ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ

ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ Θεολόγος Καθηγητής DEA Εκκλησιαστικής Ιστορίας ΑΠΘ Δρ. Θεολογίας ΑΠΘ

Η δεξίωση της επιστημονικής επανάστασης του 16 ου και 17 ου αιώνα στο ελληνικό χώρο

Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ (18 ος αρχές 19 ου αιώνα) Βλ. Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα. Αρχές της φυσικής φιλοσοφίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη και του Νικηφόρου Θεοτόκη, Διδακτορική Διατριβή, Διαπανεπιστημιακό Πρόγραμμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας, Αθήνα 2001: http://users.uoa.gr/~mpatin/patiniotis%20dissertation.pdf

ΤΟ ΗΛΙΟΚΕΝΤΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ Η ΔΕΞΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΛΟΓΙΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18 Ο ΑΙΩΝΑ 1. Χρύσανθος Νοταράς. 2. Μεθόδιος Ανθρακίτης. 3. Νικόλαος Μαυροκορδάτος. 4. Νικόλαος Ζερζούλης. 5. Ιώσηπος Μοισιόδακας. 6. Παναγιώτης Κοδρικάς. 7. Βενιαμίν Λέσβιος. 8. Σέργιος Μακραίος. 9. Ευγένιος Βούλγαρης. 10. Νικηφόρος Θεοτόκης ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ: Π. Κονδύλης, «Το ηλιοκεντρικό σύστημα και η πληθύς των κόσμων», στον τόμο: Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1988, 109-128.

ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ ΝΟΤΑΡΑΣ, Εισαγωγή εις τα Γεωγραφικά και Σφαιρικά, [Παρίσι 1716]

Ο Κοπέρνικος στη θεώρηση του Χρύσανθου Νοταρά Ο Χρύσανθος Νοταράς είχε γνώση της κοπερνίκειας θεωρίας, αλλά θεληματικά την αγνοούσε για εκκλησιαστικούς λόγους. «Η αποδοχή της μεταπτώσεως των Ισημεριών συνηγορεί και στην αποδοχή της ανάγκης αλλαγής του ημερολογίου. Είναι πιθανό, καθώς, η αποδοχή του Γρηγοριανού ημερολογίου από την Ορθόδοξη Εκκλησία ήταν για την εποχή πράγμα αδιανόητο, θεληματικά ο Χρύσανθος να αγνόησε αυτό το ακανθώδες θέμα». Βλ. Ευθύμιος Νικολαΐδης, «Πτυχές της κοσμολογικής αντίληψης του Χρύσανθου Νοταρά», στον τόμο: Ζητήματα Ιστορίας των Μαθηματικών, Θεσσαλονίκη 1989, 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ: 1. http://tideon.org/content/epistimitechnologiakaiithiki/astronomiaastrofisiki/chrysanthos _Notaras_%20Astronomos.pdf 2. http://adsabs.harvard.edu/abs/1997jena.confe.337r 3. http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors//notaras.htm 4. Βιογραφικά και άλλα για τον Χρύσανθο Νοταρά βλ. Α. Ε. ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ, Οι Έλληνες λόγιοι στη Βλαχία (1670-1714). Συμβολή στη μελέτη της ελληνικής πνευματικής κίνησης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες κατά την προφαναριώτικη περίοδο, εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1982, passim

Μεθόδιος Ανθρακίτης (1660-1736) Το φιλοσοφικό σύστημα που ανέπτυξε ο Ανθρακίτης αντλούσε την επιρροή του από τις θέσεις του Malebranche. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ: 1. http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon /authors//anthrakitis.htm 2. Κ. ΠΕΤΣΙΟΣ, Μεθόδιος Ανθρακίτης. Εισαγωγή στη σκέψη και το έργο του, Ιωάννινα 2006.

