Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης

ΜΙΝΩΙΚOΣ ΚΟΣΜΟΣ Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

* Γυναικεία θεότητα σε θαλάσσια λέμβο. Λεπτομέρεια από το «δακτυλίδι του Μίνωα». Περιοχή του Τάφου - Ιερού, Κνωσός 1450-1400 π.χ.

Το Ανάκτορο της Κνωσού

Υπουργείο Πολιτισμού, και Αθλητισμού ΜΙΝΩΙΚOΣ ΚΟΣΜΟΣ Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Ευρωπαϊκη Ενωση Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης Επιμέλεια έκδοσης Δρ. Στέλλα Μανδαλάκη Δρ. Γιώργος Ρεθεμιωτάκης Συγγραφή κειμένων ISBN: 978-618-82331-0-2 Copyright Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Ηράκλειο 2015 Δρ. Στέλλα Μανδαλάκη Αρχαιολόγος, Διευθύντρια Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου Δρ. Γιώργος Ρεθεμιωτάκης Αρχαιολόγος, Επίτιμος Διευθυντής Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου Νώτα Δημοπούλου Αρχαιολόγος, Επίτιμη Διευθύντρια Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Ξανθουδίδου & Χατζιδάκη, 71202, Ηράκλειο Τηλ. 2810 / 279002-279000, Fax. 2810 / 279001 e-mail: amh@culture.gr Δρ. Γεωργία Φλούδα Αρχαιολόγος, Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Επιστημονική συνεργάτιδα Δρ. Εμμανουέλα Αποστολάκη Αρχαιολόγος Σχεδιασμός - καλλιτεχνική επιμέλεια Νίκος Κριτσωτάκης Απαγορεύεται η ολική ή μερική ανατύπωση, αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή των κειμένων ή της εικονογράφησης της παρούσας έκδοσης χωρίς την έγγραφη άδεια των εκδοτών ή των συνεργατών του τόμου Εκτύπωση ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ Γ. Καζανάκης Δ/χοι Α.Β.Ε.

Περιεχόμενα Πρόλογος 9 Εισαγωγή 11 Η δημιουργία και η εδραίωση του ανακτορικού συστήματος 13 Στέλλα Μανδαλάκη Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης 63 Γεωργία Φλούδα Η αναζήτηση του υπερβατικού 95 Στέλλα Μανδαλάκη Ο ταύρος ως σύμβολο δύναμης 137 Στέλλα Μανδαλάκη Οι τέχνες 151 Νώτα Δημοπούλου Τα μινωικά αθλήματα 199 Γιώργος Ρεθεμιωτάκης Η Μινωική θαλασσοκρατία: πραγματικότητα και μύθος 215 Γιώργος Ρεθεμιωτάκης Βιβλιογραφία 240

Λεπτομέρεια του πήλινου Δίσκου της Φαιστού

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης Πολιτισμός εξωστρεφής που μπολιάστηκε από ποικίλες εξωτερικές επιδράσεις μέσω της θαλάσσιας επικοινωνίας, ο μινωικός πολιτισμός που άνθισε στην Κρήτη από τα μέσα της 4ης μέχρι τα τέλη της 2ης χιλιετίας π.χ. ξεχωρίζει για την επινόηση των πρωιμότερων γραφών της Ευρώπης. Οι Κρήτες υιοθέτησαν την ιδέα της γραφής ως μέσο επικοινωνίας και μετάδοσης της πληροφορίας χάρη στις επαφές τους με τη Συροπαλαιστίνη που συνδεόταν με τα κέντρα της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, πιθανότατα κατά τη μετάβαση από την 3η στη 2η χιλιετία π.χ. Στη συνέχεια, η ανάπτυξη αγροτικού και βιοτεχνικού πλεονάσματος και η ενίσχυση τάσεων κοινωνικής διαφοροποίησης λίγο πριν τη δημιουργία των ανακτορικών κέντρων δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για τη σταδιακή εξέλιξη των γραφών. Επιπλέον, αναπτύχθηκε με βάση ανατολικά πρότυπα η σφράγιση, δηλαδή η αποτύπωση σφραγίδων σε άψητο πηλό για τη δήλωση της προσωπικής και συλλογικής ταυτότητας και τη διαχείριση της παραγωγής αγαθών. Σταδιακά θεσμοθετήθηκε η χρήση πολλών διαφορετικών τύπων σφραγισμάτων και άλλων μέσων διαχείρισης από πηλό, προκειμένου να εξυπηρετήσει την πιστοποίηση των συναλλαγών παράλληλα με τη χρήση της γραφής.

Μινωικός κόσμος. Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Πρότυπα και απαρχές Όπως και στις αρχαιότερες γραφές του κόσμου που αναπτύχθηκαν στην Εγγύς Ανατολή, τη σουμεριακή σφηνοειδή και την αιγυπτιακή ιερογλυφική, η επινόηση των σημείων των μινωικών γραφών βασίστηκε αρχικά στην κωδικοποιημένη χρήση γραφικών συμβόλων που αναπαράγουν όντα ή αντικείμενα του φυσικού κόσμου. Πέρα από το θέμα που απεικόνιζαν, αυτά τα σύμβολα δήλωναν φθόγγους του προφορικού λόγου, που δεν είναι πάντα δυνατό να προσδιορισθούν. Η έναρξη των επαφών των Κρητών με την Αίγυπτο κατά τα τέλη της 3ης χιλιετίας π.χ. και η μίμηση αιγυπτιακών σκαραβαίων με επιγραφές πιθανότατα ενίσχυσαν τη χρήση συμβολικών εικόνων στην Κρήτη και τη δημιουργία ενός κώδικα γραπτής επικοινωνίας με συμβατικά καθορισμένο περιεχόμενο. Το πρωιμότερο μέχρι στιγμής σύστημα γραφής χρονολογείται στην περίοδο πριν από τη ίδρυση των πρώτων ανακτόρων (2000-1900 π.χ.) και ονομάσθηκε συμβατικά Γραφή των Αρχανών, αφού εντοπίσθηκε για πρώτη φορά σε τρεις σφραγίδες από το νεκροταφείο στο Φουρνί Αρχανών, στην κεντρική Κρήτη. Η αύξηση των ταφικών κτηρίων και της ποικιλίας των ευρημάτων που αποτέθηκαν σε αυτά κατά τη μετάβαση προς την πρώτη ανακτορική κοινωνία αντανακλά αντίστοιχη αύξηση του πληθυσμού, καθώς και τον κλιμακούμενο ανταγωνισμό των τοπικών ελίτ γύρω στα 2000 π.χ. Η επιλογή τριών ενεπίγραφων σφραγίδων ως προσφορών για τους νεκρούς του Ταφικού Κτηρίου 6 ίσως αποσκοπούσε στη δήλωση μιας ιδιαίτερης κοινωνικής ταυτότητας μέσω της γραφής και της επίδειξης της αποκλειστικής γνώσης της. Δύο οστέινες πολυεδρικές σφραγίδες με σημεία της «Γραφής των Αρχανών». Αρχάνες, Φουρνί, 2000-1900 π.χ. Στις σφραγιστικές επιφάνειες αυτών των οστέινων πολυεδρικών σφραγίδων είχαν χαραχθεί δύο ομάδες πέντε συνολικά σημείων εικονιστικού χαρακτήρα. Προκαλεί εντύπωση ότι ένα από αυτά είναι ο διπλός πέλεκυς, ένα σημαντικό και διαχρονικό σύμβολο του μινωικού πολιτισμού με ιδεολογικές προεκτάσεις. Πιθανολογείται ότι τα πέντε σημεία είχαν φωνητική αξία, αφού απαντούν στις δύο γραφές που αναπτύχθηκαν κατά την επόμενη περίοδο, την Κρητική Ιερογλυφική και τη Γραμμική Α γραφή. Το στοιχείο αυτό αποτελεί την ισχυρότερη ένδειξη υπέρ της θεωρίας

