ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ Τεύχος 95-96 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ Τεύχος 95-96 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΧΟΛΙΑ 1. Βώρος Φανούριος, Αξιολόγηση της μη Αξιολόγησης: Μαρασμός της Εκπαίδευσης....σελ. 1 2. Βώρος Φανούριος, Προβληματισμοί από ένα Ψήφισμα εγγραμμάτων για τη γλωσσική παιδεία στο Γυμνάσιο.. σελ.5 3. Γρυντάκης Γιάννης, ΑΣΕΠ καθηγητών και παιδαγωγική κατάρτιση.. σελ. 7 4. Γρυντάκης Γιάννης, Ωρομίσθιοι καθηγητές και αρπακτικά.. σελ.8 ΑΡΘΡΑ 1. Βώρος Φανούριος, Γιατί καταδίκασαν οι Αθηναίοι τον Σωκράτη;. σελ.10 2. Γαργαλιάνος Ιωάννης, Κριτική Σκέψη Μεταγνωστική Θεώρηση σελ.25 3. Γρυντάκης Γιάννης, Η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα σελ.29 4. Δαμάσκος Παναγιώτης, Περί Εθνικής «Ευδαιμονίας»: μια φιλοσοφική προσέγγιση....σελ.38 5. Ζωγόπουλος Ευστάθιος, Δείκτες ποιότητας Εκπαίδευσης, Μια Ορθολογική προσέγγιση σελ.50 6. Μπουραντάς Όθων, Οι Τεχνολογίες της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη γλωσσική διδασκαλία: οι επιστημολογικές παραδοχές της εισαγωγής και της χρήσης τους στην εκπαιδευτική διαδικασία. σελ.60 7. Παπαγεωργίου Γεώργιος, Επαναστάτες Ελευθερωτές της Λατινικής Αμερικής,, Χοσέ Γερβάσιο Αρτίγας, Ο Θεμελιωτής του έθνους της Ουρουγουάης, Μέρος4 ο..σελ.77 8. Κωνσταντίνος Ν. Παπαγεωργίου, Οι απόψεις των εκπαιδευτικών ως προς την ένταξη των παιδιών με αναπηρίες στο γενικό σχολείο....σελ.85 9. Παπαδάκης Σταμάτης-Καλογιαννάκης Μιχάλης, Εκπαίδευση Αγροτών για την ανάληψη δράσεων στο δευτερογενή και τριτογενή τομέα της οικονομίας: Μια πρώτη αποτίμηση του προγράμματος «Ησίοδος» στο Νομό Ηρακλείου σελ.104 10. Στανιού Χ. Έλενα, Αφηγηματική Σκέψη, Προφορικός λόγος και Νηπιαγωγείο....σελ.122 11. Ταϊλαχίδης Σάββας, Γονείς με ειδικές ανάγκες στην οικογένεια.. σελ.132 12. Τσανακτσίδου Μάρθα, Η πολιτική φιλοσοφία της παιδείας στον Αριστοτέλη....σελ.145 ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Γιάννης Μιχαήλ Γρυντάκης, Ατσάλι και Άνεμος, Οι περιπέτειες ενός μαχητή στο δυτικό, το βαλκανικό και το μικρασιατικό μέτωπο Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2010, σελ. 702. σελ.159

ΣΧΟΛΙΑ 1.Αξιολόγηση της μη Αξιολόγησης: Μαρασμός της Εκπαίδευσης Προοίμιο: Αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου κινείται προς δυο κύριες κατευθύνσεις: αξιολόγηση υποδομής, οργάνωσης και λειτουργίας του Σχολείου (γιατί οι παράγοντες αυτοί επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά το έργο του εκπαιδευτικού) και αξιολόγηση του διδακτικού έργου του εκπαιδευτικού: (προετοιμασία 1 της διδασκαλίας του και πραγματοποίησή της και διόρθωση γραπτών κειμένων των μαθητριών / μαθητών: εκθέσεις ιδεών ανά 15/θήμερο και προχείρων διαγωνισμών ανά τετράμηνο). Ο Θεσμός της παραδοσιακής αξιολόγησης αφέθηκε να «χαλαρώσει» από το 1982-83 κάτω από την καταδικαστική ανάμνηση ότι ο θεσμός του Επιθεωρητή ήταν καταπιεστικός έως και εξευτελιστικός για τον εκπαιδευτικό της αίθουσας διδασκαλίας και αναξιόπιστος ως προς τη δικαιοκρισία του επιθεωρητή, κάτι που μπορεί να συνέβαινε περιστασιακά σε εποχή ιδεολογικής καταπίεσης των πολιτών από το «επίσημο» κράτος, όχι μόνο στον τομέα της Εκπαίδευσης (δεκαετία του 1950, επταετία της δικτατορίας). Προσωπικά βίωσα και μια περίοδο κάπως «καταπιεστικής» λειτουργίας του θεσμού ως εκπαιδευτικός στην αίθουσα διδασκαλίας (από το 1959 ως το 1976) και μια περίοδο απλής θέασης των εξελίξεων (από το 1976 ως το 1997) ως μέλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, που είχε και την ευθύνη επιμορφωτικών σεμιναρίων για τους εκπαιδευτικούς της βάσης, λειτουργούς της αγίας έδρας της σχολικής αίθουσας. Κατά την πρώτη περίοδο και η απλή προσδοκία ότι ενδέχεται να εμφανιστεί απροειδοποίητα ο Επιθεωρητής λειτουργούσε ως κίνητρο ακοίμητης καθημερινής φροντίδας για την αναγκαία προετοιμασία της διδασκαλίας για την επόμενη εργάσιμη μέρα. Και η περίοδος αυτή υπήρξε ευεργετική για μένα: δέχτηκα στην αίθουσα διδασκαλίας 5-6 φορές τον επισκέπτη 1 Προετοιμασία μου για τις ώρες διδασκαλίας την επόμενη μέρα σήμαινε από πλευρά καθαρά εκπαιδευτική: - Να διαβάσω προσεκτικά τις λίγες σελίδες των σχολικών βιβλίων, τις οποίες σχεδίαζα να διδάξω, - Να υπογραμμίσω τα κύρια σημεία που όφειλα πιο προσεκτικά να αναλύσω. - Να υπογραμμίσω καινούργιες έννοιες που έκρινα ότι είναι ανάγκη να τις διευκρινίσω. - Να ετοιμάσω ερωτήματα που να κινητοποιούν τη σκέψη και έκφραση των μαθητριών / μαθητών. - Ενδεχόμενα να διαβάσω σε άλλα βιβλία κάτι που έκρινα αναγκαίο ή χρήσιμο για τη δική μου κατάρτιση. - Να ετοιμάσω σύντομο μνημόνιο των 10 στίχων για το πώς θα κινηθώ κατά τη διδασκαλία μου κάθε διδακτική ώρα. 1

επιθεωρητή και ανεξάρτητα από το μορφωτικό ανάστημά του, ανεξάρτητα από τη δικαιοκρισία του, ανεξάρτητα από το πόσο με ενθουσίασε η έκθεση / αξιολόγηση που έκανε για μένα, σε όλες τις περιπτώσεις άκουσα μετά τη διδασκαλία μου μια παιδαγωγική συμβουλή για κάποια ατέλεια της δικής μου διδασκαλικής προσπάθειας. Η συμβουλή ακούστηκε από εκπαιδευτικό πιο έμπειρο, εγγράμματο, την ώρα που φάνηκε η δική μου ατέλεια και διατυπώθηκε εύστοχα και λακωνικά, ώστε να μείνει για μένα ως χρήσιμος οδηγός στα επόμενα βήματά μου, τόσο χρήσιμος, ώστε να τη θυμάμαι τη συμβουλή όλες τις φορές που μπήκα σε αίθουσα διδασκαλίας, σεμιναρίου, συνεδρίου, συνεδρίασης, τηλεοπτικής εκπομπής από τότε ως σήμερα. Ένα δείγμα: νεοδιόριστος σε νεοσύστατο δημόσιο σχολείο στη Βόνιτσα δέχτηκα τον Αντώνη Κατσουρό για επιθεώρηση του έργου μου (1963-64). Δίδασκα κάτι στην Δ τάξη του εξατάξιου τότε Γυμνασίου. Παρακολούθησε από το τελευταίο θρανίο αμίλητος. Τον έβλεπα κάτι να γράφει (ίσως και σημείωμα για τις δικές του κινήσεις). Εγώ πάντως νόμιζα ότι κάτι σημειώνει από η δική μου «σοφία». Καμάρωνα και συνέχιζα. Με τη λήξη της διδακτικής ώρας τα παιδιά έφυγαν αστραπιαία, για να λυτρωθούν από την ακινησία και να πάρουν αέρα ύστερα από τη δοκιμασία αντοχής που τους επέβαλε η δική μου «σοφία». Ο Αντώνης Κατσουρός κινήθηκε από το βάθος της αίθουσας, με πλησίασε και μου είπε με έκφραση πολύ ευγενική και με λίγο χαμόγελο: «αγαπητέ Βώρο, λέω αυτή τη φορά να μη σου κάνω έκθεση». Ξαφνιάστηκα, για τον πρόσθετο λόγο ότι χρειαζόμουνα υπηρεσιακή έκθεση, για να μπορώ να λάβω μέρος σε εξετάσεις του Ι.Κ.Υ. (Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών), και προσπάθησα να πω κάτι ως διαμαρτυρία. Μου απάντησε με μια αφοπλιστική ερώτηση: «Θέλεις, τώρα που θα χτυπήσει το κουδούνι να μπούμε στην ίδια αίθουσα και να ρωτήσεις τα παιδιά κάτι από αυτά που δίδαξες πιο μπροστά»; Ζαλίστηκα από το απροσδόκητο άκουσμα, που κατέληξε στην παρακάτω σοφή κρίση του: «Είπες ωραία πράγματα και ενδιαφέροντα, αλλά μιλούσες πάνω από τα κεφάλια των παιδιών» 2. Η διάγνωση συμβουλή του με συνοδεύει ως σήμερα. Και θυμάμαι πάντα τη συμβουλή του Κατσουρού, γιατί ήταν η κατάλληλη συμβουλή από τον κατάλληλο (έμπειρο ασπρομάλλη) άνθρωπο, την κατάλληλη για μένα στιγμή, που η συμβουλή / οδηγία του μπορούσε να εγγραφεί για πάντα στη μνήμη μου. Τι σημαίνει, λοιπόν αξιολόγηση για τον εκπαιδευτικό; Έλεγχο ή συμβουλή αξιοποιήσιμη; 2 Πέντε ή έξι χρόνια αργότερα εγώ διάβαζα ένα βιβλίο με τον τίτλο: The Art of Teaching και βρήκα μια διαπίστωση οδηγία αντίστοιχη: «Don t teach above their heads» (μη διδάσκετε απάνω από το κεφάλι των παιδιών, πάνω από τη μαθησιακή δεκτικότητά τους). 2