Νικόλαος Μαυροκορδάτος (1670-1730) Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα αν ο συγκρατημένος και συμφιλιωτικός Νικόλαος Μαυροκορδάτος ομολογούσε έμμεσα την πίστη του στο ηλιοκεντρικό σύστημα, όταν γύρω στο 1718 επαινούσε «τους νεωτέρους εις τα ενδόμυχα της φύσεως χωρήσαντας», προσθέτοντας ό,τι ο Αριστοτέλης ξεπεράστηκε απ αυτούς. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ: 1. Φιλοθέου Πάρεργα, [Βιέννη 1800], 54. 2. http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/2/e/8/met adata-18-0000021.tkl

Νικόλαος Ζερζούλης (1706-1773) Δεν υπάρχει αμφιβολία ό,τι όταν ο Νικόλαος Ζερζούλης μετέφραζε ένα μέρος του βασικού έργου του Newton, έδειχνε με αυτόν τον τρόπο έμπρακτα την προσχώρηση του στις θέσεις της καινούργιας Μαθηματικής, Φυσικής και Αστρονομίας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΖΕΡΖΟΥΛΗΣ, Επιστολή προς Μπαλάνον Βασιλόπουλον, («Αντιπελάργησις», Βιέννη 1816, 46-51), επιμέλεια Ν. Κ. Ψημμένος, εκδ. Ζωσιμαία Δημόσια Βιβλιοθήκη Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2000.

Ιώσηπος Μοισιόδακας (1725/1730-1800) Ο Ιώσηπος Μοισιόδακας αποτελεί μορφή τυπική και συνάμα πρωτοποριακή. Εκείνο που με έμφαση οφείλουμε να τονίσουμε είναι το γεγονός ό,τι ο Μοισιόδακας είχε συνείδηση του γεγονότος ό,τι η νεότερη Μαθηματική και Φυσική δεν περιορίστηκε στη βελτίωση ή αναίρεση ορισμένων σημείων της αριστοτελικής φιλοσοφίας της φύσης, παρά αντικατέστησε το παραδοσιακό κοσμοείδωλο με ένα ολότελα καινούργιο. Επίσης, γνώριζε από ποιον δρόμο η νεότερη Φυσική έφτασε στη συγκρότηση του κοσμοειδώλου της. Γι αυτό και χαρακτηρίζει τον Κοπέρνικο «αεικλεή ανακαινιστή της όντως Αστρονομίας». ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ: Π. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ, Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Οι συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης τον 18 ο αιώνα, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1985.

Παναγιώτης Κοδρικάς (1750/1755-1827) Η γνώμη του Κοδρικά είναι ό,τι η Αγία Γραφή είναι θεολογικό και όχι επιστημονικό βιβλίο, και επομένως ζητάει άμεσα το χωρισμό της θεολογίας από την επιστήμη και την ελευθερία της δεύτερης να καταλήγει στα δικά της συμπεράσματα. Ο Κοπέρνικος και ο Νεύτωνας αναφέρονται ως πρωτεργάτες της κοσμοθεωρητικής στροφής των Νέων Χρόνων. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ: 1. http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors//kodrikas.htm 2. http://195.134.75.14/hellinomnimon/0709241317270000/main.htm

Βενιαμίν Λέσβιος (1759/1762-1824) Ο Βενιαμίν Λέσβιος προασπίζεται το ηλιοκεντρικό σύστημα. Ωστόσο, στη δική του στρατηγική ισοσταθμίζει την απόρριψη του εγωιστικού ανθρωποκεντρισμού, με την εξίσου έντονη απόρριψη της μηχανικής αντίληψης του κόσμου, η οποία δεν αναγνωρίζει τα τελικά αίτια. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ: 1. http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors//lesvios.htm 2. Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Η περίπτωση του Βενιαμίν Λεσβίου, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, Τομέας Φιλοσοφίας Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων / Λέσχη Πλωμαρίου «Βενιαμίν ο Λέσβιος», 19-21 Ιουνίου 2009, Πλωμάρι Λέσβου, [Αγία Σιών Επιστημονική Επετηρίδα Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης, Ερεσού και Πλωμαρίου, 4(1999)].