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης που υποστηρίζει ότι οι δύο κύριες μινωικές γραφές προέκυψαν από ένα κοινό προγονικό σύστημα γραφής, σχετικά με το οποίο γνωρίζουμε όμως ελάχιστα πράγματα. Το γεγονός ότι τα σημεία της «Γραφής των Αρχανών» ταυτίζονται με την επαναλαμβανόμενη φράση της Γραμμικής Α που είναι γνωστή ως «σπονδική ρήση» (libation formula), δεν αποκλείει να είχαν από την αρχή τελετουργικό ή μαγικό χαρακτήρα. Η μεγάλη πολυεδρική σφραγίδα από το Ταφικό Κτήριο 6 ξεχωρίζει χάρη στις δεκατέσσερεις συνολικά σφραγιστικές επιφάνειες που φέρει. Οι δύο ομάδες των πέντε σημείων της «Γραφής των Αρχανών» έχουν χαραχθεί χωριστά σε δύο επιφάνειες. Στις υπόλοιπες απεικονίζονται μεμονωμένα θέματα εικονιστικού χαρακτήρα, όπως ο άνθρωπος που κρατά κάνιστρο, μια παλάμη, ένα πόδι, διάφορα ζώα και μια παραλλαγή του αιγυπτιακού μουσικού οργάνου «σείστρου». Αυτά μπορεί να ήταν επίσης σημεία της γραφής ή σημασιογραφικοί κώδικες, αν και η συγκεκριμένη υπόθεση δεν μπορεί να επαληθευθεί με βάση τα υπάρχοντα ευρήματα. Η επιβίωση της Γραφής των Αρχανών ή τμήματός της κατά την Παλαιοανακτορική περίοδο μαρτυρείται μέσω ενεπίγραφων σφραγίδων από διάφορες θέσεις της Κρήτης (Μονή Οδηγήτριας, Γούβες, Κνωσό) και των αποτυπωμάτων τους σε πηλό (σφραγισμάτων). Η τάση συνδυασμού εικονιστικών παραστάσεων με τη «Γραφή των Αρχανών» επανεμφανίζεται στην οστέινη σφραγίδα σε σχήμα κύβου από το νεκροταφείο στη Μονή Οδηγήτριας (1800-1700 π.χ.). Πήλινο κρεμαστό σφράγισμα με αποτύπωμα ενεπίγραφης σφραγίδας που φέρει τμήμα της «Γραφής των Αρχανών». Ανάκτορο Κνωσού, 1900-1800 π.χ. Σφραγίδα σε σχήμα κύβου με σημεία της «Γραφής των Αρχανών», παράσταση ζώου και ανθρώπου που κρατά σκήπτρο. Μονή Οδηγήτριας, 1800-1700 π.χ.

Οστέινη σφραγίδα με δεκατέσσερεις σφραγιστικές επιφάνειες και σημεία της «Γραφής των Αρχανών». Φουρνί Αρχανών, 2000-1900 π.χ.

Μινωικός κόσμος. Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Καθιέρωση των μινωικών γραφών και των άλλων μέσων γραφειοκρατικής διαχείρισης Κρητική Ιερογλυφική και Γραμμική Α Η ανάδειξη ηγετικών τάξεων προς το τέλος της 3ης χιλιετίας, οπότε και άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα μνημειακά κτηριακά συγκροτήματα (Μάλια, Κνωσός και Φαιστός), δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την επινόηση δύο εξελιγμένων συστημάτων γραφής, της Κρητικής Ιερογλυφικής και της Γραμμικής Α. Μετά την ίδρυση των πρώτων ανακτόρων στην κεντρική και ανατολική Κρήτη (1900-1800 π.χ.) οι ανάγκες της θεσμοθετημένης λατρείας και της κεντρικής διαχείρισης των πλουτοπαραγωγικών πόρων συνέβαλαν στην καθιέρωσή τους. Χαρακτηριστικά συλλαβογράμματα της Κρητικής Ιερογλυφικής Οι δύο γραφές δεν έχουν ακόμα αποκρυπτογραφηθεί, έχουν όμως αρκετά κοινά σημεία, τα οποία αποδίδονται με διαφορετικό τρόπο. Συγκεκριμένα, ο όρος Κρητική Ιερογλυφική υιοθετήθηκε από τον πρώτο μελετητή των μινωικών γραφών Arthur Evans λόγω του εικονιστικού χαρακτήρα κάποιων σημείων της που θυμίζουν αντίστοιχα της αιγυπτιακής ιερογλυφικής. Αντιθέτως, ο πιο σχηματικός και γραμμικός χαρακτήρας των σημείων της Γραμμικής Α οδήγησε στην επικράτηση αυτού του συμβατικού όρου. Από γλωσσολογική άποψη, ο μεγάλος αριθμός των σημείων της Κρητικής Ιερογλυφικής και της Γραμμικής Α αντιστοιχεί σε συλλαβικά συστήματα γραφής. Η επιβίωση αρκετών σημείων στη μεταγενέστερη Γραμμική Β ενισχύει την πιθανότητα ότι τα περισσότερα από τα σημεία τους αντιπροσώπευαν τη φωνητική αξία των συλλαβών του προφορικού λόγου και ονομάζονται συλλαβογράμματα. Πολλά άλλα σημεία, Σημεία της Γραμμικής Α και αντιπροσωπευτικά λογογράμματα της Κρητικής Ιερογλυφικής τα λεγόμενα λογογράμματα, λει- 68

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης Λάρνακα με σύντομη επιγραφή Γραμμικής Α. Φουρνί Αρχανών, Θολωτός Τάφος Ε, 19ος αι. π.χ. τουργούσαν ως συντομογραφίες, αφού μέσω της μορφής τους δήλωναν έμβια όντα (άντρα, γυναίκα, διάφορα ζώα) ή συγκεκριμένα αγαθά, όπως το κρασί, το σιτάρι, τις ελιές, τα υφάσματα και διάφορα σκεύη. Παράλληλα υπήρχαν και μη-φωνογραφικά σημεία, όπως αριθμητικά, σημεία στίξης και άλλα. Η κατά σύμβαση απόδοση των γνωστών φωνητικών αξιών της Γραμμικής Β στα συλλαβογράμματα που προϋπήρχαν στη Γραμμική Α επιτρέπει την ταύτιση συγκεκριμένων τοπωνυμίων, όπως Σύβριτα, Κυδωνία, Φαιστός. Άλλωστε, κάποιες ομάδες συμβόλων της Γραμμικής Α γραφής εμφανίζονται και στη Γραμμική Β, συχνά με διαφορετικές καταλήξεις. Ταυτόχρονα, η χρήση κοινών λογογραμμάτων στις δύο γραφές βοηθά να βγάλουμε συμπεράσματα για τη δομή και το περιεχόμενο των καταστίχων της Γραμμικής Α. Η ταυτόχρονη ανάπτυξη και χρήση των δύο γραφών, της Κρητικής Ιερογλυφικής και της Γραμμικής Α, μπορεί να εξηγηθεί μόνο αν υποθέσουμε ότι ίσως αντιπροσώπευαν δύο διαφορετικά γραφειοκρατικά συστήματα ή δύο διαφορετικές γλώσσες ή διαλέκτους. Άλλωστε, η μεταγενέστερη μαρτυρία της Οδύσσειας του Ομήρου σχετικά με την ύπαρξη πληθυσμών στην Κρήτη που μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες, ίσως απηχεί την ύπαρξη πολυγλωσσίας ήδη από την προϊστορική περίοδο. Αλλά και οι απαρχές των δύο αυτών συστημάτων γραφής δεν μπορούν προς το παρόν να προσδιορισθούν με ακρίβεια. Οι αρχαιότερες μαρτυρίες της Γραμμικής Α που έχουν σωθεί είναι λακωνικές και περιορισμένες. Πρόκειται για μια πρώιμη λάρνακα από το νεκροταφείο των Αρχανών (19ος αι. π.χ.) που φέρει τρία σημεία γραφής και μια μεμονωμένη πήλινη πινακίδα που βρέθηκε στην Κνωσό σε οικιστικό στρώμα του δεύτερου μισού του 19ου αι. π.χ. Αντιθέτως, οι πινακίδες Γραμμικής Α που βρέθηκαν στο στρώμα καταστροφής του πρώτου ανακτόρου της Φαιστού, του τέλους του 18ου αι. π.χ., είναι πλέον συστηματικά κατάστιχα που καταγράφουν μικρές ποσότητες αγαθών, κυρίως κρασιού και σιτηρών. Τα περισσότερα ενεπίγραφα αντικείμενα της Κρητικής Ιερογλυφικής προέρχονται από ανασκαφικά στρώματα που σχετίζονται με δύο μεγάλες καταστροφές των κρητικών εγκαταστάσεων, οι οποίες συντελέστηκαν στα τέλη του 18ου αι. π.χ. και κατά τον 17ο αι. π.χ. Προέρχονται από τέσσερεις κυρίως θέσεις, όπου στοιχειοθε- 69

Πήλινες πινακίδες με επιγραφές Γραμμικής Α. Ανάκτορο Φαιστού, Δωμάτιο 25, 1750-1700 π.χ. Πήλινο κρεμαστό δισκίο με επιγραφή Κρητικής ιερογλυφικής. Ανάκτορο Κνωσού, 1750-1650 π.χ.

