ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟÏΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΚB' ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟÏΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΡΟΔΟΣ Στην περιοχή της αρχαίας Ρόδου, εκτός από την πληθώρα σωστικών ανασκαφών σε αρχαίες ιδιωτικές οικίες και νεκροταφεία, ιδιαίτερα σημαντική κρίνεται η αποκάλυψη μεγάλων δημόσιων κτηρίων, που συμπληρώνουν τις γνώσεις μας για το πολεοδομικό σχέδιο της αρχαίας πόλης. Πρόκειται για εκτεταμένα τμήματα δύο μεγάλων λουτρικών εγκαταστάσεων, που χρονολογούνται στην υστεροελληνιστική και τη ρωμαϊκή περίοδο. Το υστερο - ελληνιστικό λουτρικό συγκρότημα βρίσκεται στην καρδιά του σύγχρονου εμπορικού κέντρου της Ρόδου (οικ. Λ. Τηλιακού, 2008) και περιλαμβάνει ένα μεγάλο χώρο με εστία, η τροφοδότηση της οποίας με καύσιμη ύλη γινόταν μέσω υπόγειου διαδρόμου, κτιστούς λουτήρες, αποδυτήρια με χαμηλά θρανία, δύο αποχωρητήρια και άλλους βοηθητικούς χώρους (εικ. 1). Από τις ρωμαϊκές θέρμες, που εντοπίστηκαν ένα έτος νωρίτερα στο ανατολικό τμήμα της αρχαίας πόλης (οικ. Ά. Σπανού), σε μικρή απόσταση από το λιμάνι της Ακαντιάς (εικ. 2), ερευνήθηκαν μεγάλος χώρος με υπόκαυστα, περιμετρικές λουτρικές δεξαμενές, το praefurnium, καθώς και μία υδρομαστευτική δεξαμενή για την τροφοδοσία των εγκαταστάσεων με νερό. Εξαιρετικά σημαντικό εύρημα από το ανατολικό τμήμα της αρχαίας πόλης αποτελεί και ο ε- ντο πισμός κατά το 2007 του γνωστού από τις αρχαίες πηγές ιερού της Ίσιδος (εικ. 3). Το ιερό βρίσκεται δίπλα στη βραχώδη σύγχρονη ακτογραμμή, κατά μήκος της οποίας διερχόταν το ανατολικό σκέλος της ελληνιστικής οχύρωσης, μεταξύ του εμπορικού και του νότιου λιμένα της αρχαίας πόλης. Αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια ενός ναού με προσανατολισμό Β.-Ν., που χρονολογείται στο α μισό του 3ου αι. π.χ., και σε μικρή απόσταση από αυτόν μία υπόγεια κρύπτη, στο εσωτερικό της οποίας είχαν απορριφθεί γλυπτά ελληνικής και αιγυπτι - α κής τεχνοτροπίας (εικ. 4), με αντιπροσωπευτι - κό τερα τα αγαλμάτια της Ίσιδος, του Διός- Σα ράπιδος και τα αιγυπτιακά γεράκια του θεού Ώρου. Τα παραπάνω γλυπτά πιστοποιούν πως στο φημισμένο ιερό, εκτός της λατρείας της Ίσιδος, υπήρχε λατρεία του Σαράπιδος και του Ώρου. Πρόκειται για ένα από τα πρωιμότερα ελληνικά ιερά των αιγυπτιακών θεοτήτων με σημαίνοντα ρόλο στη διάδοση της αιγυπτιακής λατρείας στον ελλαδικό χώρο. Μεγάλης σπουδαιότητας αποδεικνύονται, επίσης, οι ανασκαφικές έρευνες που διενεργήθηκαν κατά τη διάρκεια εκτέλεσης δημόσιων έργων, γιατί, εκτός των άλλων, έφεραν στο φως ευρήματα, τα οποία ανήκουν στα ελάχιστα προσυνοικιστικά της πόλης και επιβεβαιώνουν την ύπαρξη οργανωμένης εγκατάστασης στη θέση της αρχαίας πρωτεύουσας πριν από την ίδρυσή της το 408 π.χ. Συγκεκριμένα, στο νότιο τμήμα της αρχαίας πόλης, κοντά στην ελληνιστική οχύρωση, κατά τη διάρκεια 297 Εικ. 1. Πόλη Ρόδου, οικόπεδο Λ. Τηλιακού. Γενική άποψη των υστεροελληνιστικών λουτρών. Εικ. 2. Πόλη Ρόδου, οικό - πεδο Ά. Σπανού. Γενική άποψη των ρωμαϊκών θερμών.