Σέργιος Μακραίος (1734/1740-1819) Ο Σέργιος Μακραίος επιχείρησε τη χαρακτηριστικότερη αντίκρουση της καινούργιας κοσμολογίας στο γέρμα του 18 ου αιώνα, ως «διδάσκαλος των επιστημών» στην Πατριαρχική Ακαδημία της Πόλης. Ο Μακραίος δεν νοιάζεται για την καθαρή φυσικομαθηματική και αστρονομική πλευρά του προβλήματος, ούτε υποβάλλει σε εξονυχιστική λογική και πραγματολογική ανάλυση τα επιχειρήματα των αντιπάλων του, παρά αρκείται να τα απορρίψει συνοπτικά και να υποκαταστήσει την εξέταση τους με την αξιωματική έκθεση των δικών του πεποιθήσεων. Μολονότι το έργο του Τρόπαιον εκ της Ελλαδικής πανοπλίας κατά των οπαδών του Κοπερνίκου, [Βιέννη 1797] είναι γραμμένο σε διαλογική μορφή, ωστόσο ποτέ ο διάλογος δεν γίνεται ουσιαστικός, αφού το πρόσωπο το οποίο παρουσιάζεται αρχικά ως υποστηρικτής του Κοπέρνικου, μεταπείθετε ύστερα από τις πρώτες κιόλας φράσεις του συνομιλητή του, για να προσθέσει και αυτός στη συνέχεια το δικό του ανάθεμα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΝΤΩΝΙΑ ΚΥΡΙΑΖΗ, «Επιστήμη και θρησκεία: η αντίδραση του Σέργιου Μακραίου στο Περί πληθύος κόσμων του Παναγιώτη Κοδρικά»: http://www.amen.gr/article9500 http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/b/f/b/metadata-85-0000001.tkl

Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806) Για τον Μακραίο ο Βούλγαρης ήταν ο σοφότατος διδάσκαλός του. Και πράγματι, εκατέρωθεν αντιμετώπιση της καινούργιας κοσμολογίας δείχνει ότι ανάμεσα τους υπήρχε στενή ιδεολογική σχέση, παρόλη τη σημαντική διαφορά πνευματικού αναστήματος και προσφοράς στα ελληνικά γράμματα. Κι αυτό διότι ο Βούλγαρης βλέπει τις διδασκαλίες της φυσικής επιστήμης από τη σκοπιά πρωταρχικών και απαραβίαστων θεολογικών αιτημάτων. Ο Βούλγαρης, λοιπόν, απορρίπτει το επιχείρημα των οπαδών της καινούργιας αστρονομίας, ό,τι δηλαδή η Αγία Γραφή περιέχει μονάχα τα αναγκαία για τη σωτηρία της ψυχής και όχι όσα αναφέρονται στην ανθρώπινη λογική και σοφία. Παρόλα αυτά, όμως, συγγράφει μια σειρά από έργα που καταδεικνύουν τον τρόπο που άμεσα ήρθε σε επαφή με τις επιστημονικές θεωρίες του Καρτέσιου και του Νεύτωνα.

Ευγένιος Βούλγαρης, Τα Αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις, [Βιέννη 1805]