Τι συμβαίνει στην Εκπαίδευση, ειδικά στη Δευτεροβάθμια από τότε (1982-83) που αφέθηκε σε πορεία χαλάρωσης ή μαρασμού ο θεσμός της αξιολόγησης / συμβουλής; Για να μη μακρηγορήσω με πολιτική κριτική (που την αποφεύγω), προχωρώ στη διατύπωση γνώμης ως άτομο με κάποια εμπειρία και ενημέρωση στα εκπαιδευτικά δρώμενα ή παραλειπόμενα. Νομίζω ότι προωθείται σταδιακά ο μαρασμός, γιατί: - Έλειψε, όπως προσημείωσα, η συμβουλή από τον κατάλληλο άνθρωπο, στην κατάλληλη ώρα της όποιας ορατής ή μη ορατής ατέλειας, στην πιο κατάλληλη στιγμή γι αυτόν που θα την άκουε. - Έλειψε η προσδοκία ότι ενδέχεται να μου έρθει απρόσκλητος επισκέπτης και να εκτεθώ για κάποια ατέλεια ή παράλειψή μου ή μη προετοιμασία μου (προσωπικά το ομολογώ αυτό για την ταπεινότητά μου, όχι για τους άλλους) 3.Αν μου ζητήσει ο επισκέπτης να δει τα τετράδια Εκθέσεων (πόσες έκανα κι αν τις διόρθωσα; αν έχω σημειώσει κάποια υπόδειξη ή συμβουλή στο μαθητή; κάποια πρόταση ενθαρρυντική); Αν μου ζητήσει να δει τα γραπτά των παιδιών από κάποιο πρόχειρο διαγώνισμα; τυχόν παραλείψεις μου σε αυτούς τους τομείς μειώνουν την αποδοτικότητά μου στο κοινό δημόσιο σχολείο που στεγάζει τους πολλούς,τους μη έχοντες.αμάρτημα διπλό. Η πολιτική ηγεσία δυσκολεύομαι να δεχτώ ότι δεν είχε κάποια ενημέρωση ή ότι συνειδητά αγνόησε το πρόβλημα της μη αξιολόγησης, για «να αποφύγει το πολιτικό κόστος», αν επιχειρήσει επαναφορά του θεσμού της αξιολόγησης του εκπαιδευτικού για το έργο του. Αλλά οι γονείς και κηδεμόνες, που πονούν και αγωνιούν και πληρώνουν τις συνέπειες, που φορολογούνται για να υπάρχει δημόσια εκπαίδευση, δεν έχουν δικαίωμα γνώμης; Μήπως κάποια αόρατη δύναμη τους αποτρέπει ή τους απαγορεύει να έχουν γνώμη; Μήπως άλλη δύναμη επιβλητική τους υποδεικνύει να μην ανησυχούν για τέτοια ζητήματα και «να αποφεύγουν τον πραγματικό δημόσιο διάλογο περί παιδείας», γιατί είναι απώλεια χρόνου και αναλίσκεται σε άσκοπη φλυαρία 4 ; Ποιες οι συνέπειες, λοιπόν, για τη Γενική Εκπαίδευση, ειδικά τη Δευτεροβάθμια 5 ; - Κάποιοι γονείς εύλογα αναζητούν άλλους δρόμους εκπαίδευσης για τα παιδιά τους (ανάλογη προς τα οικονομικά τους). 3 Μολονότι από τη φύση ακούραστος, αλλά από συνήθεια μελετηρός, προτιμούσα να διαβάζω αυτά που μου άρεσαν ή συνδέονταν με προσωπικές επιδιώξεις μου παρά να διορθώνω τα γραπτά των παιδιών. Η προσδοκία όμως ότι ενδέχεται να ρθει κάποιος να με αξιολογήσει με έφερνε στη γραμμή της φροντίδας για τα παιδιά 4 Στο διαδίκτυο, www.voros.gr,έχει προωθηθεί άρθρο με τίτλο: Γιατί αποφεύγουν τον πραγματικό δημόσιο διάλογο περί παιδείας; 5 Σημείωσα το : ειδικά για τη Δευτεροβάθμια για το λόγο ότι σε αυτήν υπηρέτησα και γι αυτήν νομίζω ότι κάτι περισσότερο γνωρίζω. 3

- Κάποιοι εκπαιδευτικοί πληγώνονται από την ισοπέδωση και κινούνται προς την αδιαφορία ή τη φυγή. - Κάποιοι στα ανθρώπινα κατανοητό κι αυτό στρέφουν και σε άλλες δραστηριότητες την προσοχή τους. Η πολιτική ηγεσία δεν έχει εκθέσεις αξιολόγησης για το προσωπικό πλήρεις και δεσμευτικές και κάνει τις επιλογές της για προαγωγές και επίζηλες θέσεις με κριτήρια κομματικής αφοσίωσης και εμπιστοσύνης. Οι λοιποί εκπαιδευτικοί, που αγνοήθηκαν, δε συμπαθούν τους θεωρούμενους ως «ευνοημένους» και γίνονται λιγότερο πρόθυμοι να τους ακούν για υπηρεσιακά ζητήματα / καθήκοντα. Οι πιο άξιοι, που τυχόν παραμερίζονται, δουλεύουν με λιγότερη προθυμία. Όλα τα συμπτώματα μη αξιολόγησης συμβάλλουν στο μαρασμό. Το μόνο ευοίωνο μήνυμα των ημερών μας είναι ότι πολλοί εκπαιδευτικοί ως άτομα, ως σύλλογοι σχολείων, ως τοπική ΕΛΜΕ απάντησαν θετικά στο μήνυμα περί αυτοαξιολόγησης, ανεξάρτητα από την αρνητική τοποθέτηση της ΟΛΜΕ. Βέβαια η αυτοαξιολόγηση είναι άλλης υφής διαδικασία σεβαστή, αλλά προηγείται η αξιολόγηση του εκπαιδευτικού από τον ώριμο Σύμβουλο. Επίλογος Μου φαίνεται ότι η μη συστηματική και υποχρεωτική αξιολόγηση του εκπαιδευτικού για το έργο του: α. Αδικεί άμεσα και έμμεσα τον ίδιο, του στερεί μια χρήσιμη και μάλλον αντικειμενική συμβουλή. β. Αδικεί τα παιδιά των πολλών, δηλ. των φτωχών άμεσα και έμμεσα. γ. Αδικεί και τους εκπαιδευτικούς, γιατί επωμίζονται την ευθύνη των ατελειών της δημόσιας εκπαίδευσης και άθελα συμβάλλουν στη φυγή πολλών προς την ιδιωτική, που είναι βέβαια προσιτή μόνο για τους έχοντες. δ Βλάπτει και τη δημόσια οικονομία της χώρας γιατί στρέφει ολοένα και περισσότερους προς τα ξένα σχολεία που λειτουργούν εδώ και προς την εκπαίδευση στο εξωτερικό. ε. Μοιραία διευκολύνει εκείνες τις δυνάμεις που ενδιαφέρονται για άρση μονιμότητας των εκπαιδευτικών του Δημόσιου Σχολείου, ώστε να γίνουν πιο πειθαρχικοί όχι μόνο για τον τρόπο διδασκαλίας αλλά και για το ιδεολογικό περιεχόμενό της. Προς αυτή την κατεύθυνση άγονται και άγουν άθελά τους οι φερόμενοι ως προοδευτικοί. Ανοίγουν το δρόμο ώστε τα παιδιά τους να γίνουν «ευπειθέστατοι» πολίτες για το καλό της κοινωνίας. Και διευκολύνουν τους έχοντες και κατέχοντες για εύκολη σταδιοδρομία με παραμερισμό των φτωχών. Φ. Κ. Βώρος, επιτ. Σύμβουλος του Π.Ι. 4

2. Προβληματισμοί από ένα Ψήφισμα εγγραμμάτων για τη γλωσσική παιδεία στο Γυμνάσιο Σε Κυριακάτικη εφημερίδα (Το Παρόν, 25 Ιουλίου 2010, σελ. 25) διάβασα ρεπορτάζ με τον τίτλο: Ενίσχυση της Ελληνικής Γλώσσας στην Εκπαίδευση ζητούν ακαδημαϊκοί και δεκάδες καθηγητών Πανεπιστημίου. Ουσιαστικά ζητούν αύξηση των ωρών διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής (γλώσσας) στο Γυμνάσιο. Το σκεπτικό τους εκφράζεται από την ακόλουθη παράγραφο, αντιγραφή από το κείμενό τους: «Όπως έχουν αποδείξει συγκεκριμένες έρευνες του Π.Ι. και άλλων εγκύρων φορέων ουσιαστική ανθρωπιστική παιδεία παρέχεται με τη διδασκαλία αρχαίων ελληνικών από το πρωτότυπο και την παράλληλη προσέγγιση γλώσσας και περιεχομένου (ιδεών και αξιών) των κειμένων. Αντιθέτως, η κατάργηση επί σειρά ετών της διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στο Γυμνάσιο επέφερε τις οδυνηρές συνέπειες της γλωσσικής ένδειας, του εκφραστικού μαρασμού.που διαπιστώνονται από τους βαθμολογητές στα γραπτά των υποψηφίων κατά τις πανελλαδικές εξετάσεις για τα Α.Ε.Ι. Τ.Ε.Ι.». Αρκετούς από εκείνους που υπογράφουν το σχετικό Ψήφισμα σε συνάντηση που είχαν στην αίθουσα του Παρνασσού τους γνωρίζω και τους εκτιμώ για το έργο τους και γι αυτό επιθυμώ να διατυπώσω κάποια ερωτήματα και να προτείνω ως εκπαιδευτικός της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, με υπηρεσία και πολύπλευρη εμπειρία ύστερα από 17 χρόνια σε Γυμνάσια Λύκεια (1959-76) και άλλα 22 στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (1976-97) και εντατική ενασχόληση με τα εκπαιδευτικά προβλήματα Γενικής Παιδείας άλλα 13 χρόνια μετά (1997-2010). Ερώτημα 1 ο :Όταν επικαλούμαστε κάποια έρευνα του Π.Ι. και άλλων φορέων, δεν είναι επιστημονικά φρόνιμο να δώσουμε κάποια στοιχεία για την έρευνα; (ποιοι; πότε; πώς; πού δημοσιεύτηκε η έρευνα;); Ερώτημα 2 ο : Δεν έτυχε να γνωρίζουν ότι παράλληλα είχε ζητήσει άδεια για έρευνα και ο κ. Κελπανίδης, καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, αλλά δεν του δόθηκε άδεια από το Π.Ι., γιατί ήθελε να έχει και ερωτήματα για τις μαθήτριες/ μαθητές: πώς εκτιμούν τα αρχαία Ελληνικά ως παιδεία που τους πρόσφερε το Σχολείο; 6 Ερώτημα 3 ο : Τόσοι εγγράμματοι, που υπέγραψαν το πρόσφατο Ψήφισμα στην αίθουσα του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, δεν έτυχε να έχουν διαβάσει ανάλογες εκτιμήσεις για την ποιότητα των 6 Ο κ. Κελπανίδης έδωσε ενυπόγραφο άρθρο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νέα Παιδεία (τ.131, σελ. 21-70). 5

υποψηφίων (ευθύνη της Ελληνικής Εκπαίδευσης πάντα) Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, τις οποίες έκαναν διαπρεπείς Πρυτάνεις του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1928 και το 1963; «Αγράμματοι και Αστοιχείωτοι» είναι ο χαρακτηρισμός που έδωκε ο Πρύτανης Γ. Ματθαιόπουλος το 1928 7. «Αδύνατοι, απαράσκευοι ή αγράμματοι» έλεγε σε επίσημη τελετή ως Προπρύτανης (στις 6 Φεβρουαρίου 1963) ο Ευγ. Φωκάς 8. Ερώτημα 4 ο : Αν αυτά λέγονταν και γράφονταν από επίσημα πρυτανικά χείλη / χέρια τότε, (1928, 1963), που οι απόφοιτοι του εξαταξίου Γυμνασίου είχαν διδαχτεί Αρχαία Ελληνικά από το πρωτότυπο επί εξαετία (7-8 ώρες στο εβδομαδιαίο Πρόγραμμα), πώς μπορούν οι σημερινοί σεβαστοί ακαδημαϊκοί να αποδέχονται και να προβάλλουν δημόσια ότι μειονεκτούν γλωσσικά οι σημερινοί μαθητές, επειδή έλειψαν τα Αρ χαία από το πρωτότυπο στο 3/ ετές Γυμνάσιο; Μήπως το πρόβλημα δεν είναι το πόσα Αρχαία Ελληνικά διδάσκονται οι μαθητές μας, αλλά το πότε είναι παιδαγωγικά σωστό να τα διδαχτούν, αφού είναι ανάγκη πρώτα να γυμναστούν με τα Νέα Ελληνικά; Ερώτημα 5 ο : Επειδή νομίζω ότι ευπαίδευτοι άνθρωποι, ελληνικής παιδείας ένθερμοι εκφραστές, γνωρίζουν και σέβονται τον Πλάτωνα, σημειώνω δυο γραμμές από το έργο του Νόμοι 659 D. Γράφει εκεί συμπερασματικά: Ἒστιν οὖν παιδεία ἡ παίδων ὁλκή καί ἀγωγή πρός τόν ὀρθόν λόγον.». Θεωρούν, λοιπόν, οι σημερινοί εργάτες παιδείας ότι τα Αρχαία Ελληνικά από το πρωτότυπο είναι στοιχείο ολκής (έλξης, γοητείας) για παιδιά 12 ½ -15 ετών; Δε νομίζουν φρόνιμο αυτό το ερώτημα πρώτο να ερευνηθεί; Μικρό Παράρτημα: Αγράμματοι και αστοιχείωτοι Δηλώσεις του Γ. Ματθαιόπουλου, πρύτανη του Πανεπ. Αθηνών (1928): «Ό,τι διακρίνει τα γραπτά των περισσοτέρων νέων οι οποίο ι προσήλθον εφέτος δια να υποστούν εισιτήριον εξέτασιν είναι η τρομακτική ανορθογραφία και ο βαρβαρισμός εις την έκφρασιν και το ύφος. Όλοι σχεδόν οι εξετασθέντες διέπραξαν ορθογραφικά λάθη, τα οποία δεν επιτρέπεται να κάμει άνθρωπος έστω και στοιχειωδώς μορφωμένος». Κλείνει την έκθεσή του ο Πρύτανης με σκέψεις προτάσεις για βελτίωση της Γενικής Εκπαίδευσης «δια να μη εξέρχωνται εις την κοινωνίαν άνθρωποι αγράμματοι και αστοιχείωτοι» 7 Αλέξη Κ. Δημαρά, Η Μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τ. Β. σελ. 158-159). 8 Αλέξη Κ. Δημαρά, ο.π. σελ., 256-257. 6

Αλέξη Κ. Δημαρά, Η Μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τ. Β, σελ. 158-159). Αδύνατοι, Απαράσκευοι ή αγράμματοι. Από την περιγραφή της τελετής για την εγκατάσταση των νέων πρυτανικών αρχώ ν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (6 Φεβρουαρίου 1963) «Ο προπρύτανης κ. Ευγ. Φ ωκάς εξέθεσε κατ αρχήν τα επ ί της πρυτανείας του πεπραγμένα» και τελειώνει με μία εκτίμηση της ποιότητας της παιδείας που είχαν λάβει: «Με τας πνοάς των φθινοπωρινών ανέμων καταφθάνουν οι απόφοιτοι των Γυμνασίων της Ελλάδος προ των Προπυλαίων του Πανεπιστημίου. Ελάχιστοι εξ αυτών είναι ικανοί προς παρακολούθησιν Πανεπιστημιακής Παιδείας. Οι περισσότεροι είναι αδύνατοι, απαράσκευοι ή αγράμματοι». Αλέξη Κ. Δημαρά, Η Μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τ. Β, σελ. 158-159) Όλοι οι παραπάνω είχαν διδαχτεί Αρχαία Ελληνικά 7 ή 8 ώρες την εβδομάδα σε όλες τις τάξεις της Β/θμιας Εκπαίδευσης. Μήπως από αυτές τις παρατηρήσεις πρυτάνεων σε ανύποπτο χρόνο είναι συνετό να προβληματίζονται αμερόληπτοι παρατηρητές αν από μαθησιακή / παιδαγωγική άποψη- είναι φρόνιμο να ταλανίζουμε τα παιδιά του Γυμνασίου με Αρχαία Ελληνικά από το πρωτότυπο; 9 Φ. Κ. Βώρος, επιτ. Σύμβουλος του Π.Ι. 3.ΑΣΕΠ καθηγητών και παιδαγωγική κατάρτιση Εδώ και πολλά χρόνια ταλαιπωρούνται χιλιάδες άτομα, που είχαν την ατυχία να τελειώσουν κάποια καθηγητική σχολή, προκειμένου να τους επιτραπεί να διδάξουν στα σχολεία το αντικείμενο το οποίο σπούδασαν. Όλοι μας καταλαβαίνουμε ότι εξαιτίας του αλόγιστου αριθμού τους, για τον οποίοι οι ίδιοι ελάχιστα είναι υπεύθυνοι, οι εξετάσεις του ΑΣΕΠ είναι απαραίτητες. Το να προσπαθούν όμως οι υπεύθυνοι του Υπουργείου να ταλαιπωρούν τους υποψήφιους δεν είναι απαραίτητο αλλά απάνθρωπο και εγκληματικό. Το λέω αυτό, γιατί τελευταία κυκλοφορούν τη φήμη ότι θα τους υποχρεώσουν να παρακολουθήσουν στα πανεπιστήμια μαθήματα παιδαγωγικών, για να πάρουν κάποιο σχετικό πιστοποιητικό. 9 Φάνη Κακριδή, Αρχαία Γλώσσα στο Γυμνάσιο, περιοδ. «Φιλόλογος», τ. 140, σελ. 198-205. Επίσης Φ. Κ. Βώρου, Μορφωτική αξιοποίηση της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, περιοδικό Νέα Παιδεία, τεύχος 133, σελ. 56-63. 7

Αναρωτιέμαι τι άλλο θα μπορούσαν να τους προσφέρουν τα πανεπιστήμια; Αν μπορούσαν θα τους το είχαν προσφέρει στα τέσσερα ή πέντε χρόνια των βασικών σπουδών τους. Τώρα τους θέλουν πάλι πίσω, για να τους πουν τα ίδια, δηλαδή τίποτα; Θα μου πείτε ίσως ότι σε πολλές σχολές δεν έκαναν καθόλου παιδαγωγικά. Αν υπάρχουν τέτοιες σχολές, θα είναι ελάχιστες. Έπειτα, η θεωρία στα παιδαγωγικά και μάλιστα από ανθρώπους που δεν έχουν ιδέα για τ ην κατάσταση που επικρατεί στη στοιχειώδη και τη Μέση εκπαίδευση είναι εντελώς άχρηστη. Το καλύτερο, κατά τη γνώμη μου, είναι να γίνεται ένα τρίμηνο σεμινάριο σε όσους πετυχαίνουν στον διαγωνισμό και είναι να διοριστούν. Στο σεμινάριο αυτό να διδάσκουν έμπειροι δάσκαλοι ή καθηγητές και να γίνονται παρακολουθήσεις σε σχολεία, όπως και δειγματικές διδασκαλίες. Αφήστε τα σεμινάρια και τις εξετάσεις στα παιδαγωγικά, αφού είναι ένα αντικείμενο τόσο ρευστό, που πολλές φορές οι απόψεις για το ίδιο θέμα είναι εκ διαμέτρου αντίθετες. Αυτό που προέχει είναι να μάθουν καλά οι υποψήφιοι τα αντικείμενα που πρόκειται να διδάξουν, όπως και τον τρόπο που θα τα διδάξουν (διδακτική). Τα υπόλοιπα δεν διδάσκονται αλλά αποκτιούνται κατά την άσκηση του παιδαγωγικού τους έργου στα σχολεία. Τα σημερινά σχολεία χρειάζονται επιστήμονες. Ο δάσκαλος είναι σαν το γιατρό και καλός γιατρός είναι μόνο ο γνώστης του αντικειμένου του. 4.Ωρομίσθιοι καθηγητές και αρπακτικά Τον τελευταίο καιρό ακούμε για πρωτοφανή σκάνδαλα, για πολίτες «υπεράνω πάσης υποψίας» που κατέφαγαν κυριολεκτικά το δημόσιο πλούτο και οδήγησαν τον τόπο στο χείλος της οικονομικής καταστροφής. Παράλληλα διαβάζουμε για την οδύσσεια μερικών επαγγελματικών τάξεων, που σε πολλά ξεπερνά και εκείνη του Ομήρου. Θα ξεχωρίσω από τις τάξεις αυτές τους ωρομίσθιους καθηγητές, για να κάνω κοντράστ με αρπακτικά του δημοσίου, όπως εμφανίζονται στην επικαιρότητα. Για να γίνεις σήμερα ωρομίσθιος καθηγητής πρέπει να έχεις αυξημένα προσόντα, με βασικό να έχεις πετύχει, δηλαδή να έχεις πιάσει τη βάση στο διαγωνισμό του ΑΣΕΠ. Αν, λοιπόν, με βάση τα προσόντα σου επιλεγείς, χαίρεσαι αρχικά, αφού θα ξεφύγεις για λίγο από το σκοτάδι της ανεργίας. Όταν όμως δεις την πραγματικότητα, αγανακτείς. Σε στέλνουν σε δύο ή και τρία σχολεία, για να συμπληρώσεις το ανώτερο έντεκα ώρες τη βδομάδα. Σου δίνουν, συνήθως, τα μαθήματα και τα τμήματα που δεν θέλουν οι μόνιμοι καθηγητές και είσαι υποχρεωμένος εσύ ο νέος και ο άπειρος να αντιμετωπίζεις μύριες όσες δύσκολες καταστάσεις. Καλά όλα αυτά θα πεις, αυτή τη δουλειά διάλεξα. Το καταπίνεις. Αυτό που δεν μπορείς να καταπιείς είναι το οικονομικό. Κοστολογούν κάθε ώρα της δουλειάς σου με 7 ευρώ. Αν στα έδιναν αμέσως και αν είχες τέσσερις ή πέντε ώρες ημερησίως, δε θα έλεγες τίποτα. Ποτέ, 8

εξάλλου, η μόρφωση δεν πληρωνόταν στην Ελλάδα. Το κακό είναι τα χρήματα τα παίρνεις μετά, το λιγότερο, ένα χρόνο και ότι μπορεί να πηγαίνεις σε ένα σχολείο για μια ώρα την ημέρα. Αν είναι το σχολείο αυτό μακριά, και συχνά είναι, και πληρώνεις βενζίνη, αντί για κέρδος έχεις ζημιά. Πληρώνεις αντί να πληρώνεσαι! Πληρώνεις μπροστά, για να πάρεις ένα μέρος των εξόδων σου πολύ αργότερα! Να σημειωθεί ότι ελάχιστοι είναι οι τυχεροί που έχουν και τις έντεκα ώρες που δικαιούνται. Οι περισσότεροι αρκούνται σε τέσσερις ή πέντε ώρες και σε διαφορετικά συχνά σχολεία. Ο κοινωνικός περίγυρος το μόνο που κάνει είναι να χαμογελά ειρωνικά για το κατάντημα της εκπαίδευσης και την αξία της μόρφωσης. Καλά θα έκανε το Υπουργείο να αναθεωρήσει ή να καταργήσει το θεσμό. Δεν μπορούν να βλέπουν οι νεαροί επιστήμονες, που σπούδαζαν τόσα χρόνια, να ταπεινώνονται και να ευτελίζονται από την κοινωνία και το κράτος. Μπορεί να τους πληρώνει με πάγιο μισθό, άσχετα από τις ώρες που διδάσκουν το μήνα, για να ανακτήσουν τη χαμένη τους αξιοπρέπεια και να μπορέσουν απερίσπαστοι να ασχοληθούν με τη μόρφωση των παιδιών και μόνο. Τα έξοδα για την καινοτομία αυτή δεν είναι μεγάλα, αν σκεφτεί κανείς τα τρωκτικά του δημοσίου που τρώνε εκατομμύρια. Μια συνηθισμένη μίζα να κοπεί, λύθηκε το θέμα των ωρομισθίων, που ντροπιάζει τον τόπο μας. Δρ. Γιάννης Γρυντάκης, επιτ. Σχολικός Σύμβουλος 9

Γιατί καταδίκασαν οι Αθηναίοι το Σωκράτη; Φ. Κ. Βώρου, Ph. D., επιτ. Συμβούλου του Π.Ι. Το περιστατικό της καταδίκης έλαβε χώρα πριν από 24 αιώνες και πλέον τα κίνητρα μπορεί να είναι διαχρονικά και ίσως επίκαιρα για μας, για τους καιρούς μας. Θα δούμε όσο μπορούμε προσεκτικά και αμερόληπτα τα συμβάντα. Προοίμιο: Πριν από 30 χρόνια με αφετηρία το ότι διδάσκονταν στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση η Απολογία του Σωκράτη και ο πλατωνικός διάλογος Κρίτων (κείμενα που συνδέονται με το περιστατικό δίκης και καταδίκης του Σωκράτη και μοιραία οδηγούν στο ερώτημα: Γιατί τον καταδίκασαν;) είχα επιχειρήσει να βρω μιαν απάντηση σ αυτό το γιατί για λόγους εκπαιδευτικούς. 1 Κατά το Μάιο Ιούνιο 2010, στα πλαίσια εκτάκτου ειδικού τεύχους για το Σωκράτη, που σχεδίαζαν συνεργάτες της εφημερίδας «Ελευθεροτυπία», η υπεύθυνη για το τεύχος αυτό συνάδελφος καθηγήτρια κ. Λάζου Βασ. μου πρότεινε να γράψω ένα άρθρο με τον τίτλο που συμφωνήσαμε να διατυπωθεί έτσι: «Ποια η θέση του Σωκράτη στη Ιστορία της Φιλοσοφίας ύστερα από την καταδίκη και το θάνατό του (399 π.χ.) και ως σήμερα» 2. Η ενασχόληση με αυτό το άρθρο μοιραία ξεκινούσε από το ίδιο ερώτημα του προηγούμενου άρθρου: Γιατί καταδίκασαν οι Αθηναίοι το Σωκράτη; Ποια τα κίνητρα; Για τη στοιχειώδη ανταπόκριση σε ό,τι είχα υποσχεθεί ξαναγύρισα στη βιβλιογραφία που είχα, αναζήτησα νεότερη που δεν είχα και πέρασα ένα απολαυστικό δίμηνο μελετώντας. Και ολοένα ερχόταν ένα συναφές ερώτημα: Μήπως τα κίνητρα δίκης και καταδίκης του Σωκράτη τότε είναι κίνητρα διαχρονικά; Μεγάλος πειρασμός και ευχάριστη η επιβάρυνση της μελέτης πολλών βοηθημάτων με θέμα / τίτλο: Η Δίκη του Σωκράτη 3 ή γενικά Ο Σωκράτης, όπου βέβαια και ειδικό κεφάλαιο για τη δίκη και καταδίκη ενός αινιγματικού 1 Το σχετικό άρθρο, με τον ίδιο ακριβώς τίτλο, έχει περιληφθεί στο βιβλίο: Φ. Κ. Βώρου, Η διδασκαλία της Αρχαίας Γραμματείας (από μετάφραση), εκδ. του περιοδικού Νέα Παιδεία, Αθήνα 1981), σελ. 84-89. 2 Το ειδικό τεύχος προβλέπεται να προωθηθεί από την εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» το Σεπτέμβριο του 2010. 3 Κων. Μπέη, Η δίκη του Σωκράτη, Αθήνα 1997. I.F. Stone, Η δίκη του Σωκράτη (μετ. Σάσας Ταμβάκη, εκδ. Νέα Σύνορα Α.Α.Λιβάνη χ.χ.). Claude Mossé, Η Δίκη του Σωκράτη, (μετ. Νάγιας Παπασπύρου, εκδ. «Δαίδαλος», 1996). 10

θαμώνα της αθηναϊκής Αγοράς και ακούραστου συνομιλητή τουλάχιστον τα 24-25 χρόνια 4 πριν από τη δίκη και καταδίκη του, το 399 π.x. Ο πειρασμός για αναζήτηση μιας απάντησης για κείνο το «γιατί» γινόταν επίμονος και διεγερτικός και από τα διαβάσματα που μνημόνευσα και τις αναλύσεις / απορίες που έγραφαν οι διάφοροι συγγραφείς, με συμπάθεια συνήθως για το Σωκράτη αλλά και με ερωτηματικά διεγερτικά. Θυμάμαι λ.χ. ότι ένας δημοσιογράφος 5 του καιρού μας, όταν πια ήταν απόμαχος του επαγγέλματός του, ασχολήθηκε επίμονα με το φαινόμενο Σωκράτης, με ερωτικό μάλιστα παλμό για την ελληνική Γλώσσα Γραμματεία, και έγραψε βιβλίο με τίτλο: Η δίκη του Σωκράτη και έφτασε να διατυπώσει με κάποια δόση θρασύτητας ή ανευλάβειας, όπως φάνηκε σε μένα, την ακόλουθη πρόταση: «Ήθελα να βρω τι δε μας λέει ο Πλάτων, να δώσω την αθηναϊκή άποψη της Ιστορίας, να μετριάσω το έγκλημα της πόλης, να εξαλείψω ένα μέρος από το στίγμα που άφησε η δίκη για τη «δημοκρατία». Προς στιγμήν απόρησα και αναρωτήθηκα: μας έκρυψε κάτι ο Πλάτων που έγραψε την Απολογία του Σωκράτη στο δικαστήριο, το διάλογο του Σωκράτη με τον Κρίτωνα στο κρατητήριο; Η πρώτη απάντησή μου ήταν: δημοσιογραφικό ύφος! Αλλά η απορία μου παρέμενε επίμονη και ενοχλητική. Διάβασα το βιβλίο του Stone: Η Δίκη του Σωκράτη. Δεν με έπεισε με όλες τις αναλύσεις / απόψεις του, αλλά με έπεισε για την απορία του. Αναλογιζόμουν, λοιπόν: α Τι γνωρίζουμε για τη φιλοσοφική διδασκαλία του Σωκράτη; β Τι γνωρίζουμε για την πολιτική ιδεολογία συμπεριφορά του Σωκράτη; γ Ποια μπορούσε να είναι η στάση της αθηναϊκής κοινωνίας απέναντι στο Σωκράτη για το έργο που είχε ο ίδιος επιλέξει διάλογο για θέματα ανθρώπινα- για να αφυπνίζει συνειδήσεις, να οδηγεί προς την κριτική ικανότητα; δ Ποια η πολιτική ατμόσφαιρα της Αθήνας τον καιρό της δίκης και καταδίκης του Σωκράτη (399 π.χ.); 4 Θυμίζω ότι: το 423 π.χ., 24 χρόνια από τη δίκη του και την καταδίκη του, είχε γίνει στόχος του Αριστοφάνη, με πιθανά κίνητρα δύο: - Ένας αινιγματικός και ευφυέστατος θαμώνας της Αγοράς προσφερόταν ως θέμα, ίσως και για το λόγο ότι τον παρερμήνευαν ως σοφιστή. - Πιθανό να είχε κι εκείνος «γελοιοποιηθεί» ως «ευφυής» δέκτης ερωτήσεων του Σωκράτη, στις οποίες δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί. Όμως, με την κωμωδία του έκανε πιο γνωστό το Σωκράτη στην κοινωνία του, σε μια εποχή που το θέατρο ήταν Σχολείο του λαού με ελεύθερη είσοδο για όλους τους πολίτες. 5 I.F. Stone, Η δίκη του Σωκράτη, σελ. 13. 11