Εικ. 3-4. Πόλη Ρόδου, οικόπεδο Εταιρείας ΚΥΠΡΙΑΔΗΣ FINANCE ΑΕΒΕ. Άποψη του ναού της Ίσιδος και γλυπτά κατά την ανασκαφή της κρύπτης του ιερού. 298 έργων της Δημοτικής Αποχέτευσης και Ύδρευσης Ρόδου (2001), διερευνήθηκαν δύο ασύλητοι λακκοειδείς τάφοι με κτιστή επίπεδη οροφή (εικ. 5), που χρονολογούνται από τα κτερίσματά τους στο α μισό του 6ου αι. π.χ. (εικ. 6-7). Επιπλέον, στην περιοχή «Ζέφυρος», στο πλαίσιο των εργασιών κατασκευής της Νέας Περιμετρικής Οδού Πόλεως Ρόδου (2006-2010), κατά την αποκάλυψη των καταλοίπων της οχύρωσης του νότιου λιμένα της αρχαίας πόλης (εικ. 8), περισυλλέχθηκαν από τα κολπώματα του βράχου αστρωματογράφητα λίθινα εργαλεία και κεραμική της Τελικής Νεολιθικής περιόδου, τα οποία υποδεικνύουν τη θέση μιας εποχικής παραθαλάσσιας εγκατάστασης με αλιευτικό χαρακτήρα. Νοτιότερα, στο τελικό τμήμα του έργου της Νέας Περιμετρικής Οδού, αποκαλύφθηκαν συστάδες λακκοειδών τάφων, καθώς και σειρές θαλαμοειδών τάφων, διανοιγμένων σε κάθετα μέτωπα του βράχου, που χρονολογούνται στην ελληνιστική περίοδο και ενθυμίζουν τα ταφικά συγκροτήματα του Κορακόνερου (εικ. 9). Από τα σημαντικότατα ευρήματα των παραπάνω ταφικών συγκροτημάτων, αξιομνημόνευτα είναι ένα χρυσό στεφάνι από φύλλα κισσού, αργυρά αλάβαστρα, ασημένια νομίσματα, ένα εξαίρετο χρυσό δακτυλίδι με περιστρεφόμενο δακτυλιόλιθο από ορεία κρύσταλλο με έγγλυφη παράσταση πολεμιστή και μια χρυσή μέλισσα (ή τζιτζίκι) επίρραμμα ή εξάρτημα κοσμήματος. Στην περιοχή της Ιαλυσού (Τριάντα), ιδιαίτερα σημαντικές ήταν όλες οι σωστικές ανασκαφές που διεξήχθησαν σε μία σειρά οικοπέδων στα νότια, νοτιοανατολικά και νοτιοδυτικά του μεγάλου οικισμού της ύστερης εποχής του Χαλκού, οι οποίες έφεραν στο φως πολλά νέα στοιχεία για την κατοίκηση της μέσης εποχής του Χαλκού στην περιοχή, την οργάνωση των εγκαταστάσεων στο χώρο, την αρχιτεκτονική, την κεραμική παραγωγή και, γενικότερα, τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του πολιτισμού της περιόδου αυτής στο νοτιοανατολικό Αιγαίο. Το σημαντικότερο και πιο πρόσφατο εύρημα αποκαλύφθηκε στο οικόπεδο Π. Ατσικνούδα, στα νότια του μεγάλου οικισμού της ύστερης εποχής του Χαλκού. Πρόκειται για πολυτελές κτήριο της μέσης εποχής του Χαλκού, που αποτελείται από χώρο πολυθύρου, δυτικά και ανατολικά του οποίου αποκαλύφθηκαν δωμάτια που παραπέμπουν σε τελετουργική χρήση του κτίσματος. Παρόμοια θα ήταν και η χρήση μεγάλου δωματίου νότια του πολυθύρου, που έφερε επίμηκες θρανίο. Οι τοίχοι και τα δάπεδα ήταν επενδυμένα με στιλπνά ερυθρά μονόχρωμα και γραπτά κονιάματα. Το δάπεδο του μεγάλου χώρου με τα ανοίγματα πολυθύρου στη βόρεια πλευρά του, διαστ. 35 τ.μ., έφερε πολύχρωμη γραπτή διακόσμηση σε ορθογώνια διάχωρα, που μιμούνται με φυσιοκρατικό τρόπο ορθογώνιες μαρμάρινες πλάκες με τις χαρακτηριστικές φλεβώσεις. Σχηματοποιημένη γραπτή φυτική διακόσμηση Εικ. 5-7. Πόλη Ρόδου. Έργα ΔΕΥΑΡ. Περιοχή Επτά Βαγιές. Αρχαϊκοί λακκοειδείς τάφοι, πήλινος μεσοκορινθιακός αρύβαλλος με παράσταση ιππέα (600-575 π.χ.) και ακανθόχοιρος από φαγεντιανή (600-550 π.χ.).

Π ΟΛ Η Ρ ΟΔΟΥ. Ν Ε Α Π Ε Ρ Ι Μ Ε Τ Ρ Ι Κ Η ΟΔΟΣ Π ΟΛ Ε Ω Σ Ρ ΟΔΟΥ Εικ. 8. Άποψη της ανασκαφής του λιμενοβραχίονα του νότιου λιμένος της αρχαίας Ρόδου από Β. Εικ. 9. Άποψη του μνημειακού ταφικού συγκροτήματος με τους θαλαμοειδείς τάφους. και μίμηση κομψής ορθομαρμάρωσης έφεραν επίσης τα μονολιθικά κατώφλια και οι λίθινες βάσεις των παραστάδων του πολυθύρου. Σύμφωνα με την εισηγμένη από τη μινωική Κρήτη κεραμική, το κτήριο αντιστοιχεί στην πρώιμη μεσομινωική ΙΙΙΑ φάση των παλαιών ανακτόρων. Πρόκειται για το αρχαιότερο γνωστό έως σήμερα πολύθυρο του Αιγαίου με το μεγαλύτερο σε έκταση, αλλά και καλύτερο σε ποιότητα, σωζόμενο τοιχογραφικό διάκοσμο κατά χώραν, γεγονός που επιβεβαιώνει τη μεγάλη σημασία του προϊστορικού οικισμού της Ιαλυσού ήδη από τη μέση εποχή του Χαλκού (εικ. 10). Στην ανασκαφή του οικοπέδου Μ. Πανάγου, η οποία δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί, βρέθηκε τμήμα υστερομινωικού ΙΑ δρόμου, που παραπέμπει στα ανακτορικά κέντρα της μινωικής Κρήτης, καθώς και τμήμα πολυθύρου, το τέταρτο παράδειγμα της υστερομινωικής ΙΑ φάσης της προϊστορικής πόλης στα Τριάντα (εικ. 11). Με τη σημαντική ανασκαφή στο οικόπεδο Μ. Μαργαρίτη αποκαλύφθηκαν νέα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της υστεροχαλκής ΙΑ φάσης και η συνέχεια της κατοίκησης έως την υστεροελλαδική ΙΙΙΑ2-IIIB1 περίοδο. Μοναδικό εύρημα ως προς την άριστη διατήρηση, αλλά και τη μορφή του είναι ο μεγάλος μυκηναϊκός κλίβανος και τα κατάλοιπα του μοναδικού έως σήμερα αργαλειού στο χώρο του Αιγαίου (εικ. 12), τα οποία ανήκουν στη φάση της εγκατάλειψης του οικισμού από μεγάλη πλημμύρα. Σαφείς ενδείξεις της παραπάνω καταστρεπτικής πλημμυρίδας αποτελούν επίσης τα κατάλοιπα του μεγάλου αντιπλημμυρικού έργου στην ανασκαφή του οικοπέδου Η. Λιαμή και το στρώμα καταστροφής βόρεια αυτού (εικ. 13). Εικ. 10. Ιαλυσός, οικόπεδο Π. Ατσικνούδα. Γενική άποψη της ανασκαφής. Εικ. 11. Ιαλυσός, οικόπεδο Μ. Πανάγου. Μερική άποψη του πολυθύρου από Δ. Εικ. 12. Ιαλυσός, οικόπεδο Μ. Μαργαρίτη. Γενική άποψη της ανασκαφής από Α. Στη νοτιοανατολική γωνία διακρίνεται ο κλίβανος και το δάπεδο του αργαλειού στα Β.ΒΑ. του. Εικ. 13. Ιαλυσός, οικόπεδο Η. Λιαμή. Στρώμα καταστροφής της υστεροελλαδικής ΙΙΙΑ2/IIIB1. 299

300 Από τις ανασκαφές που διεξήχθησαν στην περιοχή των εκτεταμένων αρχαϊκών και κλασικών νεκροπόλεων της Ιαλυσίας, στη σημερινή κωμόπολη της Κρεμαστής, έγινε και πάλι φανερό ότι οι τάφοι είχαν αναπτυχθεί κατά συστάδες και ότι ανάμεσά τους υπήρχαν κενά και χώροι χθόνιας λατρείας, όπως μαρτυρούν πηγάδια με αγγεία και άλλα αντικείμενα. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η ανασκαφή στο οικόπεδο Τσισιμοίρη (2000), όπου, εκτός από την αποκάλυψη δύο πρώιμων γεωμετρικών ταφών με πλούσια κτερίσματα, διαπιστώθηκε ότι η περιοχή είχε κατοικηθεί για σύντομο χρονικό διάστημα κατά την υστερομινωική ΙΑ, πριν από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Επιπλέον, ένα νέο μυκηναϊκό νεκροταφείο εντοπίστηκε στην περιοχή Τρεις, κατά τη διάρκεια έργων ύδρευσης. Από αυτό ερευνήθηκε θαλαμοειδής τάφος με πλούσια κτερίσματα της μεσαίας φάσης της υστεροελλαδικής ΙΙΙΓ περιόδου. Από την ύπαιθρο του νησιού της Ρόδου αρκετές θέσεις αποδεικνύονται ιδιαιτέρως αξιόλογες: Στη Λαχανιά, το 2005 κατά τη διάνοιξη ορύγματος αγωγού ύδρευσης δυτικά του ναϋδρίου του Αγίου Ιωάννου, εντοπίστηκε και ερευνήθηκε μεγάλος ταφικός θάλαμος των ύστερων κλασικών χρόνων με μνημειώδη οξυκόρυφη είσοδο στην ανατολική του πλευρά, σφραγισμένη εξωτερικά με μονολιθικό διάφραγμα (εικ. 14). Στις υπόλοιπες τρεις πλευρές του είχαν διανοιχθεί επτά συρταρωτοί τάφοι, οι οποίοι βρέ - θηκαν συλημένοι. Ένας όγδοος τάφος, κιβωτιόσχημος με δίρριχτη οροφή, είχε κατασκευαστεί στο δάπεδο του θαλάμου. Στην Αγία Αγάθη Μαλώνας, το 2004, έπειτα από τυχαίο εύρημα, αποκαλύφθηκε και συνεχίζεται μέχρι σήμερα να ερευνάται ένα νέο, πολύ σημαντικό νεκροταφείο του τέλους της εποχής του Χαλκού (εικ. 15). Περιλαμβάνει δύο νέους τύπους τάφων για τη Ρόδο, εκείνον του θαλάμου-κόγχης με λακκοειδή δρόμο (pitcave) και του λαξευτού λακκοειδούς, οι οποίοι φιλοξενούσαν ατομικές ταφές, πρακτική εξίσου καινοφανής για τη μυκηναϊκή περίοδο στο νησί. Το νεκροταφείο αυτό παρουσιάζει ομοιότητες με το νεκροταφείο της Περατής, αλλά και με νεκροταφεία στην Κρήτη και την Κύπρο. Μεταξύ των κτερισμάτων περιλαμβάνονται εισηγμένα αγγεία και αντικείμενα πολυτελείας από την Πελοπόννησο, την Κρήτη, την Κύπρο και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή (εικ. 16). Δύο νέες αρχαιολογικές θέσεις εντοπίστηκαν εξάλλου στην ευρύτερη περιοχή της παραλίας Αφάντου - Κολυμπίων, στο πλαίσιο της ανέγερσης μεγάλων ξενοδοχειακών μονάδων (οικ. Πλατή και AQUA SOL A.E.). Πρόκειται για εκτεταμένες παραθαλάσσιες εγκαταστάσεις που περιλαμβάνουν αγροικίες και εργαστήρια παραγωγής κεραμικών της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου (εικ. 17). Η εγγύτητα στη χωροθέτηση των δύο εργαστηριακών χώρων παραπέμπει στην αναγνώριση της περιοχής αυτής ως μιας αρχαίας βιοτεχνικής ζώνης, που καταλάμβανε το νότιο τμήμα της μεγάλης τουριστικής παραλίας. ΚΩΣ Στο νησί της Κω οι συνεχιζόμενες ανασκαφικές έρευνες έφεραν στο φως πλήθος νέων στοιχείων, που εμπλουτίζουν σε σημαντικό βαθμό τις γνώσεις μας για το νησί. Τα κυριότερα νέα ευρήματα είναι τα ακόλουθα: Στη βορειοδυτική πλευρά του λόφου των Σεραγιών, στο οικόπεδο Ν. Κουλιά, κατά το 2000-2001, αποκαλύφθηκαν επάλληλες οικο - δομικές φάσεις της εποχής του Χαλκού και ερευνήθηκε τμήμα μυκηναϊκής οχύρωσης, το οποίο ακολουθούσε τη δυτική πλαγιά του λόφου των Σεραγιών, καθώς και μεγάλο τμήμα κτηρίου της υστερομινωικής ΙΑ περιόδου με ευρύχωρα δωμάτια (εικ. 18), τα οποία κάλυπτε στρώμα καταστροφής από σεισμό. Εικ. 14. Ρόδος. Λαχανιά. Άποψη από το εσωτερικό του ταφικού θαλάμου. Εικ. 15-16. Ρόδος. Αγία Αγάθη Μαλώνας. Άποψη του χώρου του μυκηναϊκού νεκροταφείου και ευρήματα από τον τάφο 3.

Εικ. 18. Κως. Σεράγια, οικόπεδο Ν. Κουλιά. Άποψη της μυκηναϊκής οχύρωσης και κτήριο της υστερομινωικής ΙΑ περιόδου. Εικ. 17. Ρόδος. Κολύμπια, οικόπεδο Πλατή. Γενική άποψη της εγκατάστασης. Εικ. 19. Κως, οικόπεδο Φ. Παπαθεοδώρου. Άποψη τμήματος του νότιου σκέλους της οχύρωσης. Εικ. 20. Κως, οικόπεδο Δήμου Κω - Λέσχη Φιλίας. Άποψη τμήματος του ανατολικού σκέλους της οχύρωσης με ημικυκλικό πύργο. Εικ. 21. Κως. Ιερό Δήμητρας. Γενική άποψη. Σημαντικά τμήματα της αρχαίας οχύρωσης εντοπίστηκαν το 2004 στο οικόπεδο Α. Κεντούρη (τμήμα του δυτικού σκέλους του τείχους), το 2007 στο οικόπεδο Φ. Παπαθεοδώρου (τμήμα του νότιου σκέλους του τείχους) (εικ. 19), και το 2005-2009 στο οικόπεδο Δήμου Κω - Λέσχη Φιλίας, τα οποία επιτρέπουν την ακριβή οριοθέτηση της περιμέτρου της αρχαίας πόλης. Στο τελευταίο μάλιστα ακίνητο, όπου η ανασκαφή βρίσκεται σε εξέλιξη, εκτός από τμήμα του ανατολικού σκέλους της οχύρωσης της πόλης, αποκαλύφθηκε επιπλέον τμήμα εντυπωσιακού ημικυκλικού πύργου (εικ. 20). Στο δυτικό τμήμα της αρχαίας πόλης της Κω, από το 2005 μέχρι σήμερα, εντοπίστηκε και ανασκάπτεται σε όμορα οικόπεδα (οικόπεδο Πλάνων Νήσου Κω ΑΕ, ιδιοκτησία Έψιμου, οικόπεδο Δεμερτζή-Μακρυχαλιλάκη, οικόπεδο Κουρούδη, κτήμα Κουτσουράδη, διάνοιξη οδού ιερού Λόχου) μεγάλο τμήμα του ιερού της Δήμητρας (εικ. 21). Ο εντοπισμός της θέσης του προσέθεσε νέα σημαντικά τοπογραφικά στοιχεία για την αρχαία πόλη και εμπλούτισε τις γνώσεις μας για τη λατρεία της Δήμητρας, που ήταν από τις σημαντικότερες στο νησί. Στην ίδια περιοχή της αρχαίας πόλης, στο οικόπεδο Πλατανίστα, αποκαλύφθηκε στωικό οικοδόμημα, το οποίο περιλαμβάνει στοά σε σχήμα Γ, που μάλλον οριοθετεί περίστυλη αυλή. Το μνημείο, που χρονολογείται στα τέλη του 2ου-αρχές του 1ου αι. π.χ., βρίσκεται αμέσως βόρεια της Παλαίστρας και του γνωστού από τις ιταλικές ανασκαφές Γυμνασίου και δυτικά του αρχαίου σταδίου. Πιθανότατα αποτελεί ένα ακόμα Γυμνάσιο. Στο κέντρο της αρχαίας πόλης, αμέσως ανατολικά της αρχαίας αγοράς, εντός του οικοπέδου αφών Δάμτσα, ερευνήθηκε κατά το 20052006, μεγάλο δημόσιο οικοδόμημα, με επάλληλες οικοδομικές φάσεις (εικ. 22). Η χρήση του κτηρίου, το οποίο δέχθηκε εκτεταμένες επισκευές, πιθανώς μετά από τον καταστρεπτικό σεισμό του 142 μ.χ., προς το παρόν δεν είναι δυνατόν να ταυτιστεί με ακρίβεια. Πιθανολο- 301

