"Διατήρηση και προστασία των ενδημικών, σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελληνικής χλωρίδας"

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ "Διατήρηση και προστασία των ενδημικών, σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελληνικής χλωρίδας" ΜΕΡΟΣ Α Μελέτη της φυσιολογίας της φύτρωσης, δημιουργία βάσης δεδομένων και ίδρυση τράπεζας σπερμάτων Τελική Έκθεση Ερευνητικού Έργου ΠΕΝΕΔ 91 ΕΔ 209 Κυριάκος Γεωργίου, Επίκουρος Καθηγητής (Επιστημονικός Υπεύθυνος) ΑΘΗΝΑ, 1996

Τελική Έκθεση Ερευνητικού Έργου ΠΕΝΕΔ 91 ΕΔ 209 "Διατήρηση και προστασία των ενδημικών σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελληνικής χλωρίδας: μελέτη της φυσιολογίας της φύτρωσης, δημιουργία βάσης δεδομένων και ίδρυση τράπεζας σπερμάτων" Ερευνητική Ομάδα Δρ Κυριάκος Γεωργίου, Επίκ. Καθηγητής (Επιστημονικός Υπεύθυνος) Πηνελόπη Δεληπέτρου, Διδάκτωρ Βιολογίας Κώστας Καδής, Διδάκτωρ Βιολογίας Μαρία Δούση, Βιολόγος - Υποψηφία Διδάκτωρ Ιωάννης Μπαζός, Βιολόγος - Υποψήφιος Διδάκτωρ Ευδοξία Ιωαννίδου, Βιολόγος - Υποψηφία Διδάκτωρ Άννα - Γεωργία Τσαμπάση, Βιολόγος ΑΘΗΝΑ, 1996

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα τελική έκθεση αφορά ερευνητικό πρόγραμμα το οποίο ενισχύθηκε από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας του Υπουργείου Ανάπτυξης (Έργο: Νο 91 ΕΔ 209 - Κ.Α. Έρευνας Γραμματείας Επιτροπής Ερευνών Πανεπιστημίου Αθηνών 70/2/1266). Ως επιστημονικός υπεύθυνος του έργου, ευχαριστώ τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας για τη χρηματοδότηση αυτή η οποία συνέβαλε ουσιαστικά στη γενικότερη προσπάθεια που καταβάλλεται από την ερευνητική μας ομάδα για τη διατήρηση της φυτικής βιοποικιλότητας στην Ελλάδα. Οι δραστηριότητες στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου διεκπεραιώθηκαν ως ακολούθως: Η βάση δεδομένων συγκροτήθηκε κυρίως με τη βοήθεια της Πηνελόπης Δεληπέτρου και της Άννας-Γεωργίας Τσαμπάση και τη συνδρομή των Κώστα Καδή, Ιωάννη Μπαζού, Ευδοξίας Ιωαννίδου και Μαρίας Δούση. Η συλλογή των σπερμάτων έγινε σε συνεργασία με τους Επίκουρους Καθηγητές Γρηγόρη Ιατρού και Κώστα Θάνο, τον Καθηγητή του ΤΕΙ Ηρακλείου Ζαχαρία Κυπριωτάκη, τον Ερευνητή του Ινστιτούτου Υποτροπικών Φυτών και Ελαίας Κώστα Οικονομάκη, την Ερευνήτρια του Μεσογειακού Αγρονομικού Ινστιτούτου Χανίων Μέλπω Σκουλά και τον υποψήφιο Διδάκτορα Ιωάννη Μπαζό. Η εργαστηριακή μελέτη της φύτρωσης των σπερμάτων πραγματοποιήθηκε κυρίως από την Πηνελόπη Δεληπέτρου και τον Κώστα Καδή με τη συνδρομή της Μαρίας Δούση και της Ευδοξίας Ιωαννίδου. Η διαχείριση της τράπεζας των σπερμάτων και η καταχώρηση των στοιχείων των διαφόρων σπορομερίδων σε ειδικό αρχείο πληροφοριών έγινε με τη συνδρομή του Κώστα Καδή, της Πηνελόπης Δεληπέτρου και της Ευδοξίας Ιωαννίδου. Ευχαριστώ όλους τους συνεργάτες του προγράμματος για την συμβολή τους στην επιτυχή, όπως πιστεύω, έκβαση αυτής της προσπάθειας. Κυριάκος Γεωργίου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ Α ΠΕΡΙΛΗΨΗ... i ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 1.1. Βιολογία διατήρησης - Διατήρηση φυτών... 1 1.2. Βιοποικιλότητα της Ελληνικής χλωρίδας - Ενδημικά, σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας... 3 1.3. Οι κατηγορίες του Ερυθρού Καταλόγου της IUCN... 6 2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 8 2.1. Βάση δεδομένων... 8 2.2. Συλλογή - επεξεργασία σπερμάτων... 13 2.3. Εργαστηριακή μελέτη της φύτρωσης... 14 2.4. Στατιστική επεξεργασία... 15 2.5. Αποθήκευση σπερμάτων - Τράπεζα γενετικού υλικού... 16 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ... 19 3.1. ΒΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ... 19 3.1.1. Πληρότητα βάσης δεδομένων... 19 3.1.2. Τα απειλούμενα φυτά στη βάση δεδομένων... 22 3.1.3. Τα ενδημικά φυτά στη βάση δεδομένων...30 3.2. ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ... 34 3.2.1. Αποτελέσματα εργαστηριακών πειραμάτων...34 3.2.2. Συμπεράσματα... 69 3.3. ΤΡΑΠΕΖΑ ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ... 72 4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 77 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α - Τελικό Προϊόν, εφαρμογές... iii ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β - Δημοσιεύσεις / Ανακοινώσεις......iv ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ - Τεχνογνωσία, Επιστημονική γνώση...v ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Δ - Νέοι ερευνητές... vi ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ε - Οικονομικός απολογισμός...vii

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το παρόν πιλοτικό ερευνητικό πρόγραμμα έχει ως γενικό σκοπό τη διατήρηση των ενδημικών, σπάνιων και απειλούμενων ειδών της Ελληνικής χλωρίδας. Στόχοι του προγράμματος είναι: (α) η δημιουργία βάσης δεδομένων (αρχείου πληροφοριών) των ενδημικών, σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελληνικής χλωρίδας (β) η δημιουργία τράπεζας γενετικού υλικού (τράπεζας σπερμάτων) των φυτών αυτών και (γ) η μελέτη της βιολογίας των σπερμάτων και της φυσιολογίας της φύτρωσης στα είδη της τράπεζας σπερμάτων. Τα αποτελέσματα του έργου κατά αντικειμενικό στόχο συνοψίζονται ως εξής: (α) Καταρτίστηκε η βάση δεδομένων των ενδημικών, σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελληνικής χλωρίδας «Hellas». Πρόκειται για μία συσχετιστική βάση δεδομένων και περιλαμβάνει οκτώ πίνακες με στοιχεία για την ταξινομική θέση, την εξάπλωση, την κατάσταση διατήρησης, το καθεστώς προστασίας, τη βιολογία και την οικολογία των ενδημικών, σπάνιων ή απειλούμενων φυτών καθώς και τις βιβλιογραφικές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν, έναν πίνακα με στοιχεία για τις σπορομερίδες της τράπεζας σπερμάτων του Πανεπιστημίου Αθηνών καθώς και βοηθητικούς πίνακες. Ως πηγές χρησιμοποιήθηκαν χλωρίδες, διεθνείς και εθνικοί κατάλογοι απειλουμένων ειδών και πρωτότυπες δημοσιεύσεις. Η επεξεργασία των δεδομένων για τα 1978 taxa της βάσης οδηγεί στα εξής βασικά συμπεράσματα: (i) η ελληνική χλωρίδα συμπεριλαμβάνει περίπου 1240 ενδημικά taxa (948 είδη) και 913 απειλούμενα taxa ενώ προστατεύονται από την διεθνή ή την εθνική νομοθεσία 916 taxa (ii) το 46 % των ενδημικών φυτών έχουν χαρακτηριστεί ως απειλούμενα (στην πλειοψηφία τους είναι σπάνια) (iii) η κατανομή των απειλουμένων ειδών σε φυτογεωγραφικά διαμερίσματα είναι παράλληλη της κατανομής των ενδημικών, με κύριες περιοχές εξάπλωσης την Κρήτη, την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και τις νησιωτικές περιοχές του Αιγαίου και του Ιονίου. (β) Συγκεντρώθηκαν 100 σπορομερίδες (76 taxa) ενδημικών, σπάνιων και απειλούμενων ειδών που αποτελούν τη βάση για την ανάπτυξη της τράπεζας σπερμάτων του Πανεπιστημίου Αθηνών. (γ) Μελετήθηκε η φυσιολογία της φύτρωσης (με έμφαση στη θερμοκρασιακή εξάρτηση της φύτρωσης και στους τρόπους άρσης του λήθαργου) των σπερμάτων των εξής 25 ενδημικών, σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελληνικής χλωρίδας: Allium i

staticiforme, Alyssum lesbiacum, Alyssum euboeum, Androcymbium rechingeri, Arabis cretica, Ballota pseudodictamnus ssp. pseudodictamnus, Bellevalia brevipedicellata, Brassica cretica, Campanula laciniata, Centaurea argentea, Cistus albanicus, Ebenus cretica, Ebenus sibthorpii, Galium graecum ssp. graecum, Helianthemum stipulatum, Hypericum trichocaulon, Inula candida ssp. candida, Ipomoea imperati, Phlomis cretica, Senecio gnaphalodes, Silene succulenta, Silene vulgaris ssp. suffrutescens, Staehelina petiolata, Verbascum arcturus, Zygophyllum album. Συντάχθηκε πίνακας με οδηγίες για τη φύτρωση των σπερμάτων των παραπάνω φυτών σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Διεθνούς Συμβουλίου Φυτικών Γενετικών Πόρων (IBPGR) (Ellis και συν. 1985b). Οι πληροφορίες τις οποίες παρέχει η βάση δεδομένων για το σύνολο της Ελληνικής χλωρίδας καθώς και οι γνώσεις σχετικά με την αναπαραγωγική βιολογία των φυτών που μελετήθηκαν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διατήρηση των ενδημικών, σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας τόσο ex situ (τράπεζα σπερμάτων, συλλογές φυτών σε βοτανικό κήπο ή στο πεδίο) όσο και in situ (παρακολούθηση και διαχείριση των υπαρχόντων πληθυσμών, επανεισαγωγή πληθυσμών στο φυσικό τους βιότοπο αν χρειαστεί). ii