Σ αυτό το έργο του ο Βούλγαρης κατάφερε να προσφέρει μια συστηματική ερμηνεία διαφόρων ορισμών της φύσης και αντικειμένων της φυσικής επιστήμης. Διαρθρωμένο σε 31 κεφάλαια, παρουσιάζει το εξαιρετικό ενδιαφέρον του για τις λεπτομέρειες των φυσικών επιστημών. Παράλληλα εκθέτει και τις γενικότερες τάσεις της φυσικοφιλοσοφικής σκέψης. Γι αυτό και ορθά ο χαρακτήρας του έργου υποστηρίζεται ό,τι είναι αυστηρά φιλοσοφικός. Μαζί με τα Στοιχεία Φυσικής εκ νεωτέρων συνερανισθέντα του Νικηφόρου Θεοτόκη, αποτελούν τα πρώτα συστηματικά έργα «φυσικής φιλοσοφίας» στον ελληνόφωνο χώρο του 18 ου αιώνα. Ονόματα και θεωρίες αρχαίων και νεοτέρων φιλοσόφων διαπερνούν ολόκληρη την έκταση του έργου. Άλλοτε υιοθετεί και άλλοτε επικρίνει ότι πρέσβευαν οι Σχολαστικοί, οι Ελεάτες, ο Αριστοτέλης, ο Δημόκριτος, ο Επίκουρος, ο Πλούταρχος, ο Πλάτωνας, ο Πυθαγόρας, ο Ζήνωνας, ο Descartes, ο Gassendi, ο Leibniz, ο Wolff, ο Musschenbroek, ο Newton. Το κύριο σώμα του απαρτίζεται από την απαρίθμηση αρχών της Φυσικής: φύση του σώματος, ύλη, έκταση και μορφή, διαιρετότητα και σύνθεση των σωμάτων, έννοια της μορφής, πυκνότητα, αραιότητα, σκληρότητα, πλαστικότητα και αδράνεια των σωμάτων, έννοια του χρόνου, του χώρου και του κενού, μάζα και βαρύτητα, κίνηση μάζας επί κεκλιμένου πεδίου, κίνηση του εκκρεμούς, κεντρόφυγες και κεντρομόλες δυνάμεις, έλξη, συνάφεια, ρευστότητα, υδροστατικές δυνάμεις, γη, νερό, αέρας, φωτιά, φως, αντανάκλαση του φωτός, φάσμα, κ.λπ.

Ευγένιος Βούλγαρης, Περί Συστήματος του Παντός, [Βιέννη 1805] Στα δεκατέσσερα κεφάλαια αυτού του έργου ο Βούλγαρης αναλύει ζητήματα που αφορούν τους αστέρες, τους πλανήτες, τον ήλιο, το φως, τους κομήτες. Παρότι περιορίζει τις φιλοσοφικές του αναζητήσεις, σε ότι αφορά στο ηλιοκεντρικό σύστημα και την κίνηση της γης, δεν παύει να επικαλείται και να συνοψίζει τις θεωρίες παλαιοτέρων και νεοτέρων επιστημόνων, όπως του Πτολεμαίου, του Κοπέρνικου και του Τύχωνα Brahe. Ωστόσο, επάνω στο ζήτημα του ηλιοκεντρικού συστήματος δεν μπόρεσε να προχωρήσει όπως ο Νικηφόρος Θεοτόκης, στην αποδοχή του κοπερνίκειας θεωρίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ Α. Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ, Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806). Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλαγών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18 ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 2011, [Διδακτορική Διατριβή], σσ. 375 + I - XI.

Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800)

Ένα κρίσιμο ιδεολογικό πρόταγμα από έναν ιερωμένο λόγιο Ο Νικηφόρος Θεοτόκης αποδέχεται πλήρως το ζήτημα της κίνησης τη γης και, βέβαια, την ηλιοκεντρική θεωρία του σύμπαντος. Τα Στοιχεία Φυσικής αποτελούν ουσιαστικά έκθεση της Νευτώνειας Φυσικής, με λεπτομερείς αναφορές στη θεωρία της αδράνειας και της ελκτικής δυνάμεως των σωμάτων.

MAKRIDES V., «Nicephore Theotokes», στον τόμο: C. G. Conticelo V. Conticelo (dirs), La Theologie Byzantine et sa Tradition, τ. II, Turnhout 2002, 848-896. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ

Βασίλειος Μακρίδης, «Η επιστημονική θεωρία ως απλή υπόθεση: Μια μορφή θρησκευτικής πολεμικής εναντίον των νέων επιστημονικών ιδεών στην προεπαναστατική και μετεπαναστατική Ελλάδα», Τα Ιστορικά 6(1989)412-423. Ευθύμιος Νικολαΐδης, «Ορθοδοξία, θρησκευτικός ουμανισμός και Διαφωτισμός. Οι επιστήμες στον ελληνισμό του 18 ου αιώνα», Νεύσις, τχ. 1(Φθινόπωρο 1994)98-120. ΔΥΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ ΑΡΘΡΑ

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας