου ενδείκνυται, θα πρέπει να χρησιµοποιούνται πλήρως οι δυνατότητες της ανοικτής µεθόδου συντονισµού, ιδίως στον τοµέα των συντάξεων και να λαµβάνεται δεόντως υπόψη η αρχή της επικουρικότητας. Οι στρατηγικές αυτές θα διευκολυνθούν από την παράλληλη προσπάθεια να αυξηθούν η συµµετοχή των εργαζοµένων στην αγορά εργασίας, η παραγωγικότητα και η κινητικότητά τους». 6 Αυτή η νέα µορφή συνεργασίας στην ΕΕ ονοµάστηκε «ανοικτή µέθοδος συντονισµού» από το Συµβούλιο της Λισσαβώνας και ορίστηκε ως ένας τρόπος διάδοσης των καλύτερων πρακτικών και επίτευξης µεγαλύτερης σύγκλισης προς τους στόχους της ΕΕ και ενίσχυση των κρατών µελών για να αναπτύξουν σταδιακά τις δικές τους πολιτικές σύµφωνα µε τους στόχους αυτούς. Περιλαµβάνει τον καθορισµό κοινών στόχων, τη συµφωνία σε ρεαλιστικούς στόχους, τη µετάφρασή τους σε εθνικές πολιτικές µέσω εθνικών προγραµµάτων και τέλος, στο πλαίσιο µιας διαδικασίας αµοιβαίας µάθησης, την περιοδική παρακολούθηση βάσει δεικτών που έχουν οριστεί και συµφωνηθεί από κοινού. 7 Το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο συνήλθε στη Στοκχόλµη στις 23 και 24 Μαρτίου 2001 για την πρώτη του ετήσια εαρινή σύνοδο επί οικονοµικών και κοινωνικών θεµάτων. Το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο, βασιζόµενο στις τεχνικές εργασίες : α) ζητά από το Συµβούλιο να παρουσιάσει εγκαίρως για το Συµβούλιο του Γκέτεµποργκ το αποτέλεσµα της µελέτης της Επιτροπής Κοινωνικής Προστασίας η οποία λαµβάνει υπόψη τις εργασίες της Επιτροπής Οικονοµικής Πολιτικής σχετικά µε τη βιωσιµότητα των συνταξιοδοτικών συστηµάτων, β) σηµειώνει την πρόθεση της Επιτροπής να παρουσιάσει ανακοίνωση µε θέµα την ποιότητα και την βιωσιµότητα των συστηµάτων συνταξιοδότησης υπό το φως των δηµογραφικών αλλαγών, γ) καλεί το Συµβούλιο να συµφωνήσει µέχρι τέλους του 2001 τις παραµέτρους για τον εκσυγχρονισµό του κανονισµού 1408/71 σχετικά µε το συντονισµό των συστηµάτων κοινωνικής ασφάλισης προκειµένου το Συµβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να προχωρήσουν στην έγκρισή του. 8

Καλές συνθήκες υγείας και ασφάλειας στην εργασία Η εµφάνιση προβληµάτων υγείας που συνδέονται µε την εργασία αυξάνεται µε την ηλικία, προκαλώντας µακροχρόνιες ασθένειες ή αναπηρίες. Το γεγονός αυτό καθιστά εµφανή τον κεντρικό ρόλο που κατέχουν τα προβλήµατα υγείας και ασφάλειας για την ευεξία των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας και την ικανότητά τους να παραµείνουν στο εργατικό δυναµικό. Επιπλέον, τα ζητήµατα υγείας και ασφάλειας είναι επίσης σηµαντικά προκειµένου να αποφεύγονται ανεπιθύµητες απώλειες στην παραγωγικότητα της εργασίας ως αποτέλεσµα της αύξησης του αριθµού των χαµένων εργάσιµων ηµερών. Οι ρυθµίσεις για την ασφάλιση υγείας και τα συστήµατα συνταξιοδότησης που παρέχουν οι εργοδότες µπορεί να οδηγήσουν ορισµένους εργαζοµένους να καθυστερήσουν την έξοδο τους από την εργασία και άλλους στην ανεύρεση µεταβατικής απασχόλησης έως ότου αρχίσει η πλήρης συνταξιοδότηση. Η προετοιµασία για την υγιή γήρανση αρχίζει µε πολιτικές και πρακτικές δηµόσιας υγείας, που υποστηρίζουν την ευεξία σε ολόκληρη τη διάρκεια της ζωής. Η προώθηση ενός πολιτικού κλίµατος που ενισχύει την κοινωνική συµµετοχή, τη φροντίδα, την καταξίωση και την αξιοπρέπεια των ηλικιωµένων οδηγεί τις γυναίκες και τους άνδρες σε υγιή γήρανση. Η προώθηση των πρακτικών της παράτασης του επαγγελµατικού βίου θα µπορούσε επίσης να συµβάλλει σε αυτό. Η υγειονοµική περίθαλψη και µέριµνα για τους µεγαλύτερους σε ηλικία εργαζοµένους 8 Τα εθνικά συστήµατα υγείας έχουν να αντιµετωπίσουν τρεις σηµαντικές προκλήσεις αφού ο ευρωπαϊκός πληθυσµός γηράσκει, οι ολοένα αποτελεσµατικότερες φροντίδες υγείας είναι πιο δαπανηρές και οι ασθενείς, που έχουν γίνει πραγµατικοί καταναλωτές φροντίδων υγείας, πιο απαιτητικοί. Για το λόγο αυτό τίθενται τρεις µακροπρόθεσµοι στόχοι : δυνατότητα πρόσβασης, ποιότητα, βιωσιµότητα. 1. υνατότητα πρόσβασης : η πρόσβαση στην ιατροφαρµακευτική περίθαλψη είναι δικαίωµα το οποίο κατοχυρώνεται στο χάρτη θεµελιωδών δικαιωµάτων της ΕΕ. Ωστόσο συνδέεται συχνά µε την κοινωνική θέση των ατόµων. Γι`αυτό, πρέπει να εξασφαλιστεί ιδιαίτερα η πρόσβαση στην περίθαλψη των 8 COM (2001) 723 FINAL, http://www.europa.eu.int/scadplus/leg/fr/cha/c11310.htm 9