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Βιολογία Διατήρησης - Διατήρηση Φυτών Η Βιολογία Διατήρησης (Conservation Biology) είναι μια νέα συνθετική Επιστήμη η οποία αναπτύχθηκε πρόσφατα για την αντιμετώπιση της κρίσης που διέρχεται η βιολογική ποικιλότητα. Η επιστήμη αυτή έχει δύο στόχους: Ο πρώτος είναι η διερεύνηση της ανθρώπινης επίδρασης στη βιοποικιλότητα και ο δεύτερος είναι η ανάπτυξη πρακτικών μέσων για την πρόληψη της εξαφάνισης των ειδών. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για τη διατήρηση των φυτών διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: εκτός τόπου (ex situ) και επιτόπου (in situ), ανάλογα με το εάν τα φυτά διατηρούνται εκτός ή εντός του φυσικού τους βιοτόπου (IUCN Botanic Gardens Conservation Secretariat 1989). Η εκτός τόπου διατήρηση παρέχει τη δυνατότητα άμεσης παραγωγής υλικού το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την επανεγκατάσταση των φυτών στους φυσικούς τους βιότοπους, δηλαδή για την επιτόπου διατήρηση των φυτών. Το μειονέκτημα, όμως, της μεθόδου αυτής είναι ότι δεν παρέχεται η ευκαιρία στο φυτό να συνεχίσει την εξελικτική πορεία που θα ακολουθούσε στο φυσικό του περιβάλον. Ετσι δεν υπάρχει πίεση προσαρμογής προς τις μεταβαλλόμενες φυσικές συνθήκες ούτε ανταγωνισμός με άλλα είδη. Αντίθετα στην επιτόπου διατήρηση όπου τα φυτά διαφυλάσσονται στο φυσικό τους περιβάλλον, πχ. σε Εθνικά Πάρκα και Δρυμούς, η εξέλιξη συνεχίζεται αδιάκοπα. Συνεπώς, οι δύο αυτές μέθοδοι διατήρησης δεν θα πρέπει να θεωρούνται εναλλακτικές, αλλά συμπληρωματικές. Στην εκτός τόπου διατήρηση συντηρούνται σπέρματα, φυτά, τμήματα φυτών, ιστοί ή κύτταρα σε τεχνητό περιβάλλον (συμπεριλαμβανομένης της δημιουργίας ενδιαιτημάτων σε φυσικό περιβάλλον). Η μέθοδος αυτή θεωρείται αναγκαία για είδη των οποίων οι πληθυσμοί μειώνονται ραγδαία λόγω διαταραχής ή καταστροφής των ενδιαιτημάτων τους ή λόγω ανεξέλεγκτων πιέσεων. Η εκτός τόπου διατήρηση περιλαμβάνει τις εξής μεθόδους: τράπεζες σπερμάτων αποθήκευση βλαστητικών αναπαραγωγικών δομών τράπεζες αρτιβλάστων αποθήκευση εμβρύων ή ακραίων οφθαλμών με κρυοπροστασία τράπεζες κυτταροκαλλιεργειών και ιστοκαλλιεργειών και συλλογές ζωντανών φυτών σε βοτανικούς κήπους ή στο πεδίο σε 1

περιβάλλον που προσομοιάζει με εκείνο του ενδιαιτήματος των φυτών (τράπεζες γονιδίων πεδίου) (IUCN Botanic Gardens Conservation Secretariat 1989). Οι Τράπεζες Σπερμάτων (Seed Banks) αποτελούν την πιο αποτελεσματική και προσιτή μέθοδο για την εκτός τόπου διατήρηση των φυτών που κινδυνεύουν να εξαφανισθούν (Ford- Lloyd & Jackson 1986, Roberts 1989, 1991, 1992). Ως τράπεζα σπερμάτων ορίζεται η αποθήκευση δειγμάτων από σπέρματα σε ειδικές συνθήκες που εξασφαλίζουν τη βιωσιμότητά τους για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το Διεθνές Συμβούλιο Φυτικών Γενετικών Πόρων (IBPGR), το Διεθνές Ινστιτούτο Φυτικών Γενετικών Πόρων (IPGRI), ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας (FAO), η Αμερικανική Ένωση Αναλυτών Σπερμάτων (ΑΟSΑ) και η Διεθνής Ένωση Ελέγχου Σπερμάτων (ISTA) έχουν δημοσιεύσει εγχειρίδια και εργασίες που παρέχουν τις απαραίτητες γνώσεις και πληροφορίες γύρω από τις τεχνικές που πρέπει να ακολουθούνται κατά τη συλλογή, αποθήκευση και γενικότερα τη διαχείριση των σπερμάτων από μια τράπεζα (AOSA 1981, Ellis και συν. 1985a, 1985b, Cromarty και συν. 1985, ISTA 1993, FAO & IPGRI 1994). Τα βασικότερα πλεονεκτήματα της μεθόδου αυτής είναι: Κάθε σπέρμα διακρίνεται από διαφορετική γενετική σύσταση. Έτσι ένα ευρύ φάσμα γενετικής ποικιλότητας αντιπροσωπεύεται σε ένα απλό αποθηκευμένο δείγμα. Τα περισσότερα σπέρματα είναι από τη φύση τους ανθεκτικά στην αποθήκευση, αφού και στο φυσικό τους περιβάλλον είναι δυνατό να παραμείνουν βιώσιμα για μεγάλες χρονικές περιόδους (Justice & Bass 1979, Bewley & Black 1982). Ανάλογα με την ανθεκτικότητά τους στις συνθήκες αποθήκευσης (χαμηλή υδατοπεριεκτικότητα, χαμηλές θερμοκρασίες), τα σπέρματα διακρίνονται σε δύο κύριες κατηγορίες: τα ορθόδοξα (orthodox), τα οποία είναι ανθεκτικά σε τέτοιες συνθήκες, δηλαδή υδατοπεριεκτικότητα 5 %, θερμοκρασία περίπου -20 ο C, και τα ανορθόδοξα (recalcitrant) τα οποία δεν διατηρούν τη βιωσιμότητά τους σε αυτές τις συνθήκες αποθήκευσης (Roberts 1973, Chin και συν. 1989, Murdoch & Ellis 1992). Τα περισσότερα φυτικά είδη, μεταξύ των οποίων και αυτά της Μεσογειακής περιοχής, διαθέτουν ορθόδοξα σπέρματα (Roberts 1989), και συνεπώς είναι δυνατή η διατήρησή τους σε τράπεζες σπερμάτων. Είναι η πιο προσιτή μέθοδος από οικονομική άποψη αφού απαιτεί μικρό σχετικά χώρο και δαπάνες εξοπλισμού και διαχείρισης. 2

Το γενετικό υλικό που συγκεντρώνεται με τη συλλογή και την αποθήκευση των σπερμάτων είναι διαθέσιμο τόσο για μελλοντικές επιστημονικές χρήσεις όσο και για μελλοντικές διασταυρώσεις και υβριδοποιήσεις. Η επίτευξη των στόχων μιας τράπεζας σπερμάτων εξαρτάται από τον τρόπο συλλογής των σπερμάτων, ο οποίος πρέπει να εξασφαλίζει τη διατήρηση της γενετικής ποικιλότητας στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό. Για τη σωστή λειτουργία της τράπεζας σπερμάτων είναι αναγκαίος ο περιοδικός έλεγχος της βιωσιμότητας των σπερμάτων και της ρώμης των αρτιβλάστων. Αυτό επιτυγχάνεται συνήθως με τον έλεγχο της φύτρωσης των σπερμάτων που αποθηκεύονται (Ellis και συν. 1985a, 1985b, FAO & IPGRI 1994) και για το σκοπό αυτό είναι απαραίτητη η γνώση της φυτρωτικής συμπεριφοράς και της ληθαργικής κατάστασης των σπερμάτων αυτών. Στην περίπτωση που παρατηρείται έναρξη "γήρανσης" των σπερμάτων απαιτείται αποθήκευση νέας εσοδείας από ανακαλλιέργεια ή συλλογή νέου υλικού από τη φύση. 1.2. Βιοποικιλότητα της Ελληνικής Χλωρίδας - Ενδημικά, Σπάνια και Απειλούμενα φυτά της Ελλάδας Η ποικιλότητα της Ελληνικής Χλωρίδας συγκαταλλέγεται μεταξύ των πλουσιότερων στην Ευρώπη: περιλαμβάνει περίπου 6.308 taxa, ενώ ο αριθμός των ειδών υπολογίζεται ότι είναι 4.900-5.500 (Strid & Tan 1992). Ο αριθμός αυτός αποκτά τις πραγματικές του διαστάσεις όταν συγκριθεί με την χλωρίδα της Μεγάλης Βρετανίας που αποτελείται από 2500 taxa, ενώ έχει διπλάσια έκταση από την Ελλάδα ή τις χλωρίδες της Γαλλίας, του Βελγίου και της Ελβετίας που έχουν όλες μαζί περίπου 3500 taxa ενώ καλύπτουν πενταπλάσια έκταση από αυτή της πατρίδας μας (Ιατρού 1986). Η πιο εντυπωσιακή όμως διαπίστωση είναι ότι η Ελληνική χλωρίδα διαθέτει το ήμισυ σχεδόν του αριθμού των ειδών ολόκληρης της Ευρωπαϊκής Ηπείρου (IUCN-WWF 1988). Το ενδιαφέρον της Ελληνικής Χλωρίδας δεν έγκειται μόνο στον μεγάλο αριθμό των taxa, αλλά και στο γεγονός ότι πολλά από αυτά είναι ενδημικά και απαντούν σε μικρότερες ή μεγαλύτερες περιοχές της χώρας μας και ιδιαίτερα σε ορεινές και νησιωτικές περιοχές. Ο συνολικός αριθμός των ενδημικών φυτών της Ελλάδας δεν είναι γνωστός με ακρίβεια. Οι σχετικές εκτιμήσεις ανεβάζουν τον αριθμό αυτό σε 1225 taxa (Ιατρού 1986), δηλαδή ο ενδημισμός ανέρχεται περίπου στο 20 %, ενώ τα ενδημικά είδη εκτιμάται ότι είναι 742, 3

δηλαδή ενδημισμός 15 % (Strid & Tan 1992). Χάριν σύγκρισης, αναφέρουμε ότι το ποσοστό ενδημισμού ολόκληρης της Ισπανίας (Ιβηρική χερσόνησος και Βαλεαρίδες Νήσοι, εξαιρουμένων των Καναρίων Νήσων) με 7.920 είδη εκ των οποίων τα 550 είναι ενδημικά ανέρχεται στο 7 % (Bueno και συν. 1995). Στην Ελλάδα, όπως και γενικά στη Μεσογειακή περιοχή, της οποίας η βιοποικιλότητα σε επίπεδο είδους είναι συγκρίσιμη με αυτή των τροπικών δασών, παρατηρείται θετική συσχέτιση μεταξύ της μεγάλης βιοποικιλότητας και του ενδημισμού και της σπανιότητας των ειδών (Greuter 1991). Ο μεγαλύτερος αριθμός των ενδημικών φυτών δημιουργήθηκε με διαδικασίες πολύπλοκες που διήρκεσαν πολλά εκατομμύρια χρόνια, είναι στενο-ενδημικά, απαντούν σε πολύ περιορισμένες περιοχές και αποτελούνται συνήθως από ολιγομελείς πληθυσμούς. Έτσι είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα σε πιθανές διαταράξεις του περιβάλλοντος. Ο αριθμός των ειδών των ανώτερων φυτών όλης της Γης φτάνει στα 250.000 (αλλά υπολογίζεται ότι δεν έχει ακόμα περιγραφεί το 10-15 %) και σύμφωνα με τις αρχικές εκτιμήσεις ο αριθμός των απειλουμένων φυτών έφτανε στα 20.000 (IUCN-WWF 1988). Σήμερα, από τα 110.000 φυτά που έχουν καταγραφεί στη βάση δεδομένων της WCMC (στοιχεία του IUCN Red List of threatened plants του 1996) εκτιμάται ότι 33.730 είναι απειλούμενα (Lucas & Synge 1996). Ο αριθμός αυτός προβλέπεται να ανέλθει στις 60.000 τα επόμενα 30-40 χρόνια εξαιτίας της δραστικής επέμβασης κυρίως του ανθρώπου στους οικοτόπους (ενδιαιτήματα) των φυτών αυτών (IUCN Botanic Gardens Conservation Secretariat 1989). Στην περίοδο 1989-1993, η βάση δεδομένων της WCMC συμπεριλάμβανε περίπου 1142 ελληνικά taxa, ενώ ως απειλούμενα χαρακτηρίστηκαν 688 taxa. Από αυτά περίπου 500 φύονται αποκλειστικά στον τόπο μας (ενδημικά) ενώ τα υπόλοιπα απαντούν και σε άλλες περιοχές (WCMC 1993) (Εικόνα 1). Απαραίτητη προϋπόθεση για τον καθορισμό των προτεραιοτήτων για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της χλωρίδας είναι η ακριβής γνώση της γεωγραφικής κατανομής, του ενδημισμού, της σπανιότητας και της κατάστασης διατήρησης των φυτικών ειδών. Οι πληροφορίες αυτές για τα ελληνικά είδη, καθώς μάλιστα απουσιάζει ολοκληρωμένη «Ελληνική Χλωρίδα», είναι διάσπαρτες σε διάφορες χλωρίδες, δημοσιεύσεις και καταλόγους απειλουμένων ειδών. Παρόλο που η εικόνα αυτή έχει βελτιωθεί με την έκδοση του Κόκκινου Βιβλίου των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας (Phitos και συν. 1995), δεν έχει δημοσιευθεί ολοκληρωμένος κατάλογος των ενδημικών taxa. Η έλλειψη μιας ολοκληρωμένης 4

εικόνας για κάθε ένα από τα ενδημικά, σπάνια και απειλούμενα φυτά της ελληνικής χλωρίδας και η ανάγκη ενός εύχρηστου μέσου προσέγγισης των στοιχείων αυτών οδήγησαν στη δημιουργία της ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων «Hellas». Επομένως αποτελεί πρόσθετο στόχο του παρόντος έργου ο ακριβής προσδιορισμός της έκτασης του ενδημισμού τόσο στο σύνολο της χώρας όσο και στις επί μέρους φυτογεωγραφικές περιοχές. 2500 2000 ΑΡΙΘΜΟΣ TAXA 1500 1000 500 0 He 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 ΠΕΡΙΟΧΗ He Ελλάδα 1. Ευρώπη 2. Βόρεια Αφρική & Μέση Ανατολή 3. Τροπική Αφρική 4. Νότια Αφρική 5. Πρώην Σοβιετική Ένωση 6. Κίνα και Μογγολία 7. Κεντρική Ασία & Ινδοκίνα 8. Νήσοι Ινδικού Ωκεανού 9. Νότιο-Ανατολική Ασία 10. Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία 11. Νήσοι Ειρηνικού Ωκεανού 12. Βόρεια Αμερική 13. Κεντρική Αμερική 14. Νήσοι Καραϊβικής 15. Νότια Αμερική 16. Νήσοι Ατλαντικού Ωκεανού ΕΝΔΗΜΙΚΑ MH ΕΝΔΗΜΙΚΑ Εικόνα 1. Ο αριθμός των απειλουμένων φυτών του κόσμου, σε σύνολο 20.000 απειλούμενων taxa (IUCN-WWF 1988). 5

1. 3. Οι κατηγορίες του Ερυθρού Καταλόγου της IUCN Οι κατηγορίες του Ερυθρού Καταλόγου (Red Data Book) της IUCN χρησιμοποιούνται από το Παγκόσμιο Κέντρο Παρακολούθησης της Διατήρησης της Φύσης (World Conservation Monitoring Centre [WCMC]) και από την Επιτροπή Επιβίωσης των Ειδών (Species Survival Commission [SSC]) και υποδεικνύουν τον βαθμό απειλής κάθε είδους στο φυσικό του περιβάλλον. Η ορολογία αυτή είναι κοινή και για τα φυτά και για τα ζώα. Οι κατηγορίες του χρησιμοποιήθηκαν στους καταλόγους απειλουμένων φυτών και ζώων για σχεδόν 30 χρόνια είναι οι εξής: Εξαφανισθέντα (Extinct, Ex), Κινδυνεύοντα (Endangered, E), Εύτρωτα (Vulnerable, V), Σπάνια (Rare, R), Aπροσδιόριστα (Indeterminate, I), Ανεπαρκώς γνωστά (Insufficiently Known, K), Εκτός κινδύνου (Out of danger, O), και Μη απειλούμενα (not threatened, nt). Τα φυτά που ανήκουν στις πρώτες πέντε κατηγορίες χαρακτηρίζονται ως απειλούμενα (WCMC 1993). Οι παραπάνω κατηγορίες κινδύνου έγιναν διεθνώς αποδεκτές και χρησιμοποιούνται και σε άλλους καταλόγους απειλουμένων ειδών (Σύμβαση της Βέρνης, Κατάλογος Συμβουλίου της Ευρώπης, Ευρωπαϊκός Ερυθρός Κατάλογος, Κόκκινο Βιβλίο των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας). Σήμερα οι κατηγορίες κινδύνου της IUCN έχουν αναθεωρηθεί (Conservation News: IUCN unveils new conservation categories. Plant Talk, 2:10, 1995) προκειμένου να γίνει όσο το δυνατόν πιο αντικειμενική και λειτουργική αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης των ειδών. Ένα νέο σύστημα αξιολόγησης έχει ήδη διαμορφωθεί (Roberts και συν. 1995) και έχει προχωρήσει η εφαρμογή του στα ζωικά είδη. Όσον αφορά στα φυτικά είδη, παρόλο που έχει αρχίσει η προσπάθεια κατάταξής τους στις νέες κατηγορίες κινδύνου, η αξιολόγηση βασίζεται ακόμα στις παλαιότερες κατηγορίες. Οι νέες κατηγορίες του Ερυθρού Καταλόγου της IUCN μπορούν να εφαρμοστούν σε φυσικούς πληθυσμούς (ή σε πληθυσμούς που έχουν εισαχθεί σε μία περιοχή χάριν της διατήρησης ενός είδους) όλων τα taxa, αλλά κατά την εφαρμογή τους πρέπει να ορίζεται ακριβώς η ταξινομική βαθμίδα και η περιοχή τις οποίες αφορά η αξιολόγηση. Σύμφωνα με το νέο σύστημα αξιολόγησης, τα φυτά για τα οποία υπάρχουν επαρκή στοιχεία μπορούν να καταταχθούν στις παρακάτω κατηγορίες: α) Εξαφανισθέντα (Extinct, Ex) β) Εξαφανισθέντα στη Φύση (Extinct in the Wild, EW), γ) απειλούμενα, Κρισίμως Κινδυνεύοντα (Critically Endangered, CR) δ) απειλούμενα, Κινδυνεύοντα (Endangered, E) ε) απειλούμενα, Εύτρωτα (Vulnerable, V) και στ) Χαμηλού Κινδύνου (Lower Risk, LR), τα οποία διακρίνονται στις 6