ε Πώς είχαν διαμορφωθεί οι συνειδήσεις των Αθηναίων (και κατά συνέπεια των δικαστών) τότε; Και ποια η στάση του Σωκράτη απέναντί τους; στ Τι από αυτά δεν είδε ή δεν έγραψε ο Πλάτων; Και τελικά: ποια ή θέση του Σωκράτη στη μετέπειτα Ιστορία της Φιλοσοφίας; α. Τι γνωρίζουμε για τη φιλοσοφική διδασκαλία του Σωκράτη; Από ποικίλες πηγές και από τη διατύπωση της κατηγορίας («ἀδικεῖ Σωκράτης οὓς μέν ἡ πόλις νομίζει θεούς οὐ νομίζων, ἀδικεῖ δέ καί τούς νέους διαφθείρων») φαίνεται ότι ο Σωκράτης δεν ασχολήθηκε με τη Φυσική Φιλοσοφία του καιρού του, έστω κι αν είχε στα νιάτα του συγκινηθεί από στοχαστές της εποχής του περί του φυσικού κόσμου. Από τη διδασκαλία του Αναξαγόρα φαίνεται ότι τον συγκίνησε ειδικά η άποψή του για την κυρίαρχη θέση του ανθρώπινου Νου στην πορεία του Ανθρώπου. Είχε συγκεκριμένα διατυπώσει ο Αναξαγόρας την άποψη: «Ὁμοῦ πάντα χρήματα ἦν, νοῦς δέ ἐπελθών διεκόσμησε» (= όλα τα πράγματα της φύσης ήταν σωρός, ανάκατα, αλλά τότε έφτασε ο Νους κι έβαλε τάξη, ομορφιά) 6. Και ο Σωκράτης ακολούθησε το δρόμο μιας Φιλοσοφίας για τον άνθρωπο και το λογικό του, που είναι όργανο στοχασμών, λογισμών, διαλογισμών για ποικίλα ζητήματα της ζωής του ανθρώπου και της σχέσης του με το συνάνθρωπο. Και άρχισε να ασχολείται στις καθημερινές το υ συνομιλίες με τους συμπολίτες προτείνοντάς τους ερωτήματα όπως: τι είναι καλό, τι είναι κακό; τι είναι δίκαιο και τι άδικο; τι είναι ωραίο και τι άσχημο; Ενδεικτικά θα θυμίσω μια συζήτηση του Σωκράτη με το μαθητή και φίλο του Κρίτωνα στο κρατητήριο, στη φυλακή, όπου τον επισκέφτηκε ο Κρίτων και του πρότεινε να αποδράσει από τη φυλακή, γιατί ήταν άδικη η καταδίκη του από το δικαστήριο.αφορμή για το Σωκράτη, που ήταν το θύμα της δίκης εκείνης, για να αρχίσει συζήτηση με ερωτήματα: Είναι δίκαιο να αποδράσω; Είναι νόμιμη πράξη η απόδρασή μου; Κι αν φύγω σε άλλη πόλη κράτος, θα είναι για μένα άξια σεβασμού η παρουσία μου εκεί, όπου θα με δείχνουν για να πουν: «ιδού ο σοφός Σωκράτης, που παραβίασε τους νόμους της πατρίδας του στα 70 χρόνια του, αυτός που για πολλές δεκαετίες δίδασκε στους άλλους νομιμοφροσύνη, σεβασμό για τους νόμους και τις αποφάσεις της κοινωνίας». 6 Θυμίζω ότι το διεκόσμησε είναι ετυμολογικά ομόρριζο με τις λέξεις κόσμος, κόσμημα, δηλ. στολίδι..και ένας στίχος από χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη, λίγο νεότερου από το Σωκράτη (fr. 1014), εκφράζει αντίστοιχο θαυμασμό για τον ανθρώπινο νου: «Ὁ Νοῦς ἡμῶν ἐν ἑκάστῳ θεός». Πιθανή η επίδραση της ρήσης Αναξαγόρα στους στοχασμούς και τη διδασκαλία του Σωκράτη. 12

Όλα αυτά τα ερωτήματα ανάγονται σε ζητήματα ήθους, ηθικής. Και κάτι άλλο: όλα τα ερωτήματα μας ζητούν πρώτα να δώσουμε έναν ορισμό για τις λέξεις: δίκαιο, άδικο, νόμιμο, παράνομο.τι είναι, λοιπόν, ορισμός; Μήπως η αναζήτηση ορισμού μας οδηγεί σε μια βαθύτερη σπουδή, γνωριμία με το θέμα (όρο) που πάμε να ορίσουμε; Όλη αυτή η προσπάθεια είναι ζήτημα λογικής προσέγγισης, λογικής δράσης. Και μην ξεχνάς Κρίτων (από τη μακρά γνωριμία φιλία μας το γνωρίζεις) ότι εγώ «οὐδενί άλλῳ πείθομαι ἤ τῷ λόγῳ, ὃς ἄν μοι λογιζομένῳ βέλτιστος φαίνηται (=δεν πείθομαι από καμιά άλλη δύναμη παρά από το λογικό μου, από τη συμβουλή που μου δίνει, όταν συλλογίζομαι κάτι). Για τη μέθοδο προσέγγισης των θεμάτων θα κάνουμε λόγο παρακάτω, αλλά για την ποικιλία των θεμάτων νομίζω θα μας βοηθήσει να παραθέσουμε μερικά από εκείνα που αφηγείται ο Ξενοφών στο έργο του Απομνημονεύματα. Όπως κατέγραψε σε μια μελέτη του ο Σπύρος Μοσχονάς στο κείμενο αυτό έχουν εγγραφεί 24 συζητήσεις / διάλογοι με διάφορα πρόσωπα της αθηναϊκής κοινωνίας. Καταγράφω θέματα και συνομιλητές μερικών από τους διαλόγους αυτούς: - Με τον Αριστόδημο διάλογος για τη θεία πρόνοια (ζήτημα θρησκευτικό) - Με το σοφιστή Αντιφώντα για τη δίαιτα, την άμισθη διδασκαλία και την αποχή από τα πολιτικά (ποικίλα θέματα ανθρώπινης ζωής / κοινωνίας). - Με το γιο του το Λαμπροκλή για το σεβασμό προς τους γονείς - Με τον Κριτόβουλο για τη φιλία. - Με τον Αρίσταρχο για την εργασία Από τους τίτλους διαφαίνεται το θεματολόγιο (Ηθική, Λογική), η ανάγκη ορισμού των εννοιών αποκαλύπτει τη σοβαρότητα εμβάθυνσης στα ποικίλα θέματα. Και η διεύρυνση της ανάλυσης κάθε έννοιας στα επιμέρους είδη της (π.χ. μορφές φιλίας: γειτόνων, συμπολιτών, συνεργατών ) και έπειτα η λογική μετάβαση από τις επιμέρους περιπτώσεις προς τη γενίκευση (π.χ. για όλες τις μορφές των ανθρώπινων σχέσεων είναι απαραίτητη η ειλικρίνεια) οδήγησαν στη συλλογιστική δομή του λόγου και ειδικότερα στον επαγωγικό συλλογισμό 7. Και τα δυο αυτά σπουδαία βήματα του ανθρώπινου λόγου έχουν ειδική αξία κατά τούτο: οδηγούν τη σκέψη προς σπουδή της πραγματικότητας, επισήμανση των επιμέρους στοιχείων (π.χ. γνωρίσματα φιλίας) και 7 Ο Αριστοτέλης, δημιουργός της πρώτης Λογικής που μας υπηρετεί και σήμερα, αναγνώρισε ότι δυο σπουδαία βήματα είχαν γίνει από το Σωκράτη: ο ορισμός και οι επακτοί λόγοι, δηλ. ο επαγωγικός συλλογισμός. Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, 1078 b 27-32: δύο ἐστίν ἃ ἀποδοίη τις ἄν τῷ Σωκράτει δικαίως:τούς ἐπακτικούς λόγους καί τό ὁρίζεσθαι καθόλου» 13

τεκμηριωμένη, προσεγμένη συλλογιστική πορεία προς τη γενίκευση (οικονομία της σκέψης, του λόγου, της γλώσσας). Ιδιαίτερη αξία για την προαγωγή του λόγου του συνομιλητή είχε η μέθοδος που εφάρμοζε σχεδόν πάντα ο Σωκράτης: ξεκινώντας από τη δήλωση σεμνότητας ότι ο ίδιος δε γνωρίζει τίποτε («ἕν οἶδα ὃτι οὐδέν οἶδα») έκανε ερώτηση προς το συνομιλητή, π.χ. αφού θα μιλήσουμε για τη φιλία, σωστό είναι το πρώτο μας βήμα να είναι ο ορισμός της έννοιας που μας απασχολεί. Έτσι κινητοποιούσε τη σκέψη του συνομιλητή (βήμα πολύ θετικό: να δούμε προσεκτικά την πραγματικότητα). Αλλά ο ορισμός αφηρημένων εννοιών είναι πάντα προβληματικός 8, λ.χ. τι είναι ωραίο; τι είναι δίκαιο; τι είναι η αρμοδιότητα υπαλλήλου; τι είναι η γνώση; Σπάνια ο ερωτώμενος μπορούσε να απαντήσει και ο Σωκράτης ήταν έτοιμος να κάνει συμπληρωματικές ή πλάγιες ερωτήσεις και συχνά ο συνομιλητής έφτανε σε αδιέξοδο, κόπωση, σύγχυση. Όσο ευγενικός κι αν ήταν ο Σωκράτης, αφού η συζήτηση δεν είχε ικανοποιητικό αποτέλεσμα, ο συνομιλητής έφευγε «ταπεινωμένος» συνειδητοποιώντας την ανεπάρκειά του. Χωρίς να κομπάζει ο Σωκράτης, κάτι που δε χρειαζόταν, ο συνομιλητής ένιωθε τραυματισμένος, αν μάλιστα τη συνομιλία παρακολουθούσαν άλλοι ακροατές και ίσως χαμογελούσαν εις βάρος του για τις γκάφες του.αναμφίβολα ο Σωκράτης έκανε λογική γυμναστική στο συνομιλητή του εφαρμόζοντας τη λεγόμενη μαιευτική 9 μέθοδο, η οποία άρχιζε με ερωτήσεις από το Σωκράτη που λειτουργούσαν ως πρόκληση σκέψης στο συνομιλητή και ενδεχόμενα οδηγούσαν σε γένεση νέων ιδεών απ αυτόν, δηλ. σε εκμαίευση σκέψεων, που δεν είχε πριν, σε βήματα κριτικής ικανότητας. Αλλά πιθανό και να άφηνε κάποια ανάμνηση δυσαρέσκειας στο συνομιλητή, που αδυνατούσε να εκτιμήσει τα βήματα προόδου, τα οποία πραγματοποιούσε, αλλά κατέγραφε και την αποκάλυψη της αδυναμίας του, ίσως και τη γελοιοποίησή του ενώπιον των παρευρισκομένων. Οι συζητήσεις του Σωκράτη, ο τρόπος που διατύπωνε τις ερωτήσεις, για να οδηγήσει το συνομιλητή σε στιγμή «γέννας» της λογικής ικανότητάς του και ίσως αυτογνωσίας του, φαίνεται ότι συγκινούσε τους παρευρισκόμενους και είχε δημιουργηθεί θρύλος γύρω από το όνομα και την αινιγματική συμπεριφορά αυτού του αινιγματικού και γοητευτικού δασκάλου. Ταυτόχρονα ήταν για ευφυείς νέους εκγύμναση προς αυτοπεποίθηση και προθυμία να κάνουν κάτι ανάλογο στο περιβάλλον τους, ίσως και για να διαφωνήσουν με τους γονείς τους. 8 Για τη μορφή προβληματισμού θυμίζω ενδεικτικά τον ορισμό της γνώσης, τον οποίο μεταφέρω από ένα πολυδιαφημισμένο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας: Γνώση είναι το να γνωρίζει κανείς κάτι!!! (Κυκλικός ορισμός, όπως: «σεισμός λέγεται / καλείται οι σεισμικές δονήσεις, όταν γίνεται σεισμός». Στη σχολική διδασκαλία Λογικής αυτό ήταν ένα δείγμα προς αποφυγήν). 9 Εκμαίευση σημαίνει γέννηση (από το μαία= μαμή). 14

Αυτοί οι γονείς εύλογα θεωρούσαν το Σωκράτη υπεύθυνο για την «αναίδεια» των παιδιών τους και αποτελούσαν δεύτερη ομάδα κάποιων δυσαρεστημένων κατά του Σωκράτη συμπολιτών του. Και είναι πιθανό αυτή η ομάδα δυσαρεστημένων να πλήθαινε με τον καιρό και ίσως αυτούς εξέφραζε ο Αριστοφάνης, όταν με την κωμωδία Νεφέλες έβαλε στόχο της κριτικής του το Σωκράτη το 423 π.χ., τον οποίο, είναι πολύ πιθανό ότι παρακολουθούσε ενοχλημένος χρόνια πριν. Η εικόνα που δίνει ο Αριστοφάνης για το Σωκράτη συνοψίζεται στα ακόλουθα: Ο Σωκράτης είναι ένα πρόσωπο που ως στοχαστής αεροβατεί. Διδάσκει την «τέχνη του λόγου» με στόχους καθαρά σοφιστικούς: με τη ρητορική επιδιώκεται παιδεία παραπλάνησης / απάτης εις βάρος του άλλου ανθρώπου, που δεν έχει ανάλογη ρητορική ικανότητα, για να αμυνθεί και να αντιπαλέψει. Διατηρεί Φροντιστήριο και ένας απατεωνίσκος, ο Στρεψιάδης, συνοδεύει εκεί το γιό του με την προσδοκία ότι εκεί θα μάθει τη σοφιστική «τέχνη», για να απατήσει αυτούς στους οποίους ο Στρεψιάδης οφείλει χρήματα, ώστε να απαλλαγεί από τα χρέη του Ο γιος γίνεται ξεφτέρι στο να κάνει τον άδικο λόγο δίκαιο και, όταν σε κάποια προστριβή του με τον πατέρα του διαφώνησε, όχι μόνο χειροδίκησε εναντίον του, αλλά και με το λόγο του δικαιολόγησε απόλυτα την πράξη του. Τότε ο Στρεψιάδης οργισμένος με το γιο αλλά και το δάσκαλό του έβαλε φωτιά στο Φροντιστήριο του Σωκράτη. Στα 25 χρόνια που ακολούθησαν αυτή η εικόνα Σωκράτη των Νεφελών λειτούργησε ως αφετηρία δυσφήμησης του Σωκράτη, όπως ο ίδιος αναλύει τα πράγματα κατά την Απολογία του, το 399 π.χ. β Τι γνωρίζουμε για την πολιτική ιδεολογία / συμπεριφορά του Σωκράτη; Οι επικριτές του καταλογίζουν στο Σωκράτη ότι ασκούσε κριτική στο δημοκρατικό πολίτευμα, μολονότι ο ίδιος έλεγε ότι δεν ασχολείται με τα πολιτικά 10, και ότι συμπορευόταν με αριστοκρατικούς κύκλους, που είχαν μόνιμη επιδίωξη την ανατροπή της Δημοκρατίας. 10 Στα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα έχουν καταγραφεί διάλογοι του Σωκράτη: - Με τον Αντιφώντα (σοφιστή): για την αποχή από τα πολιτικά ( Απομν. Α 6), - Με τον Αρίσταρχο: για την εργασία (Β 7), - Με τον Εύθηρο: για την χειρωνακτική εργασία (Β 8), - Με τον Διόδωρο: για την αλληλεγγύη, - Με τον Γλαύκωνα: για τα προσόντα του μέλλοντος πολιτικού (Γ 6), - Με τον Χαρμίδη: για την ανάμιξη στα πολιτικά (Γ 7), - Με τον Ιππία (σοφιστή): για το Δίκαιο (Δ 4). Αυτά δεν είναι θέματα καθαρά πολιτικά ή κοινωνικά που γεννούν πολιτική; Τα θέματα αυτά τα έχει καταγράψει ο Σπύρος Μοσχονάς σε εισήγησή του στο Διεθνές Συνέδριο με θέμα ο Σωκράτης Σήμερα (2001). Η εισήγηση αυτή έχει περιληφθεί στον τόμο Πρακτικά του Συνεδρίου (2003). 15

Στην πραγματικότητα ο Σωκράτης ασκούσε κριτική για τα ατοπήματα της δημοκρατικής ιδεολογίας / πράξης. Και από την πολιτική ζωή του έχουμε συγκεκριμένα και τεκμηριωμένα στοιχεία να θυμίσουμε: Δεν αναμειγνυόταν σε ζητήματα της πρακτικής πολιτικής που φθείρουν (και δήλωνε ανοιχτά ότι αδυνατεί να κάνει ομιλία από το βήμα, γιατί τον απέτρεπε το «δαιμόνιο»)! Στην αντιπαράθεση Δημοκρατικών Αριστοκρατικών αντιπρότεινε πολιτική σύνεσης. Η κοινωνία δεν πορεύεται δημιουργικά με τις πολιτικές πρακτικές ούτε των δημοκρατικών ούτε των αριστοκρατικών, που φθείρουν την κοινωνία με τις μονομερείς επιδιώξεις τους. Πιο φρόνιμη και συνετή είναι η πολιτική σκέψη / πορεία των επαϊόντων (αυτών που γνωρίζουν καλά τα πράγματα και γι αυτό παίρνουν πιο σωστές και δίκαιες αποφάσεις). Κατά την περίοδο 406-404/403 π.χ. ο Σωκράτης έλαβε δυο τολμηρές αποφάσεις, που προβάλλουν υψηλό κοινωνικό πολιτικό ήθος: Κατά τη δίκη των στρατηγών, που κατηγορούνταν ότι δε φρόντισαν να περιμαζέψουν τους ναυαγούς και τα ναυάγια μετά τη ναυμαχία στις Αργινούσες (406 π.χ.), ο Σωκράτης τόλμησε να πει ότι ήταν άδικη η δίωξη για παράλειψη έργου, το οποίο ήταν αδύνατο να γίνει σε συνθήκες ισχυρής θαλασσοταραχής. Και, ενώ ήταν μέλος του δικαστικού σώματος εκείνη τη συγκεκριμένη ώρα, αποχώρησε μόνος, μολονότι έξω από το χώρο του δικαστηρίου ούρλιαζαν όσοι άκριτα μέμφονταν ή καταδίκαζαν τους στρατηγούς, κυρίως οι συγγενείς εκείνων που είχαν χαθεί κατά τη ναυμαχία. Η απόφασή του δεν είχε τίποτε το αντιδημοκρατικό, αντίθετα υπηρετούσε την απονομή δικαιοσύνης, υποχρέωση της δημοκρατικής κοινωνίας, όταν είναι συνετή. Κατά το 8/μηνο της Τυραννίας των Τριάκοντα (404-403 π.χ.) ο Σωκράτης αρνήθηκε να λάβει μέρος στη σύλληψη ενός πολίτη, του Λέοντα Σαλαμίνιου, που είχαν αποφασίσει να τον θανατώσουν ως αντίπαλο οι Τύραννοι, και έτσι (ο Σωκράτης αρνούμενος) έβαζε σε κίνδυνο τη δική του ζωή. Και πράγματι οι Τύραννοι τον κάλεσαν για επίπληξη και επιπλέον του απαγόρευσαν να διδάσκει στους συμπολίτες του 11 λογικότητα κα δικαιοσύνη!! Ιδιαίτερα, του απαγόρευσαν να συνομιλεί με νέους 12, για να μη φθείρει τα φρονήματά τους! Ευνόητο ότι οι δημοκρατικοί πολίτες επαίνεσαν τη συμπεριφορά του και ίσως ζήλευαν την τόλμη του ανοιχτή διαφωνία με τους τυράννους. Εικάζω ότι αυτή η συνειδητή αντίσταση στους Τυράννους μάλλον ευνοϊκές κρίσεις μπορούσε να προκαλέσει, ίσως και συμπάθειες για το Σωκράτη (το 404-403 π.χ.). 11 Ξενοφών, Απομνημονεύματα, Α 2. 31-37. 12 Θ. Κεσσίδης, Σωκράτης, σ. 163-64. 16