µειονεκτουσών οµάδων και των πιο φτωχών ατόµων. Η κοινή έκθεση αξιολόγησης των εθνικών σχεδίων δράσης για την κοινωνική ενσωµάτωση προτείνει τρεις κατηγορίες µέτρων : Ανάπτυξη της πρόληψης και της αγωγής υγείας Ενισχυµένη παροχή κάλυψης έως και την παροχή δωρεάν περίθαλψης για τα άτοµα µε χαµηλά εισοδήµατα Εφαρµογή µέτρων για τις λιγότερο ευνοηµένες οµάδες, όπως είναι τα άτοµα που πάσχουν από διανοητικές διαταραχές, οι µετανάστες, τα άτοµα χωρίς µόνιµη κατοικία, οι αλκοολικοί, οι τοξικοµανείς κ.α. 2. Ποιότητα : η προσέγγιση της ποιότητας καθίσταται περίπλοκη εξαιτίας δύο στοιχείων τόσο της πολυµορφίας των δοµών παροχής περίθαλψης και των επιπέδων προσφοράς περίθαλψης, που επηρεάζουν τη ζήτηση της περίθαλψης και εποµένως το επίπεδο των δαπανών όσο και της ανοµοιογένειας των θεραπευτικών πρακτικών. 3. Οικονοµική βιωσιµότητα : για να έχουν όσο το δυνατόν περισσότεροι άνθρωποι πρόσβαση σε µια ποιοτική περίθαλψη απαιτείται χρηµατοδότηση ενός ορισµένου επιπέδου. Τα κράτη µέλη εφάρµοσαν µεταρρυθµίσεις από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 χρησιµοποιώντας δύο βασικούς µοχλούς : Τη ρύθµιση της ζήτησης : αύξηση των εισφορών ή ολοένα µεγαλύτερη κάλυψη των δαπανών από τον τελικό καταναλωτή Ρύθµιση της προσφοράς : καθορισµός σταθερού προϋπολογισµού ή κλειστών κονδυλίων για τους φορείς παροχής ιατροφαρµακευτικής περίθαλψης. Οι παραπάνω ανακοινώσεις αποτελούν συνέχεια των συµπερασµάτων του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου της Λισσαβόνας (Μάρτιος 2000) που υπογράµµισαν την ανάγκη µεταρρύθµισης των συστηµάτων κοινωνικής προστασίας για την παροχή ιατροφαρµακευτικής περίθαλψης ποιότητας. Συναφής πράξη αποτελεί η ανακοίνωση 9 µε τίτλο «Πρόταση για κοινή έκθεση Η υγειονοµική περίθαλψη και η µέριµνα για τους ηλικιωµένους : Στήριξη των εθνικών στρατηγικών για την εξασφάλιση υψηλού επιπέδου κοινωνικής προστασίας». 9 Ανακοίνωση της Επιτροπής στο Συµβούλιο, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στην Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή και στην Επιτροπή των Περιφερειών, COM (2002) 774 FINAL. 10

Ουσιαστικά η ανακοίνωση αυτή συνοψίζει τα κυριότερα ζητήµατα και τις στρατηγικές προσεγγίσεις που αναδεικνύονται από τις απαντήσεις των κρατών µελών. Οι απαντήσεις των κρατών µελών επιβεβαιώνουν την καταλληλότητα των τριών µεγάλων στόχων ως βάσης προβληµατισµού. Μεταξύ άλλων αναφέρουµε, την ανάγκη εξασφάλισης µιας ποιοτικής διαδικασίας λήψης αποφάσεων στον τοµέα της υγειονοµικής περίθαλψης και στον ανερχόµενο τοµέα της µακροχρόνιας µέριµνας καθώς και την ανάγκη καλύτερου συντονισµού στο επίπεδο της παροχής στην πράξη υγειονοµικής περίθαλψης και µακροχρόνιας µέριµνας στους ηλικιωµένους. Νέες µορφές οργάνωσης της εργασίας Στα κείµενα της ΕΣΑ αναφέρονται ως νέες µορφές οργάνωσης της εργασίας τα συστήµατα σταδιακής συνταξιοδότησης και εργασίας µειωµένου ωραρίου. Η συνταξιοδότηση θα πρέπει να γίνει µια διαδικασία µε την οποία οι εργαζόµενοι αποφασίζουν να µειώσουν σταδιακά τις ώρες της εργασίας τους. Οι εθνικές έρευνες καταδεικνύουν ότι ένα σηµαντικό µέρος των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας θα προτιµούσε µια διαδικασία προοδευτικής αποχώρησης, κυρίως για λόγους υγείας που συνάπτονται µε τη γήρανση. Μόνιµη πρόσβαση στην κατάρτιση εν υπάρχει κανένα εµπειρικό στοιχείο που να αποδεικνύει ότι οι εργαζόµενοι µεγαλύτερης ηλικίας είναι περισσότερο ή λιγότερο παραγωγικοί από άλλες ηλικιακές οµάδες. Το δυναµικό της παραγωγικότητας των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας δεν φθίνει λόγω ηλικίας αλλά λόγω παρωχηµένων δεξιοτήτων και αυτό µπορεί να διορθωθεί µέσω της κατάρτισης 10. Οι εργαζόµενοι µεγαλύτερης ηλικίας επωφελούνται λιγότερο από την κατάρτιση σε σύγκριση µε τις άλλες ηλικιακές οµάδες. Είναι σηµαντικό να αντιστραφεί αυτή η τάση, επειδή το δυναµικό παραγωγικότητας των ηλικιωµένων εργαζοµένων δεν µειώνεται από την ηλικία αλλά από την αχρήστευση των προσόντων. Σε γενικές γραµµές, µόνο η δια βίου µάθηση θα µπορέσει να εξασφαλίσει στους µελλοντικούς 10 Η διεθνής έρευνα του ΟΟΣΑ για τον αλφαβητισµό των ενηλίκων (IALS) παρέχει ένα σηµαντικό εµπειρικό στοιχείο που αποδεικνύει τη σχέση µεταξύ ηλικίας, παραγωγικότητας και κατάρτισης. Η ανάλυσή της δείχνει ότι οι δεξιότητες αλφαβητισµού που µετρήθηκαν µε την IALS αποτελούν καθοριστικό παράγοντα για την παραγωγικότητα του εργαζοµένου και ότι οι δεξιότητες αυτές βελτιώνονται µε την πρακτική εξάσκηση αλλά υποβαθµίζονται εάν δεν χρησιµοποιούνται. 11

ηλικιωµένους εργαζόµενους τις αναγκαίες ικανότητες για την προσαρµογή τους στις αλλαγές που επέρχονται στην αγορά εργασίας. Αποτελεσµατικές ενεργές πολιτικές της αγοράς εργασίας Οι εργαζόµενοι µεγαλύτερης ηλικίας ιδίως διατρέχουν υψηλό κίνδυνο να εγκαταλείψουν την αγορά εργασίας σε περίπτωση αναδιάρθρωσης ή µείωσης του προσωπικού της επιχείρησης. Για τη διευκόλυνση της επιστροφής στην απασχόληση πρέπει να χρησιµοποιούνται εξατοµικευµένες προσεγγίσεις : υπηρεσίες προσανατολισµού, ειδική κατάρτιση, συστήµατα επανένταξης, κλπ. Επίσης, πρέπει να αποφεύγεται η χρησιµοποίηση προγραµµάτων που προβλέπουν παροχές ανεργίας ως εναλλακτική πορεία προς την πρόωρη συνταξιοδότηση για εργαζοµένους µεγαλύτερης ηλικίας. Αυτή η υποκατάσταση µεταξύ προγραµµάτων παροχών πρέπει να αντιµετωπιστεί µε την ενεργοποίηση των συστηµάτων παροχών που υποστηρίζουν τις προσλήψεις ανέργων µεγαλύτερης ηλικίας και παράλληλα δεν συνεπάγονται άρση του δικαιώµατος για παροχές ανεργίας, ενώ παρέχουν και καθοδήγηση που ενθαρρύνει τη µετάβαση σε άλλη εργασία ή στην αυτοαπασχόληση. Η προώθηση παρόµοιων πολιτικών παράτασης του επαγγελµατικού βίου στην απασχόληση έχει πρωταρχική σηµασία για την ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση. Επίσης είναι θεµελιώδης για την επίτευξη του στόχου της ΕΕ της µετάβασης στην πλήρη απασχόληση. Οι δυνατότητες δηµιουργίας θέσεων εργασίας για τους µεγαλύτερους σε ηλικία εργαζοµένους και αύξησης των ποσοστών απασχόλησής τους µε µέτρα επανένταξης και συγκράτησης πρέπει να αξιοποιηθούν. Ως αποτέλεσµα, προβλέπεται να αυξηθεί η πραγµατική ηλικία συνταξιοδότησης τόσο των γυναικών όσο και των ανδρών και έτσι θα αποφευχθεί η επιδείνωση του αρνητικού αντίκτυπου της γήρανσης στην προσφορά εργατικού δυναµικού µε τη συνέχιση των σηµερινών πρακτικών που οδηγούν στην πρόωρη συνταξιοδότηση. Βελτίωση της ποιότητας απασχόλησης Η υγεία και η ασφάλεια στην εργασία, η οργάνωση της εργασίας και της κατάρτισης αποτελούν σε µεγάλο βαθµό θεµελιώδεις διαστάσεις της ποιότητας της απασχόλησης 12

που έχουν, σε γενικές γραµµές, καίρια σηµασία για να βοηθήσουν τους εργαζοµένους µεγαλύτερης ηλικίας και τα άτοµα που έχουν οικογενειακές υποχρεώσεις να επιστρέψουν στην αγορά εργασίας. Ίση µεταχείριση στην απασχόληση και το επάγγελµα Η απασχόληση και το επάγγελµα αποτελούν ουσιαστικά στοιχεία για τη διασφάλιση της ίσης µεταχείρισης για όλους και συµβάλλουν στην πλήρη συµµετοχή στην οικονοµική, κοινωνική, πολιτιστική ζωή. ιαπιστώνονται ωστόσο πολλές περιπτώσεις διακρίσεων στην αγορά εργασίας. Το άρθρο 13 της συνθήκης ΕΚ, που θεσπίστηκε µε τη συνθήκη του Άµστερνταµ, παρέχει ειδικές εξουσίες στην Κοινότητα για την καταπολέµηση των διακρίσεων λόγω φύλου, φυλετικής ή εθνικής καταγωγής, θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισµού. Η οδηγία του Συµβουλίου της 27 ης Νοεµβρίου περί διαµόρφωσης γενικού πλαισίου για την ίση µεταχείριση στην απασχόληση και το επάγγελµα αποτελεί µέρος µιας δέσµης µέτρων κατά των διακρίσεων. Το πεδίο εφαρµογής της εν λόγω οδηγίας 11 αφορά επικεντρώνεται στους εξής τοµείς : Όρους πρόσβασης σε µισθωτή απασχόληση ή ελεύθερο επάγγελµα Επαγγελµατική κατάρτιση Εργασιακές συνθήκες και όρους απασχόλησης (αµοιβή και απόλυση) Ενεργό συµµετοχή σε οργάνωση εργαζοµένων ή εργοδοτών ή σε οποιαδήποτε άλλη επαγγελµατική οργάνωση. 2.2 Πρόοδος των κρατών µελών ως προς τους στόχους της ΕΣΑ Πολλά κράτη (Αυστρία, ανία, Ελλάδα, Ιρλανδία, Λουξεµβούργο, Ολλανδία) εξετάζουν την παράταση του επαγγελµατικού βίου µέσω της βελτίωσης των συνθηκών εργασίας των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας, του περιορισµού των συστηµάτων πρόωρης συνταξιοδότησης ή της ενθάρρυνσης της ζήτησης εκ µέρους των εργοδοτών καθώς και της προσφοράς εργασίας. 11 Συναφές περιεχόµενο νοµοθεσίας έχουν και οι κοινοτικές οδηγίες 76/207/CEE για την ίση µεταχείριση γυναικών και ανδρών σε ότι αφορά την πρόσβαση στην απασχόληση, προαγωγές και συνθήκες εργασίας καθώς και η 86/613/ CEE. 13

Το 2002 µια πρώτη οµάδα χωρών η οµάδα Ι φαίνεται να προσεγγίζει, ή και να υπερβαίνει, το στόχο της Στοκχόλµης και σε αυτή ανήκει η Σουηδία, η ανία, το ΗΒ, η Εσθονία, η Ιρλανδία, η Κύπρος και η Πορτογαλία. Μια δεύτερη οµάδα χωρών η οµάδα ΙΙ παρουσιάζει ιδιαίτερα ανησυχητική εικόνα µε τη Σλοβακία, τη Σλοβενία, την Πολωνία, το Βέλγιο, την Ουγγαρία, το Λουξεµβούργο, την Ιταλία, την Αυστρία και την Γαλλία όπου εργαζόταν κάτω του 35% των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας. Έπειτα µια «ενδιάµεση» οµάδα η οµάδα ΙΙΙ αποτελούµενη από τη Γερµανία, Τσεχία, Φινλανδία, Λιθουανία, Ισπανία, Ολλανδία, Ελλάδα, Λεττονία είναι κοντά στο µέσο όρο της ΕΕ. Η µέση ηλικία εξόδου από την αγορά εργασίας κυµαίνεται από 56,9 (Πολωνία) έως 63,2 (Σουηδία) έτη. Η διαφορά µεταξύ ανδρών και γυναικών είναι γενικά µικρή όσον αφορά το ποσοστό απασχόλησης, η διαφορά είναι πολύ σαφής (µέσος όρος 48,9 % για τους άνδρες και 29,1% για τις γυναίκες). Αυτό το ποσοστό απασχόλησης διαφέρει πολύ έντονα από τη µια χώρα στην άλλη, από 22,8% στη Σλοβακία έως 68% στη Σουηδία. Γενικός στόχος πρέπει να είναι : Η εξασφάλιση παράτασης του επαγγελµατικού βίου των σύγχρονων και των µελλοντικών γενεών Η διατήρηση της συµµετοχής των σηµερινών ηλικιωµένων εργαζοµένων, ειδικά των ατόµων ηλικίας άνω των 50 ετών, οι οποίοι απειλούνται από πρόωρη συνταξιοδότηση. 2.3 Ζητήµατα σε σχέση µε το διεθνές πρόγραµµα δράσης για τη γήρανση Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστηρίζει τις προσπάθειες των Ηνωµένων Εθνών να αναπτύξουν ένα παγκόσµιο πλαίσιο δράσης για τη γήρανση. Μια µακροπρόθεσµη παγκόσµια στρατηγική πρέπει να θέτει ένα στόχο, εφικτό για τους πολίτες και για τις κυβερνήσεις, ο οποίος πρέπει να επιτευχθεί εντός συγκεκριµένων χρονικών ορίων. Λόγω της αξιοπιστίας των δηµογραφικών προβλέψεων που διαθέτουµε σήµερα, υπάρχουν ισχυρά επιχειρήµατα για να καθορίσουµε τα χρονικά αυτά όρια σε µια εικοσαετία (2002 2022). 14

Το διεθνές σχέδιο δράσης πρέπει να λάβει υπόψη τα διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής, οικονοµικής και πολιτικής ανάπτυξης στις διάφορες χώρες που επηρεάζουν την ικανότητά τους να απαντήσουν στην πρόκληση της γήρανσης. Εποµένως, ίσως να είναι χρήσιµο να διακρίνουµε ανάµεσα στους στόχους που µπορούν να εφαρµοστούν σε όλες τις χώρες και σε ενδεχοµένως ειδικούς στόχους για συγκεκριµένες περιοχές του κόσµου. Παροµοίως, οι διαφορές πρέπει να αντανακλώνται στον καθορισµό των κατάλληλων ενεργειών και των αρµόδιων φορέων. Ο µακροπρόθεσµος στόχος των εθνικών πολιτικών πρέπει να είναι να εξασφαλίσουν ότι η παρατεταµένη µακροζωία συνοδεύεται από καλή υγεία και ευεξία. Η υγιής µακροζωία απαιτεί µια δια βίου διαδικασία µεγιστοποίησης των ευκαιριών για οικονοµική, σωµατική, κοινωνική και πνευµατική ευεξία. Απαιτείται µια δια βίου προσέγγιση της υγείας και µια νέα ισορροπία ανάµεσα στην προώθηση της υγείας και την πρόληψη των ασθενειών για να αντιµετωπιστεί η πρόκληση της κοινωνίας που γερνά. 15

3. ιεθνές Γραφείο Εργασίας ( ΓΕ) Η αποστολή του ΓΕ αφορά στην προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης και ειρήνης καθώς και στην προστασία των δικαιωµάτων των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων. Οι πρωτοβουλίες του µε τη µορφή Συνθηκών Συστάσεων - Ψηφισµάτων ρυθµίζουν τους όρους απασχόλησης των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων εστιάζοντας σε συγκεκριµένους τοµείς «κινδύνου», όπως είναι για παράδειγµα ζητήµατα που αφορούν στη νυκτερινή εργασία, στην άµβλυνση των ανισοτήτων των γυναικών στη µετανάστευση κ.α. Η Συνθήκη 111 αποτέλεσε το πρωταρχικό κείµενο - εργαλείο κατά των διακρίσεων στο χώρο εργασίας, εντούτοις δεν αναφερόταν η ηλικία µεταξύ των επτά (7) πεδίων όπου απαγορεύονται οι διακρίσεις στο διεθνές δίκαιο. Σηµαντικά κείµενα αποτέλεσαν η ιεθνής Συνθήκη για τα Αστικά και Πολιτικά ικαιώµατα καθώς και η ιεθνής Συνθήκη για τα Οικονοµικά, Κοινωνικά και Πολιτισµικά δικαιώµατα. Μεταξύ άλλων αναφέρουν τα εξής : «Τα κράτη στην παρούσα Συνθήκη αναλαµβάνουν να διασφαλίσουν την άσκηση και προστασία των δικαιωµάτων εξαλείφοντας περιπτώσεις διακρίσεων αναφορικά µε το φύλο, φυλή, γλώσσα, θρησκεία, πολιτική ιδεολογία, κοινωνική καταγωγή ή άλλης µορφής διάκριση». Η ηλικιακή παράµετρος δεν αναφερόταν λεκτικά στις Συνθήκες, εντούτοις περιλαµβανόταν στην κατηγορία «άλλης µορφής διακρίσεις». Έκτοτε, µια σειρά συστάσεων υιοθετήθηκαν, οι οποίες ξεκάθαρα έθεταν το ζήτηµα της απασχόλησης µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων. Ενδεικτικά αναφέρουµε : - Σύσταση του 1980 (162), - Σύσταση αναφορικά µε την Απασχόληση του 1982 (Ν.166) - Σύσταση 1997 (Ν.188). Ο ρόλος των Συστάσεων αφορά στην παροχή κατευθυντήριων γραµµών τις οποίες θα µπορούσαν να ακολουθήσουν οι κυβερνήσεις καθώς και εφιστά την προσοχή σε 16

συγκεκριµένα ζητήµατα. Παρόλο ταύτα, δεν έχουν δεσµευτικό χαρακτήρα από νοµικής άποψης για τα κράτη - µέλη. 3.1 Για µια νοµική διεθνή µεταρρύθµιση Το ΓΕ δεσµεύεται στη διερεύνηση των ζητηµάτων της δηµογραφικής γήρανσης και της απασχόλησης των µεγαλυτέρων σε ηλικία εργαζοµένων. Το πιο κατανοητό και ολοκληρωµένο εργαλείο κείµενο αναφορικά µε την ενεργό γήρανση να παραµένει η Σύσταση του 1980 (Ν. 162) 12 : «Ως µεγαλύτεροι σε ηλικία εργαζόµενοι νοούνται όσοι αντιµετωπίζουν δυσκολίες στην εργασία και κατ`επέκταση στα καθήκοντά τους δεδοµένης της προχωρηµένης ηλικίας τους. Όλα τα κράτη µέλη καλούνται να χαράξουν µια εθνική στρατηγική για την προώθηση της ισότητας των ευκαιριών και της ισότιµης µεταχείρισης των εργαζοµένων, όλων των ηλικιών, να υιοθετήσουν µέτρα για την καταπολέµηση των διακρίσεων εις βάρος των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων, ειδικότερα, σε ότι αφορά στην πρόσβαση αυτών στην επαγγελµατική συµβουλευτική, πρόσβαση σε θέση εργασίας την οποία θα επιλέξουν σύµφωνα πάντα µε τα προσόντα τους, την εµπειρία τους, πρόσβαση στην κατάρτιση και στην επανακατάρτιση και τέλος διασφάλιση του δικαιώµατος τους στη µόνιµη εργασία. Οι εθνικές στρατηγικές θα πρέπει επιπλέον να λαµβάνουν υπόψη τη σπουδαιότητα της βελτίωσης των συνθηκών εργασίας. Τα δε µέτρα θα πρέπει να είναι έτσι σχεδιασµένα ώστε να επιτρέπουν στους µεγαλύτερους σε ηλικία εργαζοµένους να συνεχίσουν την εργασία τους σε ικανοποιητικές συνθήκες. 13». Το ιεθνές Γραφείο Εργασίας τοποθετεί ως κεντρικό ζήτηµα στην agenda του τις πολιτικές απασχόλησης οι οποίες εναρµονίζονται µε τη Συνθήκη Απασχόλησης (1964). Επιπλέον, δίνει έµφαση σε εκείνες τις πολιτικές που προάγουν την αξιοπρεπή απασχόληση. Οι µεγαλύτεροι σε ηλικία εργαζόµενοι έχουν κάθε λόγο να επιθυµούν να παραµείνουν ενεργοί στον επαγγελµατικό βίο ξεπερνώντας το όριο ηλικίας 12 Η Σύσταση διαµορφώθηκε και τελικά υιοθετήθηκε κατά την 66 η συνεδρία της ιεθνούς ιάσκεψης για την Εργασία στις 4.06.1980. 13 Πηγή : ilolex.ilo.ch:1567/english/docs/recdisp.htm 17

συνταξιοδότησής τους, άλλωστε η κοινωνία τους χρειάζεται. Παρά ταύτα, η παράταση του επαγγελµατικού βίου απαιτεί συµπληρωµατικά µέτρα τα οποία συνδέονται µε : - την αναβάθµιση των δεξιοτήτων τους σ`ένα πλαίσιο δια βίου κατάρτισής τους, - την βελτίωση των συνθηκών εργασίας - την καταπολέµηση ηλικιακών διακρίσεων - την υιοθέτηση µιας νέας στάσης µεταξύ των εργοδοτών, συναδέλφων και των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων. 3.2 Παράταση του επαγγελµατικού βίου : µια επιλογή για τους µεγαλύτερους σε ηλικία εργαζοµένους οι οποίοι το επιθυµούν Το ΓΕ σε κείµενο εργασίας το 2000 2002 14 ουσιαστικά καταρρίπτει τα επιχειρήµατα εκείνα τα οποία παρουσιάζουν φανερά αποδυναµωµένους τους µεγαλύτερους σε ηλικία εργαζοµένους. Πιο συγκεκριµένα : α) Οι µεγαλύτεροι σε ηλικία εργαζόµενοι κοστίζουν περισσότερο για τις επιχειρήσεις; Υπερισχύει η αντίληψη ότι οι µεγαλύτεροι σε ηλικία εργαζόµενοι κοστίζουν περισσότερο για τις επιχειρήσεις σε σχέση µε τους νεώτερους εργαζοµένους λόγω υψηλών αµοιβών, bonus παραγωγικότητας και κοινωνικών εισφορών. Πράγµατι, το ΓΕ συµφωνεί όσον αφορά στους µισθούς και τα bonus παραγωγικότητας, εντούτοις δεν επιβεβαιώνεται η άποψη ότι η απόδοση και το αυξανόµενο know how της συγκεκριµένης οµάδας δεν µπορεί να αντισταθµιστεί µε το υψηλό κόστος. Το ΓΕ ανατρέπει το επιχείρηµα σύµφωνα µε το οποίο οι εργοδότες δεν προτιµούν να επενδύσουν σε µεγαλύτερο σε ηλικία ανθρώπινο δυναµικό λόγω σύντοµου εργασιακού βίου, αντιπαραβάλλοντας σ`αυτό τη διαπίστωση ότι οι νέοι εργαζόµενοι τείνουν να αλλάζουν εργασία σε τακτά διαστήµατα. β) Είναι οι µεγαλύτεροι σε ηλικία εργαζόµενοι λιγότερο παραγωγικοί ; Η εµφάνιση προβληµάτων υγείας θεωρείται η βασική αιτία πτώσης της παραγωγικότητας. Τα προβλήµατα υγείας αυξάνονται ανάλογα µε την ηλικία 14 Source : ILO Employment paper 2000/2 : Ageing of the Labor Force in OCDE Countries 18

επηρεάζοντας τα ποσοστά του ορίου συνταξιοδότησης για ένα σηµαντικό αριθµό µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων. Ωστόσο, στις περιπτώσεις όπου παρατηρείται παράταση του εργασιακού βίου, τούτη συνοδεύεται από µια αρκετά ικανοποιητική κατάσταση της υγείας. Τα ευρήµατα στα πλαίσια µιας πρόσφατης έρευνας που πραγµατοποιήθηκε σε οδηγούς λεωφορείων ηλικίας 60 64 ετών είναι ενδιαφέροντα : α) σηµειώνεται µικρό ποσοστό ατυχηµάτων σε σχέση µε άλλες ηλικίες, β) προκύπτει ότι η σωστή κρίση και υποµονή της συγκεκριµένης οµάδας αντισταθµίζει τα χαµηλά αντανακλαστικά ή την οξύνοια της όρασης, γ) όσον αφορά στα θέµατα οργανωτικής συµπεριφοράς εµπειρικά σηµειώνεται ότι σ`αυτή την οµάδα παρατηρούνται χαµηλά ποσοστά αποχής και ατυχηµάτων, µεγαλύτερη εργασιακή ικανοποίηση και θετικότερες αξίες στην εργασία σε σχέση µε νεώτερους σε ηλικία εργαζοµένους. 3.3.1 Ηλικία, παραγωγικότητα και κατάρτιση Μια σηµαντική παράµετρος / συνιστώσα του ζητήµατος της γήρανσης είναι η απόκτηση νέων δεξιοτήτων. Ακόµη και αν δεχτούµε το επιχείρηµα σύµφωνα µε το οποίο η ηλικία δεν επηρεάζει την ικανότητα του εργαζόµενου στη σωστή εκτέλεση των επαγγελµατικών του καθηκόντων, εντούτοις η µειωµένη ικανότητα του στην προσαρµογή στη νέα γνώση, στις νέες δεξιότητες και στις νέες τεχνολογίες είναι ικανή να επιβραδύνει τους ρυθµούς της συνεισφοράς τους µακροπρόθεσµα Η επισκόπηση του IALS (International Adult Literacy Survey) συνδέει την ηλικία, µε την παραγωγικότητα και την κατάρτιση. Αναφέρονται µεταξύ άλλων τα παρακάτω συµπεράσµατα : α) οι δεξιότητες βελτιώνονται µε την εξάσκηση ενώ εξασθενούν στην αντίθετη περίπτωση, β) οι εργαζόµενοι σε µαθησιακό περιβάλλον τείνουν να επιθυµούν την επαγγελµατική κατάρτιση, γ) αποδεικνύεται ότι το παραγωγικό δυναµικό των 55 64 δεν φαίνεται να φθείρεται µε την ηλικία µε την προϋπόθεση ότι δεν παρατηρούνται φαινόµενα απαρχαιωµένων δεξιοτήτων, φαινόµενο βεβαίως το οποίο συναντάται ανεξάρτητα από την ηλικία. Τα παραπάνω έρχεται να ενισχύσει το ψήφισµα του ΓΕ αναφορικά µε την ανάπτυξη ανθρώπινου δυναµικού και την κατάρτιση, το οποίο υιοθετήθηκε στην 88 η ιεθνή Συνέλευση για την Εργασία τον Ιούνιο του 2000 όπου ουσιαστικά τονίζεται ο σηµαντικός ρόλος της εκπαίδευσης και επιµόρφωσης για την πρόληψη και 19

καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού και των διακρίσεων κυρίως στους εργασιακούς χώρους. Παρακάτω παραθέτουµε ένα απόσπασµα του ψηφίσµατος 15 : «η κατάρτιση δύναται να αποτελέσει ένα εργαλείο, σε συνδυασµό µε άλλα συµπληρωµατικά µέτρα, ικανό να απαντήσει στον κίνδυνο ανάπτυξης του ανεπίσηµου τοµέα. εν πρόκειται για ένα τοµέα µε την παραδοσιακή έννοια του όρου αφού δεν παρέχεται προστασία, χαρακτηρίζεται από χαµηλές απολαβές και µικρά ποσοστά παραγωγικότητας. Ο ρόλος λοιπόν της κατάρτισης είναι, µέσα από τη διάδραση ποικίλων µέτρων, όπως οι οικονοµικές πολιτικές, η παράταση της κοινωνικής προστασίας, η θέσπιση νόµων εργατικού δικαίου, να βελτιώσει την απόδοση των επιχειρήσεων και την απασχολησιµότητα των εργαζοµένων έτσι ώστε ότι συχνά θεωρείται περιθωριοποιηµένο, όπως οι δραστηριότητες σε ανεπίσηµους τοµείς, να µετατραπεί σε όρους αξιοπρεπούς απασχόλησης. Η µάθηση και οι δεξιότητες θα πρέπει να πιστοποιούνται έτσι ώστε οι µεγαλύτεροι σε ηλικία εργαζόµενοι να έχουν πρόσβαση στην αγορά εργασίας. Ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων κρίνεται απόλυτα σηµαντικός και δεσµευτικός στην ανάπτυξη τέτοιων προγραµµάτων». Μια υποκρυπτόµενη απειλή στην έννοια της επιµόρφωσης είναι η ίδια η απόρριψη της κοινωνίας, η οποία κατ`άλλα έχει δοµηθεί στη βάση των ηλικιακών κριτηρίων και θεωρεί ότι η εκπαίδευση και η κατάρτιση είναι αγαθά τα οποία αποκτούνται σε νεότερη ηλικία. Σε ατοµικό αλλά και σε συλλογικό επίπεδο, το επιχείρηµα της µακροζωίας θα πρέπει να ενισχύει την αντίληψη ότι η δια βίου µάθηση αποτελεί δικαίωµα όλων των εργαζοµένων ανεξαρτήτου ηλικίας 16. 3.3.2 Ασφαλείς συνθήκες εργασίας Είναι προφανές ότι η ικανότητα και προθυµία των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων να συνεχίσουν να εργάζονται εξαρτάται από µια σειρά παραγόντων όπως είναι η καλή κατάσταση της υγείας, οι ασφαλείς συνθήκες εργασίας, τα οικονοµικά κίνητρα. Με τη Σύσταση του ΓΕ (1980, Νο 162) επιχειρείται αφενός να προσδιοριστούν οι κίνδυνοι που απειλούν την υγεία των εργαζοµένων και αφετέρου να υπογραµµιστεί ότι η διασφάλιση σωστών εργασιακών συνθηκών επιβραδύνουν τις διαδικασίες γήρανσης των εργαζοµένων και κατά συνέπεια την επαγγελµατική τους 15 www.ilo.org/public/english/standards/relm/ilc/ilc88/resolutions.htm 16 ILO: Lifelong learning in the twenty first century: The changing roles of education personnel, April 2000, Geneva. 20

ικανότητα. Η αυξανόµενη ανησυχία όσον αφορά τον ολοένα µεγαλύτερο αριθµό εργαζοµένων οι οποίοι εγκαταλείπουν τον εργασιακό βίο πρόωρα εξαιτίας ανικανότητας ή µάλλον ανικανότητας να αντεπεξέλθουν, έχει εγείρει την εξής υπόθεση : η ηλικία σχετίζεται µε τις απαιτήσεις της εργασίας 17 ; 3.3.3 Η χρηµατοδότηση της κοινωνικής προστασίας Η δηµογραφική γήρανση σε πολλές χώρες αποτελεί ένα φαινόµενο µε σηµαντική συνέπεια στα συνταξιοδοτικά συστήµατα καθώς και στο κόστος της υγειονοµικής περίθαλψης. Σε αυτό το πλαίσιο διαµορφώθηκαν οι πρωτοβουλίες 18 του ΓΕ αναφορικά µε την κοινωνική ασφάλιση : - χρηµατοδότηση µια τεράστιας εκστρατείας στα πλαίσια προώθησης του µέτρου που αφορά στην παράταση κάλυψης της κοινωνικής ασφάλισης - το ΓΕ εφιστά την προσοχή των κυβερνήσεων σε θέµατα κοινωνικής ασφάλισης και προσφέρει την απαραίτητη τεχνική βοήθεια στις ανάλογες περιπτώσεις - προώθηση της συνεχούς συνεργασίας µεταξύ των κυβερνήσεων και των κοινωνικών φορέων - συλλογή και διάδοση παραδειγµάτων ορθών πρακτικών. Τα σύγχρονα συστήµατα κοινωνικής προστασίας, θεωρούνται κατά γενική οµολογία αδύναµα να αντιµετωπίσουν τη δηµογραφική γήρανση. Στην πραγµατικότητα, όλα τα συνταξιοδοτικά συστήµατα, είτε πρόκειται για την σύνταξη µε τη έξοδο από την απασχόληση (pay as you go), είτε για πρόωρη συνταξιοδότηση, είτε πάλι για ένα συνδυασµό των δύο, µιλάµε για µηχανισµούς οι οποίοι ουσιαστικά διαιρούν το τρέχον εθνικό εισόδηµα σε ενεργούς και συνταξιούχους εργαζοµένους. Εάν η αναλογία των συνταξιούχων σε σχέση µε τους ενεργούς αυξάνει, η τροποποίηση των χρηµατοδοτικών µηχανισµών δεν πρόκειται να λύσει το πρόβληµα του ολοένα και αυξανόµενου συνταξιοδοτικού κόστους. Η λύση έγκειται στην αύξηση της συµµετοχής του εργατικού δυναµικού κυρίως των γυναικών εργαζοµένων, των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων, των νεότερων εργαζοµένων καθώς και των ατόµων µε ειδικές ανάγκες µέσω της δηµιουργίας θέσεων εργασίας. Μια γηράσκουσα 17 «Ένας µεγάλος αριθµός ερευνών διεξάγεται αυτή τη στιγµή στη Φινλανδία, το Άµστερνταµ και άλλες χώρε µελετώντας την παρακάτω συσχέτιση : πως είναι δυνατόν οι συνθήκες εργασίας και το περιβάλλον εργασίας να επηρεάσουν την ικανότητα των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις της εργασίας τους». ΓΕ, Γένοβα, 1995, Παγκόσµια Έκθεση για την Εργασία 18 Οι προτάσεις διαµορφώθηκαν κατά την 89 η Συνεδρία στην Γενεύη το 2001. 21

κοινωνία δεν θα αντιµετωπίσει κάποια κρίση όσο κρίνεται ικανή να προσφέρει εργασία στο γηράσκων εργατικό δυναµικό της. Τα σύγχρονα και ευέλικτα πρότυπα εργασίας για να έχουν διάρκεια µακροπρόθεσµα πρέπει να είναι ικανά να διευκολύνουν έναν πληθυσµό ο οποίος γερνά. 3.3.4 Ο αντίκτυπος του αυξανόµενου ποσοστού συµµετοχής του εργατικού δυναµικού Σύµφωνα µε τους υπολογισµούς του ΓΕ 19, σε µια τυπικά γηράσκουσα χώρα έχοντας ως όριο συνταξιοδότησης τα 60 έτη και µε ποσοστά συµµετοχής των γυναικών στην απασχόληση όπως εκείνα της Ολλανδίας, ο συνδυασµένος δείκτης εξάρτησης ανέργων και συνταξιούχων θα ήταν της τάξης του 62 εξαρτηµένων προς 100 απασχολούµενους. Εάν όµως το κράτος αυξήσει το όριο συνταξιοδότησης στα 67 έτη µέχρι το 2030 καθώς και τα ποσοστά της γυναικείας απασχόλησης (βλέπε τα υψηλά ποσοστά του σουηδικού µοντέλου) κατά συνέπεια ο συνδυασµένος δείκτης εξάρτησης θα είναι 68 προς 100. Υπό το υπάρχον καθεστώς αυτό το ποσοστό διαµορφώνεται στο 80 προς 100, δηλαδή 18% υψηλότερο. Τούτο αποδεικνύει ότι η απασχόληση αποτελεί το κλειδί στη µελλοντική χρηµατοδότηση της κοινωνικής προστασίας. Είναι εποµένως απαραίτητο να προχωρήσουν οι απαιτούµενες ρυθµίσεις έτσι ώστε στο µέλλον να αποφευχθούν πιθανές κρίσεις. Αυτό µπορεί να επιτευχθεί χάρη σε µια συναίνεση µεταξύ των διαφορετικών γενεών διασφαλίζοντας ότι το κόστος είναι σωστά µοιρασµένο στον ενεργό και µη ενεργό πληθυσµό. 3.4 Οι θέσεις του ΓΕ για τις εργαζόµενες γυναίκες 20 Η πιο σηµαντική απάντηση στη δηµογραφική γήρανση είναι η µεταρρύθµιση των συστηµάτων κοινωνικής ασφάλισης και υγείας. Παρόµοιες πολιτικές οι οποίες υλοποιήθηκαν και στο παρελθόν δεν έδωσαν την πρέπουσα σηµασία σε κοινωνικές αναλύσεις ούτε έλαβαν υπόψη τη διάκριση του φύλου. Τρεις υπάρχουσες Συνθήκες του ΓΕ αποτελούν τον πυρήνα του διεθνούς νοµοθετικού πλαισίου όσον αφορά την προστασία των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων γυναικών. Πρόκειται για τη Συνθήκη του ΓΕ αναφορικά µε την ίση 19 ΓΕ : «Κοινωνική Προστασία : Ζητήµατα, Προκλήσεις, Προοπτικές», Έκθεση IV, 89 η ιεθνής Συνέλευση για την Εργασία, Γενεύη 2001 καθώς και στην Παγκόσµια Έκθεση για την Απασχόληση, Γενεύη 2001. 20 Το παρόν κεφάλαιο εντάσσεται στην εργασία µε τίτλο «Επισκόπηση της βιβλιογραφίας αναφορικά µε τη διαχείριση της ενεργού γήρανσης», Μέξη Μαρίλη, ΙΝΕ / ΓΣΕΕ, 2005. 22

αµοιβή (1951, Νο 100), τη Συνθήκη κατά των ιακρίσεων (1958, Νο 111) και τη Συνθήκη του ΓΕ για τις εργαζοµένους µε οικογενειακές υποχρεώσεις (1981, Νο 156). Εκτιµάται ότι σε τουλάχιστον 75 αναπτυσσόµενες χώρες η αύξηση του αριθµού των µεγαλύτερης ηλικίας γυναικών τα επόµενα 25 χρόνια θα ξεπεράσει το 150%. Την ίδια περίοδο το ποσοστό των γηραιότερων γυναικών στις αναπτυσσόµενες χώρες θα τριπλασιαστεί. Για τις χώρες αυτές, το κύριο ζήτηµα σχετικά µε την αξιοποίηση του εργατικού δυναµικού των γυναικών είναι η επικέντρωση των δηµόσιων πολιτικών στην παροχή ευκαιριών δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης και στην ίση πρόσβαση σε αυτές. Η βιβλιογραφία η οποία εστιάζει στην θέση και στις εµπειρίες των γυναικών µέσης και µεγαλύτερης ηλικίας στην αγορά εργασίας είναι περιορισµένη. Αυτό φανερώνει ότι σηµαντικότερο γεγονός τα τελευταία χρόνια ήταν η αποχώρηση των µεγαλύτερης ηλικίας ανδρών από την αγορά εργασίας παρά η µικρή αύξηση του ποσοστού απασχόλησης των µεγαλύτερης ηλικίας γυναικών. Έρευνες του ΓΕ δείχνουν αύξηση της συµµετοχής των γυναικών όλων των ηλικιακών οµάδων στην αγορά εργασίας - αν και σε µικρότερο ποσοστό στις οµάδες των µεγαλύτερης ηλικίας γυναικών. Λόγω της αύξησης αυτής, είναι δυνατόν στο µέλλον να υπάρξει επικράτηση των µεγαλύτερης ηλικίας γυναικών στα ανάλογα τµήµατα της αγοράς εργασίας. Κάτι τέτοιο συνεπάγεται τον προσανατολισµό των δηµοσίων πολιτικών σε µέτρα κάλυψης των αναγκών των γυναικών, όπως, για παράδειγµα, παροχή υπηρεσιών φροντίδας παιδιών, καθώς και διαφορετικές αντιλήψεις περί περιεχοµένου της εργασίας και συνταξιοδότησης. Όπως σηµειώνεται από το ΓΕ, οι εργαζόµενες µέσης και µεγαλύτερης ηλικίας (45 έως την ηλικία συνταξιοδότησης) βρίσκονται σε µειονεκτική θέση όσο αφορά τα προσόντα και το µορφωτικό τους επίπεδο. Όµως, όπως επισηµαίνεται, το υψηλό µορφωτικό επίπεδο των νεότερων γυναικών (κάτω των 25 ετών), οι οποίες ξεπερνούν σε απόδοση την αντίστοιχη ηλικιακή οµάδα των ανδρών, αναµένεται να επηρεάσει την κατάσταση αυτή στο µέλλον. Επίσης, έρευνες στις Ηνωµένες Πολιτείες ανέδειξαν τη σπουδαιότητα της εκπαίδευσης των γυναικών στον χώρο όπου εργάζονται. Βρέθηκε ότι οι γυναίκες µε µεγαλύτερο ανθρώπινο κεφάλαιο, εκπαιδεύονται και 23

παραµένουν στην εργασία ακόµα και όταν προσεγγίσουν τις µεγάλες ηλικίες, διατηρώντας υψηλή παραγωγικότητα και µισθούς. Από την έρευνα προκύπτει, ακόµη, ότι τα εµπόδια που αντιµετωπίζουν οι γυναίκες στην προσπάθειά τους για επαγγελµατική ανέλιξη δεν εξαλείφονται καθόσον οι γυναίκες µεγαλώνουν (ακόµα και ύστερα από 25 χρόνια παρουσίας τους στην αγορά εργασίας), αφού τα εµπόδια αυτά είναι δοµικά και βαθιά ριζωµένα στους θεσµούς και στις αντιλήψεις των κοινωνιών. Επιπλέον, οι γυναίκες αυτές ενδέχεται να υποφέρουν διακρίσεις λόγω ηλικίας αλλά και φύλου (αν και οι διακρίσεις σε βάρος µεγαλύτερης ηλικίας ανδρών και γυναικών στα αναπτυσσόµενα τµήµατα της αγοράς εργασίας δεν έχει ακόµα επαρκώς στοιχειοθετηθεί). Στα πλαίσια των καλών πρακτικών αντιµετώπισης των διακρίσεων σε βάρος των εργαζοµένων γυναικών (και ανδρών) µεγαλύτερης ηλικίας, το ΓΕ εστιάζει στην πολιτική της Εσθονικής κυβέρνησης, η οποία υλοποίησε σειρά εκστρατειών µε σκοπό τη διάδοση του µηνύµατος ότι οι διακρίσεις µε βάση την ηλικία είναι «ανήθικη» πράξη. Στη συνέχεια, στα πλαίσια του «Εθνικού Σχεδίου ράσης για Περισσότερες και Καλύτερης Ποιότητας ουλειές για τις Γυναίκες της Εσθονίας», η Κυβέρνηση σε συνεργασία µε το ΓΕ έθεσε σε εφαρµογή το «Gender Promotion Programme» (GENPROM). Το GENPROM περιλαµβάνει προγράµµατα επιµόρφωσης/κατάρτισης των µεγαλύτερης ηλικίας γυναικών εργαζοµένων, καθώς και σεµινάρια ενηµέρωσης/ευαισθητοποίησης των γυναικών, των γυναικείων οργανώσεων, και των τοπικών παραγόντων σε θέµατα επαγγελµατικών και τοµεακών διακρίσεων και σε θέµατα δικαιωµάτων των γυναικών. Ειδική έµφαση δόθηκε στις διακρίσεις σε βάρος γυναικών εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας στις αγροτικές περιοχές. Έχουν γίνει σηµαντικές παρατηρήσεις αναφορικά µε τις γυναίκες µέσης και µεγαλύτερης ηλικίας (50 και άνω) και τη σχέση τους µε την εργασία. Επισηµαίνεται, για παράδειγµα, ότι οι γυναίκες αυτού του ηλικιακού φάσµατος αντλούν µεγαλύτερη ικανοποίηση από την εργασία συγκριτικά µε τους µεγαλύτερης ηλικίας άνδρες εργαζόµενους 9. Είναι, ακόµη, περισσότερο αφοσιωµένες στο αντικείµενο της εργασίας τους σε σχέση µε τους άνδρες συναδέλφους τους, για τους οποίους 9 Έρευνα που πραγµατοποιήθηκε στην Αυστραλία ανέδειξε τη σπουδαιότητα της ικανοποίησης που αντλούν οι µεγαλύτερης ηλικίας εργαζόµενες γυναίκες. Για τις γυναίκες εκπαιδευτικούς, συνταξιοδότηση σηµαίνει επιστροφή στην ενασχόληση µε τα «οικιακά» µαζί µε όλα τα µειονεκτήµατα που αυτό συνεπάγεται. 24

πιστεύουν ότι παραµένουν στην εργασία αποκλειστικά για λόγους οικονοµικούς. Επιπλέον, έρευνες στην Αγγλία δείχνουν ότι ένα αξιοπρόσεκτο χαρακτηριστικό των οργανισµών που στοχεύουν στην ενσωµάτωση των µεγαλύτερης ηλικίας εργαζοµένων είναι ότι οι γυναίκες συχνά συνεχίζουν να εργάζονται και πέραν της συντάξιµης ηλικίας. Πρέπει, όµως στο σηµείο αυτό, να γίνει ένας διαχωρισµός ανάµεσα στην επιθυµία για εργασία λόγω της ικανοποίησης που προσφέρει και στην ανάγκη για παραµονή στην εργασία λόγω οικονοµικών δυσκολιών. 3.5 Γήρανση και µετανάστευση 1. Η κάλυψη κενών θέσεων εργασίας από τη διεθνή µετανάστευση ως αντιστάθµισµα της µείωσης του ενεργού πληθυσµού στις γηράσκουσες κοινωνίες αποτελεί σηµαντικό µέληµα. Μια µελέτη των Ηνωµένων Εθνών 21 υπολογίζει ότι µεταναστευτικές ροές που χρειάζονται µεταξύ 2000 και 2050 στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα φτάσει τα 47.000.000 ώστε να διατηρηθεί το µέγεθος του συνολικού πληθυσµού και 674.000.000 για να διατηρηθεί η αναλογία του πληθυσµού σε εργάσιµη ηλικία (15 64 ετών). 2. Οι εργαζόµενοι µετανάστες απορροφούνται κυρίως στην παράνοµη απασχόληση, δραστηριότητα η οποία τους στερεί το δικαίωµα στην κοινωνική προστασία, την πρόσβαση στα συνταξιοδοτικά συστήµατα και στην υγειονοµική περίθαλψη. Είναι επιτακτική η ανάγκη διασφάλισης της ισότιµης µεταχείρισης αυτών µε τους γηγενείς. 3. Η συνεχής µετανάστευση στερεί από τις χώρες αποστολής σηµαντικό ανθρώπινο δυναµικό. Ενώ αποτελεί ένα πλεονέκτηµα για τα άτοµα, στην πραγµατικότητα «η αποδηµία επιστηµονικού δυναµικού» (brain drain) αποτελεί µια σηµαντική απώλεια στις χώρες οι οποίες επένδυσαν στην επιµόρφωση και αύξηση των δεξιοτήτων των εργαζοµένων. Αυτό επίσης έχει αντίκτυπο σε µια «δυσµενή επιλογή» του ενήλικου πληθυσµού επιφέροντας αρνητικά αποτελέσµατα στη δηµόσια υγεία και στα συνταξιοδοτικά συστήµατα. 21 Replacement Migration : Is it a Solution to Declining and Ageing Populations?, United Nations Population Division, 2000. 25