υποκατηγορίες: Εξαρτώμενα από τη Διατήρηση (Conservation Dependent, cd), Εγγύς Απειλούμενα (Near Threatened, nt) και Ελάχιστα Ανησυχητικά (Least Concern, lc). Τα φυτά για τα οποία, παρόλο ότι έχουν αξιολογηθεί, οι υπάρχουσες πληροφορίες δεν είναι επαρκείς για την εκτίμηση του κινδύνου εντάσσονται στην κατηγορία Ανεπαρκώς Γνωστά (Data Deficient, DD). Τα φυτά που δεν έχουν αξιολογηθεί καθόλου εντάσσονται στην κατηγορία Μη Αξιολογημένα (Not Evaluated, NE). Η δομή των κατηγοριών κινδύνου φαίνεται στην Εικόνα 2. Ο κατάταξη ενός φυτού στις κατηγορίες CR, E και V βασίζεται σε 5 καθορισμένα, ποσοτικοποιημένα κριτήρια τα οποία βασίζονται σε εκτιμήσεις: (1) του τάχους μείωσης των πληθυσμών ενός είδους, όπως έχει διαπιστωθεί (λαμβάνονται υπόψη οι φυσικές διακυμάνσεις των πληθυσμών) (2) της γεωγραφικής εξάπλωσης, όπως προσδιορίζεται από τη συνολική περιοχή εξάπλωσης και από την περιοχή όπου εντοπίζονται οι πληθυσμοί ενός είδους (3) του αριθμού, του μεγέθους και της κατάτμησης των πληθυσμών ενός είδους (αριθμός ώριμων ατόμων) (4) της πιθανότητας εξαφάνισης ενός είδους, όπως αυτή προσδιορίζεται από την ανάλυση της βιωσιμότητας των πληθυσμών ή από άλλη ποσοτική ανάλυση βασιζόμενη στην φυσική ιστορία και στη διαχείριση των πληθυσμών (Stuart & Sullivan 1994). Eξαφανισθέντα Eξαφανισθέντα στη Φύση (Αξιολογημένα) (Επαρκή Δεδομένα) (Απειλούμενα) Χαμηλού Κινδύνου Κρισίμως Κινδυνεύοντα Κινδυνεύοντα Εύτρωτα Εξαρτώμενα από τη Διατήρηση Εγγύς απειλούμενα Ελάχιστα Ανησυχητικά Ανεπαρκώς Γνωστά Mη αξιολογημένα Εικόνα 2. Η δομή των νέων κατηγοριών κινδύνου της IUCN. 7

2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 2.1. Βάση δεδομένων Η βάση δεδομένων των ενδημικών σπάνιων και απειλούμενων φυτών «Hellas» είναι μία συσχετιστική (relational) βάση δεδομένων, δομημένη στο πρόγραμμα MS Access (έκδοση V7.0 ) και λειτουργεί σε περιβάλλον MS Windows. Περιλαμβάνει εννέα βασικούς πίνακες δεδομένων (Tables) που συνδέονται με τον κωδικό αριθμό (DBcode), που είναι μοναδικός για κάθε taxon της βάσης. Η δομή της βάσης δεδομένων παρουσιάζεται στην Εικόνα 3. Οι οκτώ πίνακες περιέχουν στοιχεία για την ταξινομική θέση, την εξάπλωση, την κατάσταση διατήρησης, το καθεστώς προστασίας, τη βιολογία και την οικολογία των ενδημικών, σπάνιων ή απειλούμενων φυτών καθώς και τις βιβλιογραφικές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν. Ένας επιπλέον πίνακας περιέχει στοιχεία για τις σπορομερίδες της Τράπεζας σπερμάτων του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η βάση δεδομένων συμπληρώνεται από βοηθητικούς πίνακες (κατάλογος τύπων οικοτόπων, κατάλογος φυτογεωγραφικών περιοχών, κατάλογος υπενδημικών και πιθανώς σπάνιων φυτών κλπ.). Η καταχώρηση των στοιχείων γίνεται σε προσαρμοσμένες μορφές των πινάκων (Forms) που διευκολύνουν και εξασφαλίζουν τη σωστή εισαγωγή των δεδομένων ταυτόχρονα σε όλους τους πίνακες ή σε κάθε έναν χωριστά. Η εκτύπωση των δεδομένων, σε επιλεγμένους συνδυασμούς τους, γίνεται μέσω προσαρμοσμένων μορφών εκτύπωσης, των «αναφορών» (Reports). Δείγμα αναφοράς, η αντιπροσωπευτική «κάρτα» ενός φυτού με συνολικά στοιχεία (εγγραφές) από όλους τους πίνακες δεδομένων, εκτός του πίνακα SeedBank, παρουσιάζεται στην Εικόνα 4. Ο έλεγχος και η επεξεργασία των δεδομένων γίνονται μέσω ευέλικτων ειδικά σχεδιασμένων «ερωτημάτων» (Queries). Η γραφική παρουσίαση και η στατιστική επεξεργασία των δεδομένων είναι δυνατή μέσω των Forms της βάσης δεδομένων ή με επικοινωνία με ένα πρόγραμμα γραφικών (Microsoft Excel). Αναλυτικά, οι πίνακες της βάσης δεδομένων είναι: 1) Ο κεντρικός πίνακας Hellas (2233 εγγραφές), με μία εγγραφή για κάθε είδος, υποείδος, ποικιλία ή υβρίδιο φυτού. Εκτός από τα πεδία καταχώρησης δεδομένων συμπεριλαμβάνονται στον πίνακα και βοηθητικά πεδία (π.χ., για την αντιστοίχηση του Hellas με άλλες βάσεις δεδομένων ή για την επεξεργασία των αποτελεσμάτων). Ο πίνακας περιλαμβάνει για κάθε taxon στοιχεία για τα εξής: 8

Ταξινομική θέση, καταχωρείται η οικογένεια του φυτού (Family) καθώς και αν ανήκει στην ομάδα (Group) των Βρυοφύτων, των Πτεριδοφύτων, των Γυμνοσπέρμων ή των Αγγειοσπέρμων (Μονοκοτυλήδονων ή Δικοτυλήδονων). Έχουν επίσης καταχωρηθεί και τα taxa Μυκήτων ή Λειχήνων τα οποία προστατεύονται από τη Σύμβαση της Βέρνης. Ενδημισμός, σημειώνεται αν το taxon είναι ελληνικό (endemic) ή τοπικό ενδημικό (local endemic), δηλαδή ενδημικό σε μία από τις 13 φυτογεωγραφικές υποδιαιρέσεις της Ελλάδας, ή υπενδημικό (subendemic), δηλαδή ενδημικό μίας ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής, όπως για παράδειγμα η Βαλκανική χερσόνησος ή η Ανατολική Μεσόγειος. Εξάπλωση, εκτός Ελλάδας (broad distribution) και στην Ελλάδα. Η εξάπλωση στην Ελλάδα αφορά τις υποδιαιρέσεις του Medchecklist σε κωδικοποιημένη μορφή: Gr (ηπειρωτική Ελλάδα, Βόρειο και Κεντρικό Αιγαίο και Ιόνιο), Cr (Κρήτη) και AE (Ανατολικό Αιγαίο). Στις περισσότερες περιπτώσεις προσδιορίζεται ακριβέστερα η θέση των φυτών στον Ελληνικό χώρο και αναφέρεται (location) όπου έχει βρεθεί το φυτό (τα ελληνικά τοπωνύμια γράφονται με λατινικούς χαρακτήρες σύμφωνα με τους κανόνες του ΕΛΟΤ). Επιπλέον πληροφορίες για την εξάπλωση στην Ελλάδα δίνονται στον πίνακα HellasSubdivision. Οικολογία: το ενδιαίτημα (ή οικότοπος, habitat), με λεπτομερή κατά το δυνατόν περιγραφή, και το υψόμετρο όπου απαντά κάθε taxon. Βιολογία: την αυξητική μορφή (growth form), δηλαδή αν είναι δένδρο, θάμνος ή πόα καθώς και αν είναι πολυετές (PER), διετές (BI) ή μονοετές (ANN), το ύψος (height), τον αριθμό χρωμοσωμάτων (2n) και την πλοειδία (ploidy) και την περίοδο άνθισης (flowering period) σε μήνες. Κατάσταση διατήρησης, όπως προσδιορίζεται με βάση τα διεθνή και εθνικά βιβλιογραφικά δεδομένα. Λήφθηκαν υπόψη οι παρακάτω κατάλογοι απειλουμένων φυτών: 1) Το Κόκκινο Βιβλίο των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας (Phitos και συν. 1995). Καταχωρήθηκε η κατηγορία κινδύνου στο πεδίο RDB. 2) Ο κατάλογος της κατάστασης διατήρησης των φυτών της Ελλάδας της Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης και των Φυσικών Πόρων (The World Conservation Union, IUCN) σύμφωνα με τα στοιχεία της βάσης δεδομένων του World Conservation Monitoring Centre (WCMC) σε Ελληνικό, Ευρωπαϊκό και Παγκόσμιο επίπεδο (WCMC 1988, 1993). Καταχωρήθηκε η κατηγορία του Ερυθρού Καταλόγου (κατηγορία κινδύνου) στα πεδία WCMC. 9

3) Ευρωπαϊκός Ερυθρός Κατάλογος των Παγκοσμίως Απειλουμένων Ζώων και Φυτών (European Red List of Globally Threatened Animals and Plants, European Commission for Europe - United Nations 1991). Καταχωρήθηκε η κατηγορία κινδύνου (ακολουθεί τις κατηγορίες κινδύνου της IUCN) στο πεδίο EU Red List. 4) Κατάλογος σπάνιων, απειλούμενων και ενδημικών φυτών της Ευρώπης του Συμβουλίου της Ευρώπης (List of rare, threatened and endemic plants of Europe, Council of Europe 1982). Καταχωρήθηκε η κατηγορία κινδύνου (ακολουθεί τις κατηγορίες κινδύνου της IUCN) στο πεδίο Council of Europe. 5) Κατάλογος απειλουμένων φυτών του CORINE (Checklist of threatened plants of Europe 1991). Καταχωρήθηκε η παρουσία του taxon στον κατάλογο στο πεδίο CORINE. Πληροφορίες ότι ένα taxon είναι απειλούμενο από άλλες βιβλιογραφικές πηγές (κυρίως πρωτότυπες δημοσιεύσεις) καταχωρήθηκαν στο πεδίο BRD. Καθεστώς προστασίας, δηλαδή αν το φυτό προστατεύεται από κάποια Διεθνή Σύμβαση ή την Ελληνική Νομοθεσία. Λήφθηκαν υπόψη οι παρακάτω Συμβάσεις και Νόμοι: 1) Σύμβαση για τη διατήρηση της άγριας ζωής και των φυσικών οικοτόπων της Ευρώπης (Σύμβαση Βέρνης, όπως υπογράφηκε το 1979 -τέθηκε σε ισχύ το 1982-, και σύμφωνα με την πρόταση αναθεώρησης του 1990 και την αναθεώρηση του 1992). Η Σύμβαση της Βέρνης έχει επικυρωθεί από το Ελληνικό Κράτος. Καταχωρήθηκε η παρουσία του taxon στο Παράρτημα Ι (Appendix I: Strictly protected Flora Species) της Σύμβασης στα πεδία BERN. 2) Σύμβαση για το Διεθνές Εμπόριο των Κινδυνευόντων Ειδών (CITES). Η Σύμβαση CITES έχει επικυρωθεί από το Ελληνικό Κράτος. Καταχωρήθηκε η παρουσία του taxon στα Παραρτήματα B (Annex B, Appendix II) και C (Annex C) της Σύμβασης (είναι τα μόνα που περιλαμβάνουν ελληνικά είδη φυτών) στο πεδίο CITES. 3) Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (Habitats Directive). Η Οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη βιοποικιλότητα, παρόλο που δεν αποτελεί ακόμα νόμο του Ελληνικού Κράτους, υπερτερεί κάθε άλλης διάταξης της κοινής νομοθεσίας και των διεθνών συμβάσεων και οι αμέσου εφαρμογής διατάξεις της ισχύουν άνευ ετέρου στην έννομη τάξη της Ελλάδας και δεσμεύουν όλα ανεξαιρέτως τα πολιτειακά μας όργανα, καθώς μάλιστα το περιεχόμενό τους ευθυγραμμίζεται πέραν πάσης αμφιβολίας με το άρθρο 24 παρ. 1 Συντ. (Παπαδημητρίου 1995). Για τον σκοπό αυτό έχουν ήδη προταθεί 296 ειδικές ζώνες 10

διατήρησης (δίκτυο «ΦΥΣΗ 2000») για την προστασία των ειδών και των οικοτόπων των Παραρτημάτων της Οδηγίας (βλέπε και πίνακα HellasNatura). Καταχωρήθηκε η παρουσία του taxon στα Παραρτήματα (Appendices II, IV, V) της Οδηγίας στο πεδίο EU Dir καθώς και ο αριθμός των περιοχών του δικτύου «ΦΥΣΗ 2000» στις οποίες έχει καταχωρηθεί στο πεδίο NATURA 2000. 4) Προεδρικό Διάταγμα 67/1981 «Περί προστασίας της αυτοφυούς Χλωρίδος και Άγριας Πανίδος και καθορισμού διαδικασίας συντονισμού και Ελέγχου της Ερεύνης έπ αυτών». Καταχωρήθηκε η παρουσία του taxon στον κατάλογο των φυτών του Διατάγματος στο πεδίο Greek Law. 5) Η πληροφορία για την ex situ καλλιέργεια ενός φυτού, δηλαδή η καλλιέργειά του σε έναν Βοτανικό Κήπο, σύμφωνα με τις πληροφορίες των καταλόγων «The threatened plants unit of the IUCN conservation monitoring centre, 1984» και «The Botanic Gardens list of rare and threatened species of Europe and BGCI list, 1996» καταχωρήθηκε στο πεδίο Botanic Garden. Σημειώσεις (notes), σχετικά με την ταξινομική θέση, την κατάσταση διατήρησης (συμπεριλαμβανομένης της ερμηνείας πεδίου BRD) και άλλα στοιχεία που αφορούν το taxon καθώς και διευκρινήσεις, προβλήματα ή σημεία που πρέπει να ελεγχθούν στις πληροφορίες της αντίστοιχης κάρτας. 2) Ο πίνακας HellaSynonyms (2126 εγγραφές) περιέχει τα συνώνυμα των φυτικών taxa του Ελλάς. 3) Ο πίνακας HellasSubdivision (4651 εγγραφές) περιέχει τις φυτογεωγραφικές υποδιαιρέσεις της Ελλάδας στις οποίες απαντά κάθε taxon. Ακολουθούνται οι 13 φυτογεωγραφικές υποδιαιρέσεις της Flora Hellenica (Strid 1991). 4) Ο πίνακας HellasFloras (5631 εισαγωγές) περιέχει τις βασικές χλωρίδες ή χλωριδικούς καταλόγους που χρησιμοποιήθηκαν για κάθε taxon. Χρησιμοποιήθηκαν οι παρακάτω πηγές: AFE Jalas J. & Suominen J. (eds). 1972-1994. Atlas Florae Europaeae. Distribution of vascular plants in Europe. Vols. 1-10. Helsinki University Printing House. EFK Jahn R. & Schönfelder P. 1995. Exkursionsflora für Kreta. Verlang Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim). FA Rechinger K.H. 1943. Flora Aegaea. Acad. Wiss. Wien, Math.-Naturwiss. Kl., Denkschr. 105/1: [I]-XX, 1-294, Springer, Wien. 11

FCA Turland, N. J., Chilton, L. & Press, J. R.1993. Flora of the Cretan Area. Annotated Check List and Atlas. The Natural History Museum, HMSO, London. FCY Meikle, R.D. 1977,85. Flora of Cyprus. Vols 1,2, The Bentham-Moxon Trust, Royal Botanic Gardens, Kew. FE Tutin, T.G. êáé óõí. (eds). 1968-1980. Flora Europaea. Vols 2-5. Cambridge University Press. Tutin, T.G. êáé óõí. (eds). 1993. Flora Europaea. Vol 1, second edition. Cambridge University Press. FGC Halacsy E. De. 1901; 1902; 1904. Conspectus Florae Graecae 1; 2; 3. G. Engelmann, Lipsiae. FGS 1: Halacsy E. De. 1908. Supplementum Conspectus Florae Graecae. G. Engelmann. Lipsiae. 2: Halacsy E. De. 1912. Supplementum Secundum Conspectus Florae Graecae. Magyar Bot. Lapok 11: 114-202. FT Davis P.H. 1965-1986. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vols 1-10. Edinburgh University Press, Edinburgh. MCL Greuter, W., Burdet, H.M. & Long, G. 1984, 1986, 1989. Med-Checklist. A critical inventory of vascular plants of the circum-mediterranean countries. Vols 1, 3, 4. Geneve & Berlin. MFG Strid, A. (ed). 1986.Mountain Flora of Greece. Vol. 1. University Press, Cambridge. Strid, A. & Tan K. (eds) 1991. Mountain Flora of Greece. Vol. 2. University Press, Edinburgh. PA Rechinger K.H. & Rechinger-Moser F. 1951. Phytogeohraphia Aegaea. Acad. Wiss. Wien, Math.-Naturwiss. Kl., Denkschr. 105/2. RDB D. Phitos, A. Strid, S. Snogerup, W. Greuter (eds). 1995 The Red Data Book of rare and threatened plants of Greece. World Wide Fund for Nature. Athens. 527 p. 5) Ο πίνακας HellasLiterature (3619 εγγραφές) περιέχει τις βιβλιογραφικές πηγές (πρωτότυπες δημοσιεύσεις) που χρησιμοποιήθηκαν για κάθε taxon. 6) Ο πίνακας HellasNatura (4535) περιέχει τους κωδικούς των προτεινόμενων περιοχών του δικτύου «ΦΥΣΗ 2000» στις οποίες έχει καταγραφεί κάθε taxon. Έχει καταρτιστεί Εθνικός Κατάλογος 296 προτεινόμενων «ειδικών ζωνών διατήρησης» (Special Areas of Conservation, SAC). Το δίκτυο αυτό αποτελεί εφαρμογή της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Σημειώνεται ότι προς το παρόν η πληροφορία παρέχεται μόνο για τα είδη που έχουν καταγραφεί στα δελτία δεδομένων των περιοχών. 12

7) Ο πίνακας HellasBotanicgarden (976 εγγραφές) περιέχει τα ονόματα των Βοτανικών Κήπων σε όλο τον κόσμο στους οποίους καλλιεργείται κάθε taxon. 8) Ο πίνακας HellasHabitat (1538 εγγραφές) περιέχει τους κωδικούς των τύπων οικοτόπων ή τύπων βλάστησης στους οποίους απαντά κάθε taxon. 9) Ο πίνακας SeedBank (100 εγγραφές) με στοιχεία (ταυτότητα σπορομερίδας, τόπος και χρόνος συλλογής, συλλέκτης, μεταχείριση, στοιχεία για τη φύτρωση, τρέχουσα διαθεσιμότητα των σπερμάτων) για τις σπορομερίδες της Τράπεζας Σπερμάτων του Πανεπιστημίου Αθηνών. 2.2. Συλλογή - επεξεργασία σπερμάτων Η εργασία πεδίου αφορούσε κυρίως στη συλλογή των σπερμάτων από τους φυσικούς βιότοπους των υπό μελέτη φυτών. Οι συλλογές πραγματοποιήθηκαν στην Πελοπόννησο, στην Κρήτη, στην Εύβοια, στη Λέσβο και στην Αττική από μέλη της ομάδας μας ή από συνεργάτες. Έξη σπορομερίδες προσφέρθηκαν από τον Βοτανικό Κήπο Ιουλίας και Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους και 10 από Βοτανικούς Κήπους της Ευρώπης και του Ισραήλ (βλέπε Πίνακα 5). Η συλλογή των σπερμάτων έγινε σύμφωνα με τη διεθνώς αποδεκτή μεθοδολογία: συλλέχθηκαν από το μεγαλύτερο δυνατό αριθμό φυτών (Snaydon 1992) και σε καμία περίπτωση η ποσότητα των σπερμάτων δεν υπερέβαινε το όριο του 10 % της ετήσιας παραγωγής (IUCN Botanic Gardens Conservation Secretariat 1989, Cropper 1993). Πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι η μεθοδολογία δεν τηρήθηκε πάντα αυστηρά με αποτέλεσμα αρκετές σπορομερίδες να είναι μικρές (10-100 σπέρματα). Αυτό οφείλεται σε τεχνικές δυσκολίες (σπάνια είδη ή χασμόφυτα σε μη προσεγγίσιμα σημεία (π.χ., το είδος αντιπροσωπεύεται από ένα μικρό πληθυσμό περιορισμένο σε μία νησίδα της Β.Δ. Κρήτης). Μετά τη συλλογή τα σπέρματα αφέθηκαν σε περιβάλλον δωματίου μέχρι την αποξήρανσή τους, καθαρίστηκαν, ομογενοποιήθηκαν, ζυγίστηκαν και φυλάχτηκαν σε αεροστεγή γυάλινα ή πλαστικά δοχεία σε θερμοκρασία δωματίου. Ο προσδιορισμός του βάρους των σπερμάτων πραγματοποιήθηκε με ζυγό της εταιρείας Chyo Balance Division- YMC Co., Ltd. Model No. JL-180. 13

2.3. Εργαστηριακή μελέτη της φύτρωσης Η εργαστηριακή μελέτη αφορούσε κυρίως στη μελέτη της φυσιολογίας της φύτρωσης και της βιωσιμότητας των σπερμάτων. Ο έλεγχος της φύτρωσης περιελάμβανε κυρίως τη διερεύνηση της θερμοκρασιακής εξάρτησης της φύτρωσης των σπερμάτων κάθε είδους και τη διαπίστωση της ληθαργικής τους κατάστασης. Στις περιπτώσεις που τα σπέρματα χαρακτηρίζονταν από κάποια μορφή λήθαργου έγινε διερεύνηση του μηχανισμού άρσης του λήθαργου. Η φύτρωση διερευνήθηκε περαιτέρω σε είδη με μη ληθαργικά σπέρματα, μόνο όταν υπήρχε διαθέσιμος ικανοποιητικός αριθμός σπερμάτων. Ο πρώτος έλεγχος της φύτρωσης έγινε συνήθως τον πρώτο Οκτώβριο ή το Νοέμβριο μετά τη συλλογή και πάντα τουλάχιστον 1 μήνα μετά τη συλλογή. Στις περιπτώσεις στις οποίες υπήρχε επαρκής αριθμός σπερμάτων χρησιμοποιήθηκαν για τον έλεγχο της φύτρωσης τυχαία δείγματα 20-25 σπερμάτων. Τα σπέρματα τοποθετήθηκαν ομοιόμορφα σε τρυβλία Petri διαμέτρου 7 ή 11 cm, στρωμένα με δύο φύλλα διηθητικό χαρτί. Η διάβρεξη έγινε με απεσταγμένο νερό (3-3,5 ή 5,5-6 ml, ανάλογα με το μέγεθος του τρυβλίου και των σπερμάτων). Για τον έλεγχο της φύτρωσης στο σκοτάδι σε διάφορες θερμοκρασίες και την ψυχρή στρωμάτωση στους 5 C, τα τρυβλία τοποθετούνταν μέσα σε φωτοστεγή μεταλλικά δοχεία τα οποία μεταφέρονταν στις αντίστοιχες θερμοκρασίες. Η διάβρεξη και όλοι οι μετέπειτα χειρισμοί των σπερμάτων έγιναν κάτω από πράσινο φως ασφαλείας (σε θερμοκρασία 20-25 C) ή σε απόλυτο σκοτάδι (εκτός από τα σπέρματα που τοποθετήθηκαν από την αρχή της διάβρεξης κάτω από λευκό φως). Ως σημείο της φύτρωσης θεωρήθηκε η ορατή έξοδος του ριζιδίου από το σπερματικό περίβλημα. Τα φυτρωμένα σπέρματα απομακρύνονταν από τα τρυβλία μετά από κάθε μέτρηση. Η συχνότητα των μετρήσεων ήταν ανάλογη με το τάχος φύτρωσης. Ένα πείραμα τερματιζόταν όταν δεν παρατηρούνταν φυτρωμένα σπέρματα τουλάχιστον για δύο διαδοχικές μετρήσεις. Η αποδυνάμωση του σπερματικού περιβλήματος των σκληροπεριβληματικών σπερμάτων έγινε με τρίψιμο με γυαλόχαρτο με κατά το δυνατό ομοιογενή τρόπο είτε σε κάθε ένα σπέρμα ξεχωριστά είτε σε πολλά μαζί. Τα πειράματα έγιναν σε ελεγχόμενες συνθήκες θερμοκρασίας και φωτισμού σε θαλάμους Heraeus (Model BK 5060 EL, W.C. Heraeus GmbH, Germany) και σε προγραμματιζόμενες μονάδες -πάγκους ανάπτυξης- (Model GB48, Conviron, Canada). Η 14

θερμοκρασία ελεγχόταν με θερμόμετρο μεγίστου - ελαχίστου ή με θερμογράφο. Οι σύντομοι ή περιοδικοί φωτισμοί με Ανοικτό Κόκκινο και Σκοτεινό Κόκκινο έγιναν σε σκοτεινό δωμάτιο με ελεγχόμενη θερμοκρασία 20 ± 1 C (θάλαμος φωτεινών πηγών). Η ψυχρή στρωμάτωση έγινε πάντα με διάβρεξη των σπερμάτων σε θερμοκρασία 5 C, στο σκοτάδι μέσα σε θάλαμο σταθερής θερμοκρασίας 5 C τύπου Sanyo Medicool. Για την παροχή ξηρής θερμότητας χρησιμοποιήθηκε κλίβανος (TK/L 3105, Dipl.-Ing. W. Ehret GmbH, Germany). Χρησιμοποιήθηκαν 2 φωτεινές πηγές λευκού φωτός Λ ίδιας ποιότητας με χαρακτηριστικά ανάλογα με του ηλιακού φωτός: φως έντασης 32,10 μmolm -2 s -1 στους θαλάμους Heraeus, με φως από 4 λευκούς σωλήνες φθορισμού (Philips TLD 18W/33) και 4 σωλήνες πυράκτωσης (Sylvania, 60W) και φως έντασης 124,74 μmolm -2 s -1 στον πάγκο ανάπτυξης, από 10 σωλήνες φθορισμού Sylvania Cool White FR96T12/CW/VHO-235/1 και 48 λαμπτήρες πυράκτωσης (Philips, 40 W και 60 W). Οι συνεχείς φωτισμοί με Σκοτεινό Κόκκινο φως (ΣΚ) ευρέως φάσματος έγιναν στους θαλάμους Heraeus (6,42 μmolm -2 s -1 ) ή στους πάγκους ανάπτυξης (19,64 μmolm -2 s -1 ) με λευκό φως που περνούσε από 1 κόκκινο (no 501, Röhm GmbH, Germany) και 2 μπλε (no 627, Röhm GmbH, Germany) φίλτρα plexiglas πάχους 3 mm. Ο φωτισμός με ΣΚ φως θεωρείται ότι προσομοιάζει τις συνθήκες φωτισμού κάτω από πράσινο φύλλωμα (δηλαδή στη σκιά άλλων φυτών). Οι φωτισμοί με σύντομο ή περιοδικό ΑK (13,27 μmolm -2 s -1 ) έγιναν μέσα σε φωτοστεγή ξύλινο θάλαμο στην κορυφή του οποίου ήταν τοποθετημένο το σύστημα της φωτεινής πηγής και από κάτω οι θέσεις όπου τοποθετούνταν τα τρυβλία στο δωμάτιο φωτισμών με φως από 10 κόκκινους λαμπτήρες φθορισμού Philips TL 20W/15 που περνούσε από 1 κόκκινο φίλτρο plexiglas. 2.4. Στατιστική επεξεργασία Η επεξεργασία των μετρήσεων που αφορούν τα αναπαραγωγικά χαρακτηριστικά των φυτών περιλαμβάνει, εκτός από τον προσδιορισμό της μέσης τιμής, υπολογισμό του τυπικού σφάλματος και ανάλυση της κατανομής συχνοτήτων κάθε αναπαραγωγικής παραμέτρου. Η φύτρωση εκφράστηκε ως ποσοστό επί τοις εκατό. Οι τιμές που αναφέρονται στα αποτελέσματα των πειραμάτων φύτρωσης αποτελούν τους μέσους όρους πέντε δειγμάτων. Οι τιμές αυτές είναι διορθωμένες με βάση τον αριθμό των κενών σπερμάτων που εντοπίζονταν κάτω από στερεοσκόπιο μετά το τέλος κάθε πειράματος φύτρωσης. Οι οριζόντιες γραμμές πάνω και κάτω από το μέσο όρο αντιπροσωπεύουν το διπλό τυπικό σφάλμα. 15