Εικ. 22. Κως, οικόπεδο αφών Δάμτσα. Άποψη του δημόσιου κτηρίου. Εικ. 23. Κως, οικόπεδο Σ. Xατζηστέργου - E. Kεφαλιανού. Βάθρο μεγάλου δημόσιου αναθήματος. 302 γείται, ωστόσο, ότι πρόκειται για το Αγορανομείο, καθώς στον εξοπλισμό του περιλαμβάνεται τμήμα μαρμάρινης λεκανίδας με επιγραφή ]OAΓOPA[, που θα μπορούσε να συνδέεται με τη σφράγιση του δοχείου για την πιστοποίηση της χωρητικότητάς του, δηλαδή τη χρήση του ως μεζούρας υγρών ή στερεών. Τέλος, το 2004, σε κεντρικό σημείο της ελληνιστικής πόλης, στη βόρεια πλευρά της κεντρικής οδού, πλ. 30 μ., που τη διέσχιζε στην κατεύθυνση Α.-Δ., αποκαλύφθηκε η μνημειακή βάση ενός μεγάλου δημόσιου αναθήματος (οικ. Σ. Xατζηστέργου - E. Kεφαλιανού), αποτελούμενου από ένα κεντρικό ορθογώνιο «βάθρο» ιδιαίτερα επιμελημένης κατασκευής, περιμετρικά του οποίου είχαν τοποθετηθεί μαρμάρινα εδώλια (εικ. 23). Ένα παρόμοιας χρήσης βάθρο είχε εντοπιστεί την προηγούμενη δεκαετία στο όμορο προς ανατολικά οικόπεδο, επιτρέποντας την αποκατάσταση της εικόνας μιας πόλης πλούσια κοσμημένης με λαμπρά αναθήματα, την οποία μας περιγράφουν οι αρχαίοι συγγραφείς. Ανάλογα μνημεία έχουν αποκαλυφθεί στην αρχαία Aγορά της Πριήνης. ΚΑΛΥΜΝΟΣ Στο νησί της Καλύμνου σημαντικός αριθμός μαρμάρινων αγαλμάτων αποκαλύφθηκε το 2001 εντός αρχαίου αποχετευτικού αγωγού, κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας στο ακίνητο Μ. Χαλκίτη - Δ. Κριμίζη, έπειτα από παράδοση στην Εφορεία μας μεγάλου αριθμού γλυπτών. Το οικόπεδο βρίσκεται στην περιοχή Λιμνιώτισσα ή Πηγάδια της Καλύμνου, όπου εντοπίζεται το ιερό του Δαλίου Απόλλωνος, το σπουδαιότερο θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο του νησιού κατά την αρχαιότητα. Νοτιοανατολικά της ανασκαφής δεσπόζει η παλαιοχριστιανική τρίκλιτη βασιλική του «Χριστού της Ιερουσαλήμ». Ανάμεσα στα γλυπτά ξεχωρίζουν ο σπάνιος για την περιοχή τύπος του ενδεδυμένου κούρου με γραπτή διακόσμηση και αφιερωματική επιγραφή, ανάθημα στον Απόλλωνα (530 π.χ.), και η κολοσσική μορφή του λατρευτικού αγάλματος του Ασκληπιού (2ος αι. π.χ.). Τα ευρήματα, που δίνουν νέα σημαντικά στοιχεία για τη θρησκευτική και καλλιτεχνική ζωή του ιερού και καλύπτουν μια μακρά χρονική περίοδο, από το τελευταίο τέταρτο του 6ου αι. π.χ. μέχρι και τους ρωμαϊκούς χρόνους, βρέθηκαν στο κεντρικό τμήμα του αγωγού (εικ. 24), με ελάχιστη άβαφη χρηστική κεραμική των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων, που αποτελεί ίσως και τη μοναδική ένδειξη για το χρόνο απόθεσης των αγαλμάτων. ΚΑΡΠΑΘΟΣ Κατά την τελευταία δεκαετία σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα ήλθαν στο φως και στο νησί της Καρπάθου. Στην πρωτεύουσα του νησιού Πηγάδια, στην περιοχή Ξενώνας Αυλά - Ανθόκηπος (οικόπεδο Τσέκου, Χατζηγεωργίου, Φελλουζή, Μαρή και Αύλειου Χώρου Κέντρου Υγείας Καρπάθου) εντοπίστηκε και οριοθετήθηκε οικισμός της ύστερης εποχής Εικ. 24. Κάλυμνος, οικόπεδο Μ. Χαλκίτη Δ. Κριμίζη. Άποψη του αρχαίου αγωγού με τα γλυπτά.