Πήλινο ορθογώνιο πλακίδιο με λέξεις και αριθμούς της Κρητικής Ιερογλυφικής. Ανάκτορο Κνωσού, 1750-1650 π.χ. Πήλινη πινακίδα Κρητικής Ιερογλυφικής που πιθανώς αναφέρεται σε διανομή μικρών ποσοτήτων γεωργικών προϊόντων. Ιερό Σύμης Βιάννου, 1750-1700 π.χ.

Μινωικός κόσμος. Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Πήλινη ετικέτα μηνοειδούς σχήματος με επιγραφή Κρητικής Ιερογλυφικής. Ανάκτορο Κνωσού, 1750-1650 π.χ. Πήλινο δισκίο (roundel) με εγχάρακτο σημείο της Γραμμικής Α και αποτυπώματα σφραγίδας στην περιφέρεια. Μάλια, 1500-1450 π.χ. Πήλινο δισκίο (roundel) με επιγραφή Γραμμικής Α και αποτυπώματα σφραγίδας στην περιφέρεια. Κάτω Ζάκρος, Οικία Α, 1500-1450 π.χ. 72

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης τούν μια ακμάζουσα και απαιτητική γραφειοκρατία, αρμόδια για τη καταγραφή της παραγωγής και της διακίνησης των αγαθών: τη Συνοικία Μ και το ανάκτορο στα Μάλια, το ανάκτορο στον Πετρά Σητείας, τη Δυτική πτέρυγα αποθηκών του ανακτόρου της Κνωσού, καθώς και το ανάκτορο και τις οικίες της Φαιστού. Μεμονωμένα ευρήματα έχουν επίσης βρεθεί στα υπαίθρια ιερά της Σύμης Βιάννου, του Παλαικάστρου και του Βρύσινα Ρεθύμνου, αλλά και στα σπήλαια στο Ψυχρό και το Σκοτεινό. Παράλληλα, η Κρητική Ιερογλυφική απαντά και σε αντικείμενα που δεν είχαν διοικητικό χαρακτήρα. Ξεχωρίζουν ένα τμήμα μεγάλου λίθινου σκεύους από τα Μάλια και πήλινα μικρογραφικά προχοΐδια που χρησιμοποιούνταν στο πλαίσιο λατρείας, ενώ μεγάλη διάδοση σε όλη την Κρήτη είχαν και οι λίθινες σφραγίδες με επιγραφές ιερογλυφικής. Κατά τη Νεοανακτορική περίοδο, η καταγραφή δεδομένων λογιστικού χαρακτήρα σε πήλινα έγγραφα εφαρμόσθηκε όχι μόνο στα ανάκτορα, αλλά και στα μεγάλα περιφερειακά κέντρα που αποτελούσαν τμήμα του διοικητικού συστήματος. Μια σειρά από γραφειοκρατικά τεκμήρια που πλάθονταν από άψητο ψηλό και δεν προορίζονταν για μόνιμη αρχειοθέτηση, χρησιμοποιήθηκαν για τη χάραξη των δύο γραφών: μικρές ορθογώνιες και επιμήκεις πινακίδες, τετράπλευρες ράβδοι, διάτρητα πλακίδια, κρεμαστές ετικέτες, σφραγίσματα διαφόρων σχημάτων και στρογγυλά ενσφράγιστα δισκία. Η ίδια η μορφή και το σχήμα αυτών των μέσων υποδηλώνουν ότι ο κάθε τύπος προοριζόταν για τον έλεγχο των διακινούμενων αγαθών και την τεκμηρίωση οικονομικών συναλλαγών διαφορετικού είδους. Η Γραμμική Α εμφανίζεται επίσης και σε πήλινα αποθηκευτικά αγγεία, καθώς και σε ποικιλία αντικειμένων από πολύτιμα μέταλλα, λίθους και πηλό που συνδέονται με τις τελετουργικές πρακτικές. Η Κρητική Ιερογλυφική συνέχισε να χρησιμοποιείται κατά την αρχική φάση της Νεοανακτορικής περιόδου, όπως υποδεικνύουν τα ενεπίγραφα τεκμήρια από το Ιερογλυφικό Σύνολο (Hieroglyphic Deposit) του ανακτόρου των Μαλίων, που χρονολογείται ασφαλώς στον πρώιμο 17ο αιώνα π.χ. Η σταδιακή εγκατάλειψή της ενδεχομένως σχετίζεται με το γεγονός ότι αποδείχθηκε λιγότερο κατάλληλη για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της διαχείρισης. Αντιθέτως, η χρήση της Γραμμικής Α συνεχίσθηκε χωρίς διακοπή μέχρι περίπου το 1450 π.χ. Η εμφάνισή της κατά τη Νεοανακτορική περίοδο στον ευρύτερο χώρο επιρροής της Κρήτης, όπως στη Λακωνία, στα νησιά των Κυθήρων, της Κέας, της Μήλου, της Θήρας, της Σαμοθράκης, αλλά και σε διάφορες θέσεις της Μικρασιατικής ακτής (Μίλητος, Ιασός) και του Ισραήλ επιβεβαιώνει την επικράτηση των κρητικών πρακτικών διαχείρισης σε ένα ευρύτερο δίκτυο θέσεων. Πήλινη επιμήκης πινακίδα Γραμμικής Α. Μάλια, 1700-1600 π.χ. 73

Μινωικός κόσμος. Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Γραφή σε σφραγίδες: Κρητική Ιερογλυφική Η εισαγωγή της τεχνολογίας του μεταλλικού τρυπανιού και του σταθερού τροχού κατά την Παλαιαονακτορική περίοδο επέτρεψε τη χάραξη σκληρότερων ημιπολύτιμων λίθων, όπως η ορεία κρύσταλλος, ο αμέθυστος, ο ίασπις, ο κορναλίνης, ο αχάτης και ο γαλάζιος χαλκηδόνιος, με πλούσιο θεματολόγιο. Στο πλαίσιο αυτό, η εμφάνιση της ανθρώπινης μορφής, μεμονωμένης ή σε ομάδες, και συχνά μαζί με αντικείμενα που υποδεικνύουν συγκεκριμένες ασχολίες της καθημερινής ζωής, μπορεί να δήλωνε συμβολικά κοινωνικές ομάδες ή συντεχνίες. Καινοτομία της Παλαιοανακτορικής περιόδου αποτελούν τα νέα επιμήκη τρίπλευρα ή τετράπλευρα πρίσματα από μαλακούς και σκληρούς λίθους που εξυπηρέτησαν τη χάραξη μακρύτερων επιγραφών της Κρητικής Ιερογλυφικής με σκοπό την παραγωγή αποτυπωμάτων σε πηλό. Η κυκλοφορία τους κυρίως στο κεντρικό και ανατολικό τμήμα της Κρήτης αποτελεί ιδιαίτερο φαινόμενο αυτής της περιόδου. Είναι δύσκολο να τεκμηριωθεί αν οι σύντομες επιγραφές τους αναφέρονταν στους κατόχους τους και προσδιόριζαν τα ονόματα, την ιδιότητα ή τα καθήκοντά τους, όπως έχει υποστηριχθεί. Μέσω συνδυαστικής μελέτης έχει αποδειχθεί ότι κάποιες από τις επιγραφές σε σφραγίδες πιθανότατα παρείχαν πληροφορίες, όπως οι παρόμοιες επιγραφές που χαράσσονταν σε πήλινα αρχειακά έγγραφα για γραφειοκρατικούς σκοπούς. Παράλληλα, η λάξευση σε σφραγίδες ιερογλυφικών σημείων, όπως το κεφάλι γάτας και το ιστιοφόρο πλοίο, ως αυτόνομων θεμάτων, αλλά και η εμβόλιμη χρήση γεωμετρικών και φυσιοκρατικών θεμάτων σε μακρύτερες επιγραφές προδίδουν μια ιδιαίτερη ελευθερία στη χρήση της γραφής. Τετράπλευρο πρίσμα με επιγραφή της Κρητικής Ιερογλυφικής. 1800-1700 π.χ. Πρισματικές σφραγίδες με επιγραφή της Κρητικής Ιερογλυφικής και με το σημείο του ιστιοφόρου πλοίου ως αυτόνομο θέμα. 1800-1700 π.χ. 74

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης Λογιστική διαχείριση αγαθών και καταγραφή συναλλαγών: Γραμμική Α Οι εξειδικευμένοι γραφείς κατέγραφαν στις μικρές ορθογώνιες πινακίδες από άψητο πηλό σύντομα λογιστικά κατάστιχα συγκέντρωσης και διανομής πόρων που διαβάζονταν από αριστερά προς δεξιά. Αυτά αναφέρονταν στη διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού (ανδρών και γυναικών) ή στην αναφορά και καταμέτρηση γεωργοκτηνοτροφικών προϊόντων (σύκων, σιτηρών, ελιών, κρασιού και ελαιολάδου), υφασμάτων, σκευών και ζώων (προβάτων, αιγοειδών, βοοειδών, χοίρων). Τα υπόλοιπα λογογράμματα είναι σπάνια και τα περισσότερα απαντούν μόνο μία ή δύο φορές. Οι ποσότητες και οι αριθμοί καταχωρούνταν μέσω ειδικών σημείων σε δεκαδικό σύστημα μέτρησης με υποδιαιρέσεις για τη διευκόλυνση των συναλλαγών. Οι ομάδες σημείων χωρίζονταν συνήθως από μια κουκίδα ή από μια μικρή παύλα. Οι πινακίδες Γραμμικής Α της Φαιστού του τέλους της παλαιοανακτορικής περιόδου (τέλη του 18ου π.χ.) αναφέρονται σε μικρές ποσότητες αγαθών, κυρίως κρασιού και σιτηρών. Τα πήλινα στρογγυλά δισκία από το δωμάτιο 25 φέρουν αποτυπώματα σφραγίδων που τεκμηριώνουν κάποια συναλλαγή μεταξύ των κατόχων των σφραγίδων και της ανακτορικής διοίκησης και, ενίοτε, και επιγραφές Γραμμικής Α για υπομνηματισμό. Μαρτυρείται το λογόγραμμα (σύμβολο) του κρασιού, που υπάρχει και σε κρεμαστό σφράγισμα από το δωμάτιο 25, και πιθανώς και εκείνο του προβάτου. Λίγα ευρήματα από τη Φαιστό πιστοποιούν την παράλληλη χρήση της Κρητικής Ιερογλυφικής σε μικρότερο βαθμό. Πήλινη πινακίδα Κρητικής Ιερογλυφικής. Ανάκτορο Φαιστού, 1700-1650 π.χ. 75

Μινωικός κόσμος. Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Κατά την επόμενη περίοδο, ξεχωρίζει ένα ιδιαίτερα πλούσιο αρχείο πινακίδων Γραμμικής Α που «ψήθηκε» συμπτωματικά κατά την καταστροφή της Βασιλικής Έπαυλης και διαφόρων οικιών στην Αγία Τριάδα από φωτιά στα 1450 περίπου π.χ. Το σύνολο τεκμηριώνει την οργανωμένη διαχείριση εργατικού δυναμικού 550 ατόμων, μεγάλων ποσοτήτων κριθαριού και σύκων, καθώς και ζώων, ελιών, ελαιόλαδου, σιταριού, μαλλιού, υφασμάτων και σκευών. Στο εξελιγμένο σύστημα διαχείρισης της Αγίας Τριάδας ο έλεγχος των αποθηκευμένων ή διακινούμενων αγαθών βασιζόταν σε πήλινα γραφειοκρατικά τεκμήρια διαφόρων τύπων: στρογγυλά ενσφράγιστα δισκία, ενσφράγιστα κουπόνια διαφόρων σχημάτων, και σφραγίσματα που πιέζονταν πάνω σε μικρά έγγραφα από φθαρτά υλικά. Από τα πολυάριθμα κρεμαστά σφραγίσματα διαφόρων σχημάτων που χρησιμοποιούνταν πολλά έφεραν επιγραφές σε Γραμμική Α για τον υπομνηματισμό των αγαθών. Ταυτόχρονα, τα ενσφράγιστα κουπόνια που δεν προσαρτώνταν σε αγαθά θα λειτουργούσαν αυτοτελώς ως είδος πιστοποιημένης ενσφράγιστης απόδειξης. Καταγραφή τρίποδα και άλλων πολύτιμων σκευών: ιδεογράμματα συνοδευόμενα από αριθμούς που κυμαίνονται από 5 έως 3000. Αγία Τριάδα, Βασιλική Έπαυλη, 1500-1450 π.χ. Πήλινη πινακίδα Γραμμικής Α που καταγράφει σιτηρά. Αγία Τριάδα, Οικία των Λεβήτων, 1500-1450 π.χ. 76

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης Πινακίδα με επιγραφές στις δύο πλευρές. Καταγραφή και άθροισμα (KU-RO) ποσοτήτων σιταριού, λαδιού και άλλων προϊόντων. Αγία Τριάδα, Βασιλική Έπαυλη, 1500-1450 π.χ. 77

Μινωικός κόσμος. Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Μαγικο-θρησκευτικός συμβολισμός Η κυρίαρχη λειτουργία της Κρητικής Ιερογλυφικής και της Γραμμικής Α στην προϊστορική Κρήτη ήταν η δήλωση και αποθήκευση πληροφοριών με σκοπό τη λογιστική διαχείριση. Παράλληλα όμως τα δύο συστήματα γραφής χρησιμοποιούνταν σε τελετουργίες και δρώμενα που συνδέονταν με τη θρησκευτική έκφραση και τη σφαίρα του υπερβατικού. Γραμμική Α και τελετουργία Κατά την πρώιμη Νεοανακτορική περίοδο η διάδοση της Γραμμικής Α σε όλο το νησί συνδυάσθηκε με την εφαρμογή της σε μια μεγάλη ποικιλία τέχνεργων που δεν σχετίζονταν με τη διαχείριση και προέρχονται από ποικιλία ανασκαφικών συνόλων. Αυτά περιλαμβάνουν διακοσμητικά και τελετουργικά αντικείμενα σε λίθο, μέταλλο και πηλό, ένα δόμο του θολωτού τάφου της Κεφάλας Κνωσού και θραύσματα ασβεστοκονιάματος από την Αγία Τριάδα. Το γεγονός αυτό δίνει την εντύπωση ότι η κοινωνία της νεοανακτορικής Κρήτης ήταν πιο εγγράμματη σε σχέση με τις κοινωνίες που χρησιμοποίησαν στη συνέχεια τη Γραμμική Β στο ίδιο το νησί, αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Λίθινες τράπεζες για προσφορές στο θείο και άλλα πήλινα και λίθινα τελετουργικά σκεύη διαφόρων μεγεθών από ιερά και οικίες, καθώς και πήλινα ειδώλια από οικιστικά συγκροτήματα φέρουν τη «σπονδική ρήση», μια τυποποιημένη φράση που απαντά σε διάφορες παραλλαγές. Το πιο κοινό συστατικό της είναι η λέξη JA/A- SA-SA-RA-ME, πιθανότατα επίκληση σε κάποια θεότητα, που μαρτυρεί τη χρήση μιας κοινής λατρευτικής γλώσσας σε μεγάλο μέρος του νησιού. Άλλα αντικείμενα επίδειξης, όπως χρυσά δακτυλίδια, χρυσές και αργυρές περόνες, καθώς και μετάλλινοι διπλοί πελέκεις φέρουν επιγραφές που πιθανότατα είχαν μαγικό ή αποτροπαϊκό χαρακτήρα. Η αντοχή των μετάλλινων αντικειμένων στο χρόνο και η καλλιγραφική απόδοση των επιγραφών τους διαιώνιζαν την πράξη της αφιέρωσης και ενίσχυαν τη σημασία τους ως τελετουργικών αναθημάτων και πολύτιμων προσφορών. Πήλινο ενεπίγραφο ειδώλιο λατρευτή. Τύλισος, 1600-1450 π.χ. Πήλινο κύπελλο με γραπτή επιγραφή Γραμμικής Α. Κνωσός, 1700-1600 π.χ. 78

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης Μικρογραφικό αλαβάστρινο κύπελλο με επιγραφή Γραμμικής Α. Ιερό κορυφής Γιούχτα, 1700-1450 π.χ. Λίθινη τράπεζα προσφορών με εγχάρακτη επιγραφή Γραμμικής Α. Παλαίκαστρο, πιθανώς από το ιερό κορυφής του Πετσοφά, 1700-1450 π.χ. Χρυσό δακτυλίδι και αργυρές περόνες με επιγραφές Γραμμικής Α που είχαν χρησιμοποιηθεί ως κτερίσματα διακεκριμένων ταφών. Μαυρόσπηλιο Κνωσού και Πλάτανος, 1600-1450 π.χ. 79

Μινωικός κόσμος. Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Το αίνιγμα του Δίσκου της Φαιστού Μοναδικός είναι ο πήλινος ενεπίγραφος δίσκος που βρέθηκε στην Οικία 101, στην ευρύτερη περιοχή του ανακτόρου της Φαιστού, και χρονολογείται στον πρώιμο 17ο αι. π.χ. Παρά το γεγονός ότι έχει απασχολήσει την έρευνα επί δεκαετίες, η επιγραφή του δεν έχει ακόμα αποκρυπτογραφηθεί. Αποτελείται από συνολικά 241 σημεία που έχουν αποτυπωθεί στο νωπό πηλό του δίσκου με μικροσκοπικές σφραγίδες, οι οποίες δημιουργήθηκαν ειδικά για αυτό τον σκοπό. Οι δύο όψεις του δίσκου δεν είναι απόλυτα επίπεδες, γεγονός που υποδηλώνει ότι δεν έχει κατασκευασθεί με μήτρα, αλλά έχει πλασθεί με το χέρι. Στη συνέχεια ο γραφέας χάραξε ένα σπειροειδώς ελισσόμενο πλαίσιο στις δύο όψεις, μέσα στο οποίο αποτύπωσε τα σημεία με κατεύθυνση από την περιφέρεια του δίσκου προς το κέντρο. Τα 45 εικονιστικά σημεία που συνδυάζονται μεταξύ τους στην επιγραφή, αποδίδουν ποικιλία μορφών του φυσικού κόσμου (ανθρώπινες μορφές και μέλη, ζώα, ψάρια, πουλιά, φυτικά θέματα, εργαλεία), αλλά και πλοίο, προβιά ζώου, κράνος, κτίσμα και άλλα απροσδιόριστα θέματα. Κάποια από αυτά εμφανίζονται και σε πινακίδες της Γραμμικής Α γραφής. Οι συνδυασμοί των σημείων συγκροτούν εξήντα μία διακριτές ομάδες, οι οποίες διαχωρίζονται με κάθετες εγχάρακτες γραμμές, και προφανώς αντιπροσωπεύουν λέξεις. Οι ειδικοί δεν έχουν καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα σχετικά με το περιεχόμενο της επιγραφής και τη σχέση της με την Κρητική Ιερογλυφική ή τη Γραμμική Α. Η επανάληψη ορισμένων συνδυασμών σημείων υπό μορφήν επωδού αποτελεί την ισχυρότερη ένδειξη ότι η επιγραφή αποδίδει έναν ύμνο ή ένα κείμενο μαγικού χαρακτήρα. Η ξεχωριστή μορφή της επιγραφής και το γεγονός ότι ο δίσκος ψήθηκε σκόπιμα, σε αντίθεση με τα άλλα ενεπίγραφα αντικείμενα, ενισχύει την πιθανότητα ότι πρόκειται για ένα αντικείμενο που προοριζόταν για επίδειξη. Η σπειροειδής διάταξη της επιγραφής παρατηρείται και στη σφενδόνη ενός ενεπίγραφου χρυσού δακτυλιδιού από το Μαυρόσπηλιο της Κνωσού. Τα σημεία του Δίσκου της Φαιστού 80

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης Η επιγραφή του Δίσκου της Φαιστού έχει κοινά σημεία με την τρίστηλη επιγραφή που υπάρχει στον χάλκινο διπλό πέλεκυ, ο οποίος είχε αφιερωθεί στο λατρευτικό σπήλαιο του Αρκαλοχωρίου ( 1700-1600 π.χ. ). Η επιγραφή στον πέλεκυ επίσης μοιράζεται κάποια σημεία με τη Γραμμική Α. Σφραγιστικές πρακτικές Η ανάπτυξη των πρώτων ελίτ ήδη κατά την ώριμη Προανακτορική περίοδο (2300-1900 π.χ.) γέννησε την ανάγκη των αντίστοιχων μέσων προβολής και εκπροσώπησής τους. Ένα από αυτά ήταν οι σφραγίδες που παράγονταν σε ποικιλία σχημάτων, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν αυτές σε μορφή ζώων. Μέσω των παραστάσεων των σφραγίδων δηλωνόταν η κοινωνική ταυτότητα, ατομική ή, πιθανότερα, συλλογική. Πριν από την επινόηση της γραφής, τα πρωιμότερα σφραγίσματα, δηλαδή ανάγλυφα αποτυπώματα των παραστάσεων των σφραγίδων σε μικρούς βώλους νωπού πηλού, χρησιμοποιούνταν για τη διασφάλιση του απαραβίαστου των δοχείων και την πιστοποίηση των συναλλαγών στους οικισμούς (Κνωσός, Μύρτος, Μόχλος, Τρυπητή, Ψαθί). Κατά την Παλαιοανακτορική περίοδο (1900-1700 π.χ.) καθιερώθηκε ευρέως η πρακτική της παραγωγής πήλινων σφραγισμάτων ως μέσου προσωρινού ελέγχου της πρόσβασης στο περιεχόμενο αποθηκευτικών χώρων, ντουλαπιών και κιβωτιδίων, καθώς και πήλινων δοχείων. Παράλληλα εμφανίσθηκαν τα πρώτα σφραγίσματα που κρέμονταν από αγαθά ως ετικέτες. 81

Ο πήλινος Δίσκος της Φαιστού με έντυπα εικονιστικά σημεία σε σπειροειδή διάταξη (πρώιμος 17ος αιώνας π.χ.)

Μινωικός κόσμος. Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Τις περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το σφραγιστικό σύστημα αντλούμε από τα 6.500 περίπου σπασμένα σφραγίσματα που βρέθηκαν στο δωμάτιο 25 του πρώτου ανακτόρου της Φαιστού. Τα πιο πολλά από αυτά είχαν πλασθεί από άψητο πηλό απευθείας πάνω σε ξύλινα κυλινδρικά πόμολα θυρών, ντουλαπιών και αποθηκευτικών κιβωτιδίων που είχαν προηγουμένως δεθεί με σχοινιά. Στη συνέχεια σφραγίσθηκαν πολλές φορές με μια σφραγίδα ή, σπανιότερα, με δύο διαφορετικές σφραγίδες. Πήλινο σφράγισμα που είχε πλασθεί πάνω σε δεμένο πόμολο, το αποτύπωμα του οποίου έχει διατηρηθεί στην πίσω πλευρά. Ανάκτορο Φαιστού, 1750-1700 π.χ. Κάθε φορά που η θύρα μιας αποθήκης ή ένα δοχείο αποσφραγιζόταν, κρατούσαν το σπασμένο σφράγισμα ως τεκμήριο. Κατά τον τελικό λογιστικό έλεγχο θα ταύτιζαν τα αποτυπώματα που διατηρούνταν στα σπασμένα σφραγίσματα με τις σφραγίδες ή τα σφραγιστικά δακτυλίδια των κατόχων ή των εξουσιοδοτημένων λειτουργών, προκειμένου να διαπιστωθεί ποιος άνοιξε κάθε αποθήκη ή δοχείο. Η συχνότητα με την οποία χρησιμοποιήθηκε κάθε σφραγίδα σε σχέση με το αντικείμενο που είχε σφραγίσει, γενικώς δεν προδίδει μια ιεραρχικά οργανωμένη γραφειοκρατική διαχείριση, όπως αυτή που αναπτύχθηκε αργότερα κατά τη Νεοανακτορική περίοδο. Πάντως, τα θέματα που έχουν αποτυπωθεί στα φαιστιακά σφραγίσματα από σφραγίδες και σφραγιστικά δακτυλίδια είναι σύνθετα γεωμετρικά και διακοσμητικά, αλλά και εικονιστικά. Τα τελευταία περιλαμβάνουν φυτικά θέματα, ζώα και πουλιά, ανθρώπους, φανταστικά όντα, όπως γρύπες και τον κρητικό δαίμονα, καθώς και ιερά σύμβολα. Υπομνηματισμός αγαθών Ένας άλλος τύπος σφραγισμάτων, αυτών που κρέμονταν με σχοινί ή σπάγγο από διάφορα αντικείμενα ως ετικέτες, πρωτοεμφανίζεται στο σύνολο από το ανάκτορο της Φαιστού. Οι σύντομες επιγραφές που χάρασσαν οι γραφείς στα κρεμαστά σφραγίσματα συμπλήρωναν το σύστημα διαχείρισης παρέχοντας κάποια συγκεκρι- Πήλινο κρεμαστό σφράγισμα με εγχάρακτο σημείο της Γραμμικής Α και αποτύπωμα σφραγίδας. Ανάκτορο Φαιστού, 1750-1700 π.χ. 84

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης Τύποι σφραγισμάτων και γραφειοκρατικών τεκμηρίων που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη Νεοανακτορική περίοδο μένη πληροφορία για το είδος ή την προέλευση των αγαθών. Ένα σφράγισμα από τη Φαιστό φέρει εκτός από το αποτύπωμα σφραγίδας και εγχάρακτο λογόγραμμα της Γραμμικής Α που συμβόλιζε το κρασί. Η ίδια σφραγίδα με παράσταση σκύλου σε προφίλ είχε αποτυπωθεί και σε σφραγίσματα που είχαν ασφαλίσει άλλα αντικείμενα. Κατά τη Νεοανακτορική περίοδο επικράτησαν τα κρεμαστά σφραγίσματα που κρέμονταν με σχοινί όχι μόνο από τα ίδια τα προϊόντα, αλλά και από αρχειακά έγγραφα από φθαρτό υλικό. Εκτός από αποτυπώματα σφραγίδων έφεραν συχνά επιγραφές σε Γραμμική Α για τον υπομνηματισμό των αγαθών ή των εγγράφων. 85

Μινωικός κόσμος. Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Σφράγιση εγγράφων από περγαμηνή Τα πήλινα σφραγίσματα που φέρουν ίχνη στερέωσης σε τυλιγμένη περγαμηνή, δεμένη με κλωστή αποτελούν έμμεση μαρτυρία για τη χρήση σύντομων εγγράφων από φθαρτό υλικό. Τυλιγμένα κατά μήκος του μακρού τους άξονα, αυτά τα έγγραφα θα μπορούσαν να έχουν διαστάσεις 21 x 15 εκ. Πιθανώς θα χρησίμευαν για καταχωρήσεις δεδομένων μη λογιστικού χαρακτήρα. Η αποκάλυψη σφραγισμάτων αυτού του τύπου με αποτυπώματα που είχαν γίνει από το ίδιο σφραγιστικό δακτυλίδι σε διάφορες θέσεις της Κρήτης και στο Ακρωτήρι της Θήρας, υποδεικνύει την κυκλοφορία τέτοιων εγγράφων σε μακρινές αποστάσεις και τη λειτουργία κεντρικού διαχειριστικού ελέγχου. Συγκεκριμένα, σφραγίσματα εγγράφων με παράσταση ταυροκαθαψίων που είχαν γίνει από το ίδιο σφραγιστικό δακτυλίδι, έχουν βρεθεί στα Γουρνιά, στη Ζάκρο, στην Αγία Τριάδα και στην αγρέπαυλη Σκλαβόκαμπου, δηλώνοντας ένα σύστημα κεντρικού ελέγχου. Επιπλέον, σφραγίσματα της Αγίας Τριάδας και του Σκλαβόκαμπου είχαν σφραγισθεί από το ίδιο δακτυλίδι που είχε χρησιμοποιηθεί σε παρόμοια σφραγίσματα από τον οικισμό στο Ακρωτήρι Θήρας. Πήλινο σφράγισμα με αποτύπωμα σφραγιστικού δακτυλιδιού και ίχνη τυλιγμένου εγγράφου στην κάτω επιφάνειά του. Αγία Τριάδα, 1500-1450 π.χ. Ενσφράγιστα αποδεικτικά συναλλαγών Στο εξελιγμένο γραφειοκρατικό σύστημα της Νεοανακτορικής περιόδου (1700-1450 π.χ.) συστηματοποιήθηκε η χρήση μικροσκοπικών ενσφράγιστων αποδείξεων για συναλλαγές διαφορετικού χαρακτήρα: πήλινα στρογγυλά δισκία με πολλά αποτυπώματα σφραγίδων στην περιφέρειά τους. Ο κάτοχος της σφραγίδας αναγνώριζε μέσω του αριθμού των αποτυπωμάτων ισάριθμες μονάδες ενός αγαθού που όφειλε ενσφράγιστα κουπόνια διαφόρων σχημάτων που διασφάλιζαν στον κάτοχό τους το δικαίωμα να λάβει πληρωμή σε είδος 86

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης Μια νέα γραφή για τη διοίκηση: Γραμμική Β Οι περίπου 3500 πήλινες πινακίδες Γραμμικής Β γραφής του ανακτόρου της Κνωσού αποτελούν μέρος των αρχείων που τηρούσε η νέα δυναστεία που εγκαταστάθηκε στο ανάκτορο μετά τη μεγάλη καταστροφή των περισσότερων μινωικών κέντρων εξουσίας το 1450 π.χ. Πρόκειται για προσωρινά λογιστικά κατάστιχα που χαράχθηκαν σε νωπό πηλό από περίπου 100 διαφορετικούς γραφείς και διατηρήθηκαν, επειδή ψήθηκαν τυχαία από φωτιά, σε διάφορους χώρους του ανακτόρου. Δεν ξέρουμε κατά πόσον η γραφή είχε χρησιμοποιηθεί για να καταγράψει συνεχή αφηγηματικό λόγο, με μορφή λογοτεχνικών ή ιστορικών κειμένων. Το περιεχόμενο των πινακίδων δεν είχε σε καμία περίπτωση πιστοποιηθεί μέσω αποτυπωμάτων σφραγίδων με σκοπό την απόδειξη της γνησιότητάς τους, όπως γινόταν στην Εγγύς Ανατολή. Οι γραφείς λοιπόν θα συγκαταλέγονταν στους πιο υψηλόβαθμους γραφειοκράτες και στα μέλη της ανακτορικής ελίτ. Είναι επίσης πιθανό ότι γνώριζαν να γράφουν και οι λειτουργοί που εμπλέκονταν στην καταγραφή και τον έλεγχο των συναλλαγών οικονομικού και διοικητικού χαρακτήρα, και ενδεχομένως κάποιες ειδικές κοινωνικές τάξεις. Συχνά μάλιστα οι πινακίδες διατηρούν τα δακτυλικά αποτυπώματα των ανώνυμων δημιουργών τους. Αντίθετα με την πρωιμότερη Γραμμική Α που πιθανότατα κατέγραφε την άγνωστη γλώσσα των μινωιτών, η νέα συλλαβική Γραμμική Β αποδίδει τα πρωιμότερα κείμενα σε ελληνική γλώσσα που χρονολογούνται στην περίοδο 1425-1300 π.χ. περίπου και προηγούνται κατά πολύ των πρώτων επιγραφών σε ελληνικό αλφάβητο που διαθέτουμε (ύστερος 9ος αι. π.χ.). Ανασκαφικά ευρήματα που χρονολογούνται στα μέσα του 13ου αι. π.χ. τεκμηριώνουν τη χρήση της Γραμμικής Β και στο ανακτορικό κέντρο της Κυδωνίας, στα σημερινά Χανιά, ενώ μια μεμονωμένη ενεπίγραφη πήλινη ετικέτα της ίδιας περιόδου βρέθηκε πρόσφατα σε κτήριο στο Σίσσι της ανατολικής Κρήτης. Σύντομες επιγραφές υπάρχουν επίσης σε σφραγίσματα και σε πήλινες ετικέτες. Παράλληλα, πήλινοι ψευδόστομοι αμφορείς που χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά και αποθήκευση υγρών προϊόντων, όπως το λάδι και το κρασί, φέρουν επιγραφές σε Γραμμική Β που θα διευκόλυναν την ταύτισή τους κατά την αποθήκευση και διακίνησή τους. Αυτές συνήθως περιλαμβάνουν ένα κύριο όνομα, τοπωνύμια και, ενίοτε, τη λέξη wa-na-ka-te-ro, δηλαδή «του άνακτος». Οι ψευδόστομοι αμφορείς αποτελούν την πιο ισχυρή μαρτυρία για τη χρήση της Γραμμικής Β στο πλαίσιο εμπορικών σχέσεων κατά τον 13ο και πρώιμο 12ο αι. π.χ., οπότε αναπτύχθηκαν στο νησί ανεξάρτητοι πολιτικοί σχηματισμοί τοπικής εμβέλειας με κύρια κέντρα τα Χανιά και τη νοτιοδυτική Μεσαρά. Με βάση την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β από τους M. Ventris και J.Chadwick και τις συνεχιζόμενες μελέτες, το βασικό «συλλαβάριο» περιλαμβάνει 91 συλλαβογράμματα που αντιστοιχούσαν φωνητικά σε συλλαβές και πολλά λογογράμματα που χρησιμοποιούνταν ως συντομογραφίες για τα καταγραφόμενα είδη. Πολλά από αυτά τα σημεία, όπως συγκεκριμένα τα πιο σχηματικά λογογράμματα, αποτέλεσαν δάνειο από την Γραμμική Α. Παράλληλα επινοήθηκαν επιπλέον σημεία για την απόδοση φθόγγων της ελληνικής γλώσσας, μάλλον από κνώσιους γραφείς. Πιθανολογείται ότι τα πιο παραστατικά λογογράμματα, τα οποία απαντούν σε σχετικά λίγες πινακίδες, αποτελούν πιο ύστερη επινόηση. Ταυτόχρονα, αριθμητικά σύμβολα ποσοτήτων και μονάδες μέτρησης βάρους και χωρητικότητας διευκόλυναν τις σύντομες καταγραφές σε στενόμακρες «φυλλόσχημες» πινακίδες και τις λεπτομερείς ή ανακεφαλαιωτικές καταχωρήσεις σε ορθογώνιες «σελιδόσχημες». 87

Μινωικός κόσμος. Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Παρόλο που δεν αποδίδουν κείμενα λογοτεχνικού ή θρησκευτικού χαρακτήρα, διπλωματική αλληλογραφία, πολεμικές συνθήκες και νομικούς κώδικες, τα κατάστιχα των κνωσιακών πινακίδων αποτελούν σημαντική πρωτογενή πηγή για τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Όροι που μαρτυρούνται και κατά τους μεταγενέστερους ιστορικούς χρόνους, όπως ἅναξ, βασιλεύς, ἑπέτας, δῆμος, ἅστυ και γερουσία, δηλώνουν τις απαρχές πολιτικών θεσμών που κατά την τελική ανακτορική περίοδο ίσως είχαν διαφορετικό χαρακτήρα. Εκτός από αξιώματα και στοιχεία κοινωνικής διαστρωμάτωσης, οι πινακίδες καταγράφουν επίσης πολλά ελληνικά ονόματα που ανήκαν σε αξιωματούχους και άλλα ανώτερα μέλη της κνωσιακής ιεραρχίας. Η πλειονότητα όμως των αναφερόμενων ονομάτων δεν έχει σαφή ελληνική ετυμολογία και σχετίζεται με ποιμένες και άλλους επαγγελματίες που πιθανώς προέρχονταν από το γηγενή πληθυσμό του νησιού. Σημαντική πηγή πληροφοριών για το διοικητικό σύστημα με κέντρο το κνωσιακό ανάκτορο αποτελούν οι πινακίδες με θέμα το πολύπλοκο σύστημα φορολόγησης, το καθεστώς ιδιοκτησίας και χρήσης γαιών, καθώς και τη διαχείριση του εργατικού δυναμικού. Γνωστά κρητικά τοπωνύμια, όπως Αμνισός, Φαιστός, Τύλισος, Λύκτος, Ίτανος, Κυδωνία κ.ά., δηλώνουν τις πόλεις και τα περιφερειακά κέντρα της κνωσιακής επικράτειας. Συνήθως αναφέρονται σε σχέση με σημαντικούς οικονομικούς τομείς και με την καταγραφή της παραγωγής τους. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα προσδιορίζουν την έδρα του προσωπικού και των εποπτών εργαστηρίων υφαντικής, των πολλών ποιμένων και των κοπαδιών τους, καθώς και τη θέση σημαντικών ιερών. Η μεγαλύτερη σελιδόσχημη πινακίδα Γραμμικής Β της Κνωσού καταγράφει ομάδες εργασίας υπό την εποπτεία του αξιωματούχου της περιφερειακής διοίκησης που έφερε τον τίτλο «βασιλεύς» (qa-sire-u). Ανάκτορο Κνωσού, 1375-1300 π.χ.

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης Γραμμική Β και οικονομία Οι πινακίδες αποτελούσαν τμήμα των αρχείων ενός λογιστικού έτους που πιθανώς έφτανε μέχρι τη θερινή περίοδο, όπως υποδεικνύει η συχνή αναφορά χρονικών προσδιορισμών. Οι περισσότερες αποσκοπούσαν στη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού και των πλουτοπαραγωγικών πόρων. Προτεραιότητα είχε δοθεί στην εκτροφή κοπαδιών προβάτων με σκοπό την προμήθεια μαλλιού, καθώς και στα στάδια της παραγωγής πολλών ειδών μάλλινων και λινών υφασμάτων. Αυτά παράγονταν από ανακτορικά εργαστήρια και άλλες παραγωγικές μονάδες με μεγαλύτερο βαθμό αυτονομίας. Χαρακτηριστικά είναι επίσης έγγραφα που κατέγραφαν τη συγκομιδή γεωργικών προϊόντων, τα στάδια παραγωγής και διακίνησης του λαδιού και των αρωματικών ελαίων, τις εμπορικές συναλλαγές, το πολύπλοκο σύστημα φορολόγησης και ένα είδος προσδιορισμού και ελέγχου γαιών. Οι επιγραφές που ενίοτε χαράσσονταν στα πήλινα σφραγίσματα, τριεδρικού κυρίως σχήματος, προσδιόριζαν την προέλευση, το είδος ή την ποσότητα των αντικειμένων που συνόδευαν ως κρεμαστές ετικέτες. Μετά την ανακεφαλαίωση των πληροφοριών σε φυλλόσχημες πινακίδες, τα ενεπίγραφα σφραγίσματα καταστρέφονταν. Γι αυτό έχουν διατηρηθεί μόνο όσα «ψήθηκαν» τυχαία κατά την καταστροφή των διαφόρων χώρων από πυρκαγιά. Ανακεφαλαιωτική πινακίδα που καταγράφει 1509 πρόβατα στη Φαιστό και 2440 πρόβατα στη θέση da-wo. Ανάκτορο Κνωσού, 1375-1300 π.χ. Υφαντική παραγωγή Οι πινακίδες της Γραμμικής Β του ανακτόρου της Κνωσού αποκαλύπτουν πως η υφαντική παραγωγή εξελίχθηκε κατά τον 14ο αι. π.χ. σε έναν από τους σημαντικότερους τομείς της ανακτορικής οικονομίας. Συγκεκριμένοι τύποι υφασμάτων σηματοδοτούσαν την ιδιότητα ενός ατόμου ως ανώτερου μέλους της ιεραρχίας. Παραχωρούνταν λοιπόν από το ανάκτορο στον άνακτα, σε εξαρτημένους αξιωματούχους-γραφειοκράτες ή είχαν ανταλλάξιμη αξία. Λόγω της μη κεντρικά ελεγχόμενης παραγωγής λιναριού, καταγράφονται μόνο μικροί αριθμοί «λεπτών λινών χιτώνων» στις πινακίδες. Αντίθετα, ο έλεγχος της παραγωγής του μαλλιού από το ανάκτορο ήταν σχολαστικός, όπως προκύπτει από τις 1100 σχετικές περίπου πινακίδες που έχουν σωθεί στο ανάκτορο της Κνωσού. 89

Μινωικός κόσμος. Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Αποσπασματική φυλλόσχημη πινακίδα Γραμμικής Β που ανακεφαλαιώνει διάφορους τύπους υφασμάτων στη Φαιστό, την Κνωσό και άλλες θέσεις. Ανάκτορο Κνωσού, Δυτικές Αποθήκες, 1375-1300 π.χ. Συγκεκριμένες σειρές πινακίδων καταγράφουν με κάθε λεπτομέρεια την κίνηση περίπου 100.000 προβάτων, την ανανέωση των κοπαδιών, καθώς και τους ποιμένες τους. Η απογραφή και ο έλεγχος της παραγωγής των κοπαδιών που βρίσκονταν μακριά από την Κνωσό είχε ανατεθεί σε ειδικούς επόπτες- ανώτερα μέλη της κοινωνικής ιεραρχίας. Εκτιμάται ότι το ανάκτορο επρόκειτο να λάβει συνολικά 52.000 κιλά μαλλιού σε ένα λογιστικό έτος. Δεν γνωρίζουμε πόσα τεμάχια υφάσματος αντιστοιχούν σε αυτή την ποσότητα μαλλιού αυτό θα εξαρτιόταν από την ποιότητα του υφάσματος. Ο συνολικός αριθμός 5.700 υφασμάτων που καταγράφεται συνολικά στις πινακίδες, είναι ενδεικτικός της κλίμακας παραγωγής για ένα χρόνο. Άλλωστε, οι πινακίδες που έχουν σωθεί αφορούν σε ένα μέρος του ετήσιου κύκλου, χωρίς να συμπεριλαμβάνουν την παραγωγή μαλλιού σε επίπεδο οικογένειας ή κοινότητας που δεν καταγράφεται στα αρχεία. Σύμφωνα με το σύστημα παραγωγής που αναφέρεται ως ταλασία, ζύγιζαν το μαλλί το οποίο προοριζόταν για την παραγωγή υφασμάτων και υφαντών. Στη συνέχεια κατέγραφαν στις πινακίδες τη διανομή των συγκεκριμένων ποσοτήτων σε περιφερειακά εργαστήρια, σε ομάδες εργατριών και στους επόπτες των εργαστηρίων. Οι εργάτριες αναφέρονται ως a-ke-ti-ri-ja/ ἀσκήτριαι ή a-ra-ka-te-ja/ἡλακάτιαι. Καταγράφονταν με βάση τη θέση στην οποία βρίσκονταν (π.χ. pai-ti-ja/ Φαίστιαι) και σύμφωνα με το είδος του υφάσματος που έπρεπε να παραδώσουν. Διάφοροι τύποι ειδικών συμβόλων (λογογραμμάτων) απεικονίζουν τα τελικά προϊόντα. Η σειρά πινακίδων Ld(1) από τις Δυτικές Αποθήκες του ανακτόρου περιλαμβάνει, εκτός από κατάστιχα παράδοσης υφασμάτων στο ανάκτορο, και καταγραφές των ποσοτήτων που είχαν αποθηκευθεί στις ανακτορικές αποθήκες. Τα υφάσματα αναφέρονται γενικά με τον όρο φάρfεα, πληθυντικό λέξης που στην ομηρική γλώσσα εμφανίζεται ως φāρος. 90

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης Περιγράφονται παραλλαγές υφασμάτων, όπως «πορφυρά», «ανώτερης ποιότητας», καθώς και υφάσματα με λευκές μπορντούρες και διακοσμητικά μοτίβα. Το αινιγματικό ιδεόγραμμα *158 που συνδέεται πάντα με τον αριθμό 1 πιθανότατα προσδιόριζε μπάλες ή πακέτα υφασμάτων. Ένα άλλο είδος βαριών μάλλινων υφαντών που περιγράφεται στις πινακίδες με τον όρο te-pa, πιθανότατα χρησιμοποιούνταν ως παραπετάσματα ή για την κάλυψη τοίχων. Διακοσμητικές συνθέσεις μεγάλου μεγέθους που απεικονίζονται στις επιτοίχιες τοιχογραφίες της Κρήτης και της Θήρας, ενδέχεται να είναι εμπνευσμένες από τέτοιου είδους υφαντά. Θρησκεία και λατρεία Στο πλαίσιο της συστηματικής καταγραφής των προσφορών που αποστέλλονταν στα ιερά στο πλαίσιο της λατρείας ή της διοργάνωσης συμποσίων, αναφέρονται θεότητες που κατά τους μεταγενέστερους αιώνες συγκρότησαν το δωδεκάθεο του Ολύμπου, όπως Δικταίος Δίας, Ποσειδών, Άρης και Ερμής, τεκμηριώνοντας τον πολυθεϊστικό χαρακτήρα της θρησκείας την εποχή αυτή. Παράλληλα καταγράφονται και θεωνύμια προελληνικής προελεύσεως, όπως Αθήνας Ποτνία ή Αθηνά Ποτνία, Πότνια του Λαβυρίνθου, * Ἐρινύς, Ἐνυάλιος, ΠαιάFων, pa-ze /pa-de, pi-pi-tu-na και qe-ra-si-ja. Ο Ποσειδών, ο Δίας και η di-wi-ja ή di-u-ja / *ΔίFyα, η ομόλογη του Δία γυναικεία θεότητα, λατρεύονταν σε ιερά αφιερωμένα σε αυτούς, ενώ γίνεται αναφορά και στο σημαντικό ιερό da-da-re-jo/«δαιδάλειον». Τα ανώτερα μέλη του ιερατείου με τα προσωνύμια «ιερεύς» και «ιέρεια των ανέμων», καθώς και τα ονόματα μηνών που τεκμηριώνουν την ύπαρξη θρησκευτικού μηνολογίου, ολοκληρώνουν την εικόνα της θεσμοθετημένης λατρείας. Καταγραφή της προσφοράς αμφορέων με μέλι «σε όλους τους θεούς» και «στην Πότνια του Λαβυρίνθου». Ανάκτορο Κνωσού, 1375-1300 π.χ. Απόδοση στην αλφαβητική ελληνική: 1. Σε όλους τους θεούς ιδεόγραμμα μελιού ιδεόγραμμα *209 VAS (μονάδα μέτρησης) 1 2a. ιδεόγραμμα μελιού 2b. Στην πότνια του λαβυρίνθου ιδεόγραμμα *209 VAS (μονάδα μέτρησης) 1 91

Μινωικός κόσμος. Ταξίδι στις απαρχές της Ευρώπης Κατάστιχα πολεμικού εξοπλισμού και αρμάτων Το περιεχόμενο ομάδων πινακίδων που χρονολογούνται στον ύστερο 15ο και πρώιμο 14ο αι. π.χ., υποδεικνύει την εξειδίκευση των γραφέων στην καταγραφή διαφορετικών ειδών πολεμικού εξοπλισμού. Στις πινακίδες από το «Δωμάτιο των Πινακίδων των Αρμάτων», τις πρωιμότερες χρονολογικά από το σύνολο των κνωσιακών πινακίδων (1425-1375 περίπου π.χ.), αναφέρονται άρματα με τροχούς, αμυντικός οπλισμός και άλογα, με τα οποία εξοπλιζόταν συγκεκριμένος αριθμός αντρών. Οι γραφείς του «Δωματίου των Πινακίδων των Αρμάτων» έδειχναν προτίμηση στη χρήση μιας πολύ αιχμηρής γραφίδας και σε μικρά μεγέθη πινακίδων, ενώ συχνά χάρασσαν και την πίσω όψη των εγγράφων (οπισθόγραφες πινακίδες). Οι πλήρεις καταχωρήσεις ακολουθούσαν το εξής πρότυπο: όνομα ανδρός, το ιδεόγραμμα του θώρακα που συνοδευόταν από αριθμό (1 έως 2), το ιδεόγραμμα του άρματος με τροχούς και τέλος το ιδεόγραμμα του αλόγου. Το τελευταίο συνοδευόταν είτε από αριθμό (1 ή 2) ή από τις συντομογραφίες με φωνητική αξία ΜΟ και ΖΕ που δηλώνουν τις λέξεις μονός ή ζεύγος αντιστοίχως. Σημαντικές πληροφορίες για την παραγωγή επιθετικών όπλων, όπως ξιφών, εγχειριδίων, ακοντίων και εκηβόλων δοράτων, αντλούμε από τα κατάστιχα του Διαδρόμου των Πινακίδων των Ξιφών της ανατολικής πτέρυγας (1375-1300 π.χ.). Παράλληλα, συγκεκριμένοι γραφείς εργάζονταν στην «Οπλοθήκη», ένα ανεξάρτητο κτήριο στα βορειοδυτικά του ανακτόρου. Κατέγραφαν όχι μόνο ακόντια, δόρατα και βέλη, αλλά και διάφορους τύπους αρμάτων, καθώς και των τροχών και των ηνίων που απαιτούνταν για τη συναρμολόγησή τους. Από τα αμυντικά όπλα, μαρτυρούνται το κράνος και ο θώρακας. Η απουσία τόσο ενός ιδεογράμματος όσο και ενός ονόματος που να αντιπροσωπεύουν την ασπίδα, το κατεξοχήν αμυντικό όπλο που απεικονίζεται συχνά στην τέχνη, μπορεί να οφείλεται στη μη διατήρηση σχετικών καταστίχων. ti-ri-jo-qa BIG 1 TUN 1 EQU 1 e-ko 1 ti-ri-jo-qa λογόγραμμα άρματος 1 λογόγραμμα θώρακα 1 λογόγραμμα ίππου 1 ίππος 1 Φυλλόσχημη πινακίδα που καταγράφει την παράδοση άρματος με τροχούς, θώρακος και ίππου στον ti-ri-jo-qa. Ανάκτορο Κνωσού, Δωμάτιο των Πινακίδων των Αρμάτων, 1425-1375 π.χ. 92

Η επινόηση της γραφής και της σφράγισης Καταγραφή συναρμολογημένου άρματος με πορφυρό χρώμα, από το οποίο λείπουν αρκετά εξαρτήματα. Ανάκτορο Κνωσού, Οπλοθήκη, 1375-1300 π.χ. Καταγραφή της παράδοσης στο ανάκτορο 22 ζευγών νέων τροχών και ενός μονού τροχού από τον ko-ki-da. Ανάκτορο Κνωσού, Οπλοθήκη, 1375-1300 π.χ. Φυλλόσχημη πινακίδα με καταγραφή 6.010 και 2.630 βελών που δηλώνονται με αντίστοιχο λογόγραμμα. Ανάκτορο Κνωσού, Οπλοθήκη, 1375-1300 π.χ. 93