Ως μέτρο του τάχους φύτρωσης χρησιμοποιήθηκε η παράμετρος Τ50 η οποία ορίζεται ως ο χρόνος που χρειάζεται για τη φύτρωση του 50% του τελικού ποσοστού φύτρωσης των σπερμάτων. Το Τ50 υπολογίστηκε ως εξής: Τ50 = ((Ν/2 - Ν1) x (T2 + T1)) / ((N2 - N1) + T1), όπου Ν = το τελικό ποσοστό φύτρωσης Ν1 και Ν2 = τα ποσοστά φύτρωσης που μετρήθηκαν εκατέρωθεν του Ν/2 και Τ1 και Τ2 = οι χρόνοι κατά τους οποίους μετρήθηκαν τα Ν1 και Ν2 αντίστοιχα. 2.5. Αποθήκευση σπερμάτων - Τράπεζα γενετικού υλικού (σπερμάτων) Τα σπέρματα μετά την επεξεργασία (βλέπε ενότητα 2.3) παρέμειναν σε θερμοκρασία δωματίου μέχρι το πέρας των πειραμάτων, οπότε αποθηκεύθηκαν στην τράπεζα γενετικού υλικού. Πριν την αποθήκευση τοποθετήθηκαν σε γυάλινους κώδωνες με αφυγραντικό (Silica Gel) προκειμένου να μειωθεί η υδατοπεριεκτικότητά τους. Κατόπιν τοποθετήθηκαν σε αεροστεγείς και φωτοστεγείς φακέλους σε κενό αέρος στους οποίους αναγράφονταν τα στοιχεία κάθε σπορομερίδας. Τέλος, τοποθετήθηκαν σε θάλαμο σταθερής θερμοκρασίας -20 C (HLF-1260, Heto, Denmark,) ελεγχόμενο με εβδομαδιαίο θερμογράφο (Thermalim II, Jules Richard Instruments S.A., France). 16

Tables Αποθήκευση δεδομένων DBcode SeedLot 1 1 2 2 SEEDBANK 20 πεδία καταχώρησης στοιχείων DBcode Taxon 1 Taxon1 2 Taxon2 HELLAS -Κεντρικός Πίνακας 61 πεδία καταχώρησης στοιχείων HellasHabitat DBcode HabitatCode 1 Rc 1 Ra 2 F 2 G HellasLiterature HellasSubdivision DBcode Subdivision 1 Pe 1 IoI 1 StE 2 Cyc HellasFloras HellasSynonyms DBcode Synonym 1 Synonym 1 1 Synonym 2 2 Synonym 1 2 Synonym 2 Queries Επεξεργασία δεδομένων Forms Καταχώρηση δεδομένων DBcode Literature 1 Authors/Year/Journal 1 Authors/Year/Journal 2 Authors/Year/Journal DBcode Flora/List 1 FE : 1 MCL : 2 FE : 2 FCA : Reports Εκτύπωση δεδομένων HellasBotanicgarden DBcode GardenName 1 Botanic Garden name1 1 Botanic Garden name 2 2 Botanic Garden name 1 HellasNatura DBcode Sitecode Sitename Subdivision 704 GR4130001 VOREIA CHIOS.. EAe 704 GR4210009 ASTYPALAIA:... Cyc 704 GR4220005 DYTIKI MILOS Cyc Εικόνα 3: Δομή της Βάσης Δεδομένων των ενδημικών, σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας. 17

3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ-ΣΥΖΗΤΗΣΗ 3.1. ΒΑΣΗ ΔΕΔOΜΕΝΩΝ 3.1.1. Πληρότητα βάσης δεδομένων Η βάση δεδομένων για τα ενδημικά, σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελληνικής χλωρίδας «Hellas» περιλαμβάνει στοιχεία για 1978 taxa (2235 εγγραφές στον κεντρικό πίνακα δεδομένων «Hellas», Πίνακας 1). Από αυτά, τα 1972 ανήκουν στις ομάδες των Βρυοφύτων, των Πτεριδοφύτων, των Γυμνοσπέρμων και των Αγγειοσπέρμων (Πίνακας 2). Στη βάση δεδομένων έχουν καταχωρηθεί 1240 ενδημικά taxa (και 51 αμφίβολα ενδημικά), 913 απειλούμενα (Εικόνα 5) και 916 προστατευόμενα. Στη βάση δεδομένων έχουν επίσης καταχωρηθεί μη ενδημικά και μη απειλούμενα taxa είτε γιατί η εξάπλωση τους περιορίζεται στην Ελλάδα και σε γειτονικές μόνο περιοχές (υπενδημικά) είτε γιατί αναφέρονται στον κατάλογο της IUCN σε μία από τις μη-απειλούμενες κατηγορίες κινδύνου. Τέλος, έχουν καταχωρηθεί απειλούμενα φυτά των οποίων όμως η αναφορά από την Ελλάδα είναι λανθασμένη και επίσης φυτά των οποίων η ταξινομική θέση (σύμφωνα με έγκυρες πηγές) έχει μεταβληθεί και δεν υφίστανται πλέον ως διακριτά taxa (συνολικά 52 taxa, τα οποία δεν συμπεριλαμβάνονται στην επεξεργασία των δεδομένων εκτός και αν αναφέρεται διαφορετικά). Πίνακας 1. Οι εγγραφές του κεντρικού πίνακα «Hellas». Είδη 1552 επίπεδο είδους 244 επίπεδο υποείδους 13 επίπεδο ποικιλίας 1809 Σύνολο ειδών Υποείδη 402 Ποικιλίες 20 Υβρίδια 4 Σύνολο καταχωρήσεων 2235 Σύνολο taxa 1978 επίπεδο είδους: είδη της βάσης δεδομένων που δεν έχουν υποείδη επίπεδο υποείδους: είδη της βάσης δεδομένων των οποίων έχουν καταχωρηθεί και υποείδη επίπεδο ποικιλίας: είδη της βάσης δεδομένων των οποίων έχουν καταχωρηθεί και ποικιλίες. 19

Πίνακας 2. Ταξινόμηση των taxa της βάσης δεδομένων σε ομάδες (εξαιρούνται οι ομάδες των Μυκήτων και των Λειχήνων, συμπεριλαμβάνονται 52 μη υφιστάμενα σήμερα taxa -âë. êåίμενο). Group Ομάδα Αριθμός Ειδών Αριθμός Taxa C Βρυόφυτα 3 3 D Πτεριδόφυτα 21 21 E Γυμνόσπερμα 9 9 F Δικοτυλήδονα 1362 1510 G Μονοκοτυλήδονα 408 429 Σύνολο 1803 1972 Η πληρότητα των πεδίων καταχώρησης δεδομένων για τις 2235 εγγραφές παρουσιάζεται στον Πίνακα 3. Τα πεδία που αφορούν τα συνώνυμα (για όσα taxa έχουν), την κατάσταση διατήρησης, το καθεστώς προστασίας, τη γεωγραφική κατανομή και τον ενδημισμό των φυτών της βάσης δεδομένων είναι είτε πλήρως συμπληρωμένα είτε σχεδόν πλήρη. Σημειώνεται επίσης ότι στη συντριπτική πλειοψηφία τους οι εγγραφές της βάσης δεδομένων καλύφθηκαν και από άλλες βιβλιογραφικές πηγές, εκτός των καταλόγων απειλουμένων ειδών (Εικόνα 6). 2000 1800 1600 ΑΡΙΘΜΟΣ TAXA 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΑ ΜΗ ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΑ ΣΥΝΟΛΟ ΕΝΔΗΜΙΚΑ ΜΗ ΕΝΔΗΜΙΚΑ ΑΜΦΙΒ. ΕΝΔΗΜΙΚΑ Εικόνα 5. Η διάκριση των φυτών του αρχείου πληροφοριών για την Ελληνική χλωρίδα σε ενδημικά - μη-ενδημικά και απειλούμενα - μη απειλούμενα (1921 taxa, είδη, υποείδη, ποικιλίες και υβρίδια). 20