Εικ. 25. Κάρπαθος, Πηγάδια, οικόπεδο Χαροκόπου. Γενική άποψη της ανασκαφής. Εικ. 26. Σύμη, Μέσα Νημπορειός, οικόπεδο Devilliers. Ρωμαϊκά οικιστικά λείψανα. Εικ. 27. Νίσυρος, Παλαιόκαστρο. Το εσωτερικό του ταφικού πίθου με τα κτερίσματα κατά χώραν. Εικ. 28. Αστυπάλαια, θέση «Κυλίνδρα». Γενική άποψη του νεκροταφείου με τους εγχυτρισμούς βρεφών. του Χαλκού, γνωστός μέχρι πρόσφατα από τα νεκροταφεία στους γύρω λόφους Μακέλλι, Σκόπη και Ανεμόμυλοι. Ο οικισμός, που περιλαμβάνει και εργαστηριακές εγκαταστάσεις, παρουσιάζει στρωματογραφική συνέχεια από τον 14ο έως τον 11ο αι. π.χ. Στα Πηγάδια, εκτός του μυκηναϊκού οικισμού, εντοπίστηκε για πρώτη φορά τμήμα οικισμού των ρωμαϊκών χρόνων στα οικόπεδα Χαροκόπου και Πελεγρίνη (εικ. 25), καθώς και τάφοι που χρονολογούνται από την υστεροκλασική έως τη ρωμαϊκή περίοδο (οικ. Βασιλάκη, Έργα Εγκατάστασης Αποχετευτικού Δικτύου). Στη θέση «Βρόντης», στη βόρεια άκρη του κόλπου των Πηγαδίων, εντοπίστηκε και ερευνάται εγκατάσταση της υστερομινωικής Ι περιόδου, καθώς και εγκατάσταση των υστερορωμαϊκών-παλαιοχριστιανικών χρόνων. Μια νέα, πολύ ενδιαφέρουσα θέση, που αποτελούσε πιθανώς ιερό της ύστερης εποχής του Χαλκού, αποκαλύφθηκε στη θέση «Τσαμπαλάς - Τραχανάμμος» στην Αρκάσα (οικ. Πρωτοψάλτη). Τα ευρήματα της ανασκαφής περιλαμβάνουν ρυτά και τμήματα ειδωλίων. Πολύ σημαντικά στοιχεία προέκυψαν, επίσης, για την ακρόπολη της Βρυκούντας μέσω της τοπογραφικής αποτύπωσης και της αρχαιολογικής τεκμηρίωσης, καθώς εντοπίστηκαν άγνωστα μέχρι σήμερα τμήματα του τείχους και νέοι τάφοι της εκτεταμένης νεκρόπολης των ρωμαϊκών χρόνων. ΣΥΜΗ Κατά το διάστημα 2007-2008, πραγματοποιήθηκε η πρώτη εκτεταμένη ανασκαφική έρευνα στο νησί, στην περιοχή Μέσα Νημπορειός (οικ. Devilliers). Ερευνήθηκαν οικιστικά λείψανα της ρωμαϊκής περιόδου, τα οποία διατηρούνται σε εξαιρετικά καλή κατάσταση και σε μεγάλο ύψος (εικ. 26). Η ανασκαφή αυτή παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, γιατί η οικία που αποκαλύφθηκε ανήκει στον εκτεταμένο αρχαίο οικισμό (λιμένας;) της περιοχής, την ύπαρξη του οποίου υποδήλωνε η πυκνή επιφανειακή κεραμική και το μοναδικό ορατό μέχρι σήμερα αρχαίο υπόσκαφο μνημείο «Δώδεκα Σπήλια». ΝΙΣΥΡΟΣ Στη Νίσυρο, το 2007, κατά τη θεμελίωση του φυλακίου του αρχαιολογικού χώρου του Παλαιοκάστρου, στο πλαίσιο του έργου της 303