Πίνακας 3. Πληρότητα πεδίων της βάσης δεδομένων Πεδίο Συμπληρωμένες εγγραφές % συμπληρωμένες εγγραφές Group 2235 / 2235 100 Family 2235 / 2235 100 Synonym (2108 συνώνυμα για 1157 taxa) General distribution 859 / 862 μη ενδημικά taxa 98 Distribution 2203 / 2235 99 Subdivision 2101 / 2235 94 Location 1971 / 2235 88 Endemic 2235 / 2235 100 Local endemic 2153 / 2235 96 Subendemic 2227 / 2235 100 Threatened 2235 / 2235 100 Protected 2235 / 2235 100 RDB 2235 / 2235 100 WCMC 1988 (3 πεδία, κατάσταση διατήρησης στην Ελλάδα, την Ευρώπη και 2235 / 2235 τον Κόσμο) 100 WCMC 1993 (2 πεδία, κατάσταση διατήρησης στην 2235 / 2235 Ελλάδα και στον Κόσμο) 100 WCMC 1997 (2 πεδία, κατάσταση διατήρησης στην 0 / 2235 0 Ελλάδα και στον Κόσμο) EU Council 2235 / 2235 100 EU Red List 2235 / 2235 100 CORINE 2235 / 2235 100 BRD στοιχεία για 124 taxa BERN 1978 2235 / 2235 100 BERN 1990 2235 / 2235 100 BERN 1992 2235 / 2235 100 BERN 1996 0 / 2235 0 Greek Law 2235 / 2235 100 CITES (3 πεδία, Παραρτήματ ΒΙ, ΒΙΙ, C) 2235 / 2235 100 EU DIR (4 πεδία, Παραρτήματα ΙΙ, ΙΙ*, IV, V) 2235 / 2235 100 Botanic Garden 2235 / 2235 100 Natura 2000 2235 / 2235 100 Growth form 2046 / 2235 92 Flowering season 1397 / 2235 63 Height 1442 / 2235 65 2n 900 / 2235 40 Ploidy 45 / 2235 2 Habitat 2000 / 2235 89 Habitat Code 0 / 2235 0 Altitude 1367 / 2235 61 Floras 2124 / 2235 95 Literature 1682 / 2235 (584 δημοσιεύσεις) 75 21

Πρωτ. Δημοσιεύσεις Αλλες χλωρίδες ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΗΓΗ FGC/S FT FCA MFG MCL FE 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΤΑΧΩΡΗΣΕΩΝ FCA: Flora of the Cretan Area FE: Flora Europaea FT: Flora of Turkey and the East Aegean Islands MCL: MedChecklist MFG: Mountain Flora of Greece FGC/S: Flora Graecae Conspectus/Supplementum (Halacsy) Καταχωρήσεις Στοιχεία μόνο από πρωτότυπες δημοσιεύσεις Εικόνα 6: Αριθμός καταχωρήσεων στη βάση δεδομένων από κάθε βιβλιογραφική πηγή. 3.1.2. Τα απειλούμενα φυτά στη βάση δεδομένων Ο χαρακτηρισμός ενός φυτού ως απειλούμενου βασίστηκε στις πηγές που αναφέρονται στην ενότητα 2.1. Κύριες πηγές πληροφόρησης για την αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης των Ελληνικών φυτών είναι ο Ερυθρός Κατάλογος της IUCN (WCMC) και το Κόκκινο Βιβλίο των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας. Οι κατάλογοι του Συμβουλίου της Ευρώπης και των Παγκοσμίως Απειλουμένων Φυτών της Ευρώπης έχουν κυρίως βασιστεί στη βάση δεδομένων της IUCN. Στη βάση δεδομένων καταχωρήθηκαν ως απειλούμενα σύμφωνα με έγκυρες βιβλιογραφικές πηγές 124 taxa τα οποία δεν αναφέρονται σε κανέναν από τους καταλόγους απειλουμένων ειδών. Στην Εικόνα 7 παρουσιάζεται ο αριθμός των φυτών της Ελληνικής χλωρίδας τα οποία περιέχονται σε καταλόγους είτε απειλουμένων είτε προστατευομένων ειδών και επίσης τα απειλούμενα ή ενδημικά είδη που καλλιεργούνται σε Βοτανικούς Κήπους (καθώς αυτό συμβάλλει την ex situ διατήρησή τους). 22

700 ΜΗ ΕΝΔΗΜΙΚΑ ΕΝΔΗΜΙΚΑ 600 500 ΑΡΙΘΜΟΣ TAXA 400 300 200 100 0 Εθνικό ΠΔ WCMC Ευρωπ. Συμβούλ. Σύμβαση Οδηγία CORINE CITES Βοτανικοί Κόκκινο 67/1981 1993 Κόκκινος Ευρώπης Βέρνης 92/43/ΕΕ Κήποι Βιβλίο Κατάλογος Εικόνα 7. Οι κατάλογοι των απειλουμένων φυτών της Ελλάδας (είδη, υποείδη και ποικιλίες). Όσον αφορά στην προστασία των φυτών της Ελληνικής Χλωρίδας, διαπιστώνεται ότι το Π.Δ. 67/81 παρέχει προστασία σε σημαντικό αριθμό φυτών. Αντίθετα, η παρουσία της πιο σημαντικής σε πλούτο και σπουδαιότητα χλωρίδας της Ευρώπης, είναι ελλειπής σε διεθνές επίπεδο, τόσο στη Σύμβαση της Βέρνης όσο και στην Οδηγία της ΕΕ (Εικόνα 8). Στην πραγματικότητα, μόνο το 26 % των κινδυνεύοντων και εύτρωτων φυτών της Ελληνικής χλωρίδας εκπροσωπούνται στον κατάλογο της Βέρνης και μόνο το 19 % στην Οδηγία της ΕΕ. Η σύμβαση CITES παρέχει προστασία σε μεγαλύτερο αριθμό φυτών (10 % του συνόλου των απειλουμένων), αλλά τα περισσότερα από αυτά είναι ορχεοειδή, καθώς η σύμβαση προστατεύει όλα τα είδη της οικογενείς των Orchidaceae, ασχέτως της κατάστασης διατήρησής τους. Έτσι, νομική προστασία (από την Ελληνική Νομοθεσία ή από την Ευρωπαϊκή Ένωση) παρέχεται στο 74 % των απειλουμένων φυτών, αλλά το μεγαλύτερο ποσοστό τους (56 %) προστατεύεται μόνο από το Π.Δ. 67/81. Δυστυχώς, η προστασία που παρέχεται από το Π.Δ., όπως επίσης και από τον νόμο 1650/1986 παραμένει σε θεωρητικά επίπεδα, καθώς λείπουν οι κανονιστικές πράξεις για την εφαρμογή της νομοθεσίας, ενώ η προστασία των διεθνών συμβάσεων τις οποίες έχει επικυρώσει η Ελλάδα μπορεί να εφαρμοστεί πιο αποτελεσματικά (Παπαδημητρίου 1995). 23

Μη Προστατευόμενα 26% Οδηγία ΕΕ & Βέρνη 5% Βέρνη 2% CITES 10% Οδηγία ΕΕ 0% 2 ή 3 Διεθνείς Συμβάσει 0% Π.Δ. 67/81 56% Εικόνα 8. Το καθεστώς προστασίας των απειλούμενων φυτών (είδη, υποείδη, ποικιλίες) της Ελλάδας. Οδηγία ΕΕ: Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, Βέρνη: Σύμβαση Βέρνης, CITES: Σύμβαση για το Εμπόριο των Κινδυνευόντων Ειδών, 2 ή 3 Διεθνείς Συμβάσεις: εννοείται από τις προηγούμενες, Π.Δ. 67/81: Προεδρικό Διάταγμα 67/81. Σημειώνεται ότι το Προεδρικό Διάταγμα προστατεύει όλα σχεδόν τα είδη που προστατεύουν οι παραπάνω Συμβάσεις και η Οδηγία. Τα απειλούμενα είδη που έχουν καταχωρηθεί ανήκουν σε 80 οικογένειες. Ο αριθμός αυτός εκφράζει σε ένα μεγάλο βαθμό το πλήθος των οικογενειών των ανώτερων φυτών που απαντούν στην Ελλάδα. Η πολυπληθέστερη οικογένεια τόσο σε συνολικό αριθμό taxa όσο και ενδημικών είναι αυτή των Compositae. Ακολουθούν κατά φθίνοντα αριθμό taxa οι οικογένειες των Orchidaceae (πολύ λιγότερα ενδημικά σε ποσοστό), Caryophyllaceae, Liliaceae, Cruciferae και Labiatae (Εικόνα 9). Νοουμένου ότι ο συνολικός αριθμός των Ελληνικών taxa εκτιμάται σε 6308 συνάγεται ότι το ποσοστό των απειλουμένων φυτών της Ελληνικής χλωρίδας ανέρχεται περίπου στο 15 % (Εικόνα 10). Ο αριθμός των απειλουμένων ειδών ανά κατηγορία κινδύνου σύμφωνα με τον Ερυθρό Κατάλογο της IUCN εμφανίζεται στην Εικόνα 11. Συνολικά στον κατάλογο αυτό αξιολογούνται 1132 taxa, εκ των οποίων τα 658 είναι αππειλούμενα ενώ 41 είναι taxa που είτε δεν υφίστανται πλέον ως διακριτές ταξινομικές μονάδες (π.χ., Onosma taygetea) είτε η αναφορά τους από την Ελλάδα είναι λανθασμένη (π.χ., Silene aegyptiaca). Στο Κόκκινο Βιβλίο των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας (RDB) συμπεριλαμβάνονται 272 taxa (243 είδη), όλα απειλούμενα (Εικόνα 12). 24