ανάδειξης του αρχαίου τείχους της Νισύρου, ήλθαν στο φως τέσσερις ταφικοί πίθοι και τρεις καύσεις του 5ου και του 4ου αι. π.χ. Ο ένας πίθος περιείχε ταφή εφήβου ή νέου άνδρα, που χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.χ. και ήταν κτερισμένη με πήλινα ειδώλια και μεγάλο αριθμό αγγείων, κυρίως αττικών ερυθρόμορφων (εικ. 27), τα οποία έχουν ήδη εκτεθεί στο νέο Αρχαιολογικό Μουσείο του νησιού. ΑΣΤΥΠΑΛΑΙΑ Στην Αστυπάλαια συνεχίστηκε η έρευνα του νεκροταφείου με τους εγχυτρισμούς βρεφών, που χρονολογείται από το τέλος της γεωμετρικής έως τη ρωμαϊκή περίοδο, στα όμορα οικόπεδα Σταυριανού και Κομηνέα, στη θέση «Κυλίνδρα» (εικ. 28). Η αποκάλυψη μέχρι σήμερα περισσότερων των 2.750 εγχυτρισμών είναι ενδεικτική για τη μεγάλη έκταση και τη σημασία του ασυνήθιστου αυτού νεκροταφείου. Εικ. 29. Αγαθονήσι, θέση «Καστράκι». Γενική άποψη της ανασκαφής. Α ΓΑΘΟΝΗΣΙ 304 Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η συστηματική ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιείται από την ΚΒ Εφορεία στο ακριτικό Αγαθονήσι από το 2006. Η ανασκαφή στη θέση «Καστράκι», σε ένα εξαιρετικά δυσπρόσιτο βραχώδες ύψωμα, αποκάλυψε οχυρωμένο οικισμό των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων (εικ. 29), πιθανώς το επίνειο της αρχαίας πόλης της Τραγαίας. Διερευνήθηκαν τα όρια του οχυρωμένου μικρού οικισμού, έκτασης 2,5 στρεμμάτων, που είναι διευθετημένος σε άνδηρα και χρονολογείται βάσει μορφολογικών αρχιτεκτονικών στοιχείων στον ύστερο 4ο-αρχές του 3ου αι. π.χ. Στο εσωτερικό του οχυρού και στο ανώτερο άνδηρο, αποκαλύφθηκε λαξευτή στο βράχο δεξαμενή (εικ. 30) με στέγη για την περισυλλογή των ομβρίων υδάτων. Εργαστηριακές εγκα- Εικ. 30. Αγαθονήσι, θέση «Καστράκι». Άνδηρο 1. Δεξαμενή 1. ταστάσεις επεξεργασίας πορφύρας των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, με δεξαμενές εκτροφής οστρέων murex brandaris, εντοπίστηκαν κοντά στη νοτιοανατολική πλευρά της οχύρωσης. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η ανεύρεση στο χώρο της ανασκαφής 10.000 θραυσμάτων πήλινων κυψελών, κυρίως του οριζόντιου τύπου, για την παραγωγή του περίφημου νησιωτικού μελιού, υπολείμματα του οποίου σώζονται ακόμη και σήμερα σε θραύσμα κυψέλης (εικ. 31). Προϊσταμένη Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού Ανασκαφές Υπεύθυνοι αρχαιολόγοι Ρόδος, οικόπεδο Λ. Τηλιακού, οικόπεδο Ά. Σπανού Οικόπεδα ΚΥΠΡΙΑΔΗΣ FINANCE AEBE, AQUA SOL A.E. Έργα ΔΕΥΑΡ, Επτά Βαγιές Νέα Περιμετρική Οδός Πόλεως Ρόδου, οικόπεδο Πλατή, Λαχανιά Οικόπεδο Π. Ατσικνούδα, οικόπεδο Μ. Μαργαρίτη, οικόπεδο Η. Λιαμή Οικόπεδο Μ. Πανάγου Αγία Αγάθη Μαλώνας Κως Κάλυμνος Κάρπαθος Σύμη Νίσυρος Αστυπάλαια Αγαθονήσι Ν. Χριστοδουλίδης Χ. Φανταουτσάκη Π. Τριανταφυλλίδης Ε. Κανίνια Τ. Μαρκέτου Ε. Φαρμακίδου Φ. Ζερβάκη Ν. Γρηγοριάδου, Ε. Σκέρλου, Β. Χριστοπούλου Τ. Δρελιώση Φ. Ζερβάκη, Β. Πατσιαδά Ε. Φαρμακίδου Κ. Μπαϊράμη Μ. Μιχαλάκη-Κόλλια Π. Τριανταφυλλίδης Εικ. 31. Θραύσμα κυψέλης οριζόντιου τύπου με ίχνη μελιού. Ύστερος 2ος-1ος αι. π.χ.