γ. Ποια μπορούσε να είναι η στάση της αθηναϊκής κοινωνίας απέναντι στο Σωκράτη για το έργο που είχε ο ίδιος επιλέξει, για να αφυπνίζει συνειδήσεις; Με τα δεδομένα που καταγράψαμε στις παραγρ. α β αναρωτιέται κανείς ποια ήταν τα αισθήματα των Αθηναίων απέναντι στον άνθρωπο που: - Με την καθημερινή επικοινωνία του πρόσφερε παιδεία στους συμπολίτες του συζητώντας θέματα κυρίως κοινωνικού και πολιτικού περιεχομένου, που καλλιεργούσαν κυρίως κοινωνικό / πολιτικό ήθος και κριτική ικανότητα και - Με την πολιτική αντίστασή του στην Τυραννία των Τριάκοντα έδωσε παράδειγμα αξιέπαινο με προσωπικό κίνδυνο. - Απέναντι σε αυτόν το συμπολίτη ποια αισθήματα καλλιεργούνταν μετά το 403 π.χ., που οι δημοκρατικοί της Αθήνας με την παλινόρθωση της Δημοκρατίας προώθησαν το Ψήφισμα της Λήθης 13 ; Νομίζω ότι μάλλον αισθήματα θαυμασμού για την καθημερινή προσφορά του (φιλοσοφική αντιμετώπιση όλων των προβλημάτων της ζωής) και την υποδειγματική επικοινωνία του με τους συμπολίτες του. δ. Ποια ήταν η πολιτική ατμόσφαιρα της Αθήνας τον καιρό της δίκης και καταδίκης του Σωκράτη (399 π.χ.); Νομίζω ότι η πιο απλή απάντηση σ αυτό το ερώτημα είναι η παράθεση τίτλων κάποιων κεφαλαίων από το βιβλίο της Claude Mossé 14, η Δίκη του Σωκράτη. Η πολύ σεβαστή αυτή κυρία, πολύ σοβαρή ερευνήτρια της αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας και κοινωνίας, έχει ένα πρώτο κεφάλαιο στο βιβλίο της με τίτλο: Η Αθήνα το 399 π.χ. (το έτος της σωκρατικής τραγωδίας) με υποκεφάλαια: - Μια ηττημένη πόλη, - Μια βαθιά πληγωμένη πόλη. - Μια καταρρακωμένη πόλη. Αν οι τρεις υπότιτλοι του πρώτου κεφαλαίου (σελ. 8-50) αληθεύουν, κάτι που επιβεβαιώνεται ιστορικά, αποτελούν τη βάση μιας ερμηνείας για το πώς μπόρεσαν κατά πλειοψηφία να καταδικάσουν έναν άκακο και γοητευτικό συμπολίτη οι Αθηναίοι δικαστές του 399 π.χ.; Αλλά από όσα γνωρίζουμε οι νικημένοι, πληγωμένοι και καταρρακωμένοι Αθηναίοι 13 Όταν οι Δημοκρατικοί με τον Θρασύβουλο επικεφαλής κινήθηκαν κατά των Τυράννων και τους νίκησαν και αποκατέστησαν τη Δημοκρατία, είχαν τη σύνεση να προωθήσουν άμεσα το Ψήφισμα της Λήθης για να αποτρέψουν πιθανότατες πράξεις εκδίκησης 14 Claude Mossé, Η Δίκη του Σωκράτη (μετ. Νάγιας Παπασπύρου, έκδόσεις «Δαίδαλος»), Αθήνα 1996, (πρώτη έκδοση του βιβλίου στη γαλλική το 1987). 17

του 399 π.χ. είναι πιθανό να ένιωθαν μειωμένη την αυτοπεποίθησή τους, να ένιωθαν μετανιωμένοι για υπερφίαλη πολιτική της Αθήνας πριν από το 404 π.χ., αλλά, κατά τη γνώμη μου, δεν ήταν πιθανό να προσδοκούν λυτρωμό και αποκατάσταση της αυτοπεποίθησής τους με το να καταδικάσουν έναν άκακο εβδομηντάχρονο συμπολίτη τους, που με την καθημερινή παρουσία του στην Αγορά και στα γυμναστήρια πρόσφερε δωρεάν παιδεία ή έστω και διασκέδαση στους πολίτες με τη σοφή και γοητευτική 15 συνομιλία του. Με τη μόνιμη επίκληση του γνωμικού του Μαντείου των Δελφών «Γνῶθι σαυτόν» ως συμβουλή προς όλους έδειχνε το δρόμο της αυτογνωσίας και για τον εαυτό του 16. Μήπως είναι φρόνιμο να αναρωτηθούμε μήπως και άλλες σκέψεις, παραλείψεις, αιτιάσεις, δυσαρέσκειες έκαναν τους 501 δικαστές του Σωκράτη να αποδεχτούν κατά πλειοψηφία έστω μικρή - την καταδίκη του Σωκράτη σύμφωνα με το κατηγορητήριο των τριών κατηγόρων; Ας επιχειρήσουμε μια καταγραφή πιθανών κινήτρων καταδίκης του Σωκράτη; - Όσο κι αν τεκμηριώνουμε την αθωότητα του Σωκράτη ως προς τις προθέσεις και συμβουλές του και εμμένουμε στην ιδέα αυτή, μήπως οι κατήγοροι και κριτές του μερικοί από αυτούς- αποδέχονταν ότι η κριτική του Σωκράτη για το δημοκρατικό πολίτευμα είχε εκθρέψει και άτομα όπως ο Κριτίας και ο Αλκιβιάδης, που είχαν μάλιστα μαθητεύσει στα αγοραία συναπαντήματα μαζί του; - Μήπως χρέωναν στο Σωκράτη κάτι από τα κακουργήματα του Αλκιβιάδη; Ενδεικτικά θυμίζω: Ο Αλκιβιάδης: 15 Ενδεικτικά μόνο θυμίζω με πόση εκτίμηση και θαυμασμό για το Σωκράτη μίλησε ο Αλκιβιάδης στο πλατωνικό Συμπόσιο ( παραγρ. 215 b-222 b, σελ. 198-232) της γνωστής έκδοσης της Ακαδημίας Αθηνών, με Εισαγωγή Μετάφραση Σχόλια του Ι. Συκουτρή. Σε αυτήν τη μακρά παρέμβασή του σε ώρα συμποσίου και πιθανής οινοποσίας- λογοτεχνική επινόηση του Πλάτωνα- είπε ο Αλκιβιάδης για το Σωκράτη ανάμεσα σε άλλα: «Ισχυρίζομαι ότι ομοιάζει εξαιρετικά με αυτούς τους Σιληνούς των μαρμαρογλυφείων αν τους ανοίξεις εις δυο αποκαλύπτονται πως κλείνουν μέσα τους θεών αγάλματα (σελ.198) Άκουσε, Σωκράτη, είσαι ένας αλαζονικός σκώπτης (σελ. 200) Όταν ακούει κανείς συ να ομιλείς όλοι μένομεν εκστατικοί και αιχμαλωτισμένοι (σελ. 202) Εγώ π.χ., κύριοι, αν δεν κινδύνευα να θεωρηθώ μεθυσμένος, θα διηγούμην με όρκους τι συγκινήσεις έχω δοκιμάσει από τα λόγια του και δοκιμάζω και σήμερα ακόμη (σελ. 2002) Έχω την επίγνωση πως δεν έχω την δύναμιν να διαφωνήσω μαζί του (σελ. 204).Όταν σοβαρευτεί και ανοίξει τον εαυτό του δεν ξέρω αν έχει κανένας αντικρύσει τα αγάλματα μέσα του (σελ. 206) με εκτύπησαν και με δάγκασαν της φιλοσοφίας οι λόγοι (σελ. 212) όλοι σας (υποθέτω) έχετε μεταλάβει από τον παράφορον ενθουσιασμόν και διονυσιασμόν της φιλοσοφίας του Σωκράτη (σελ. 214) με εθάμβωνεν η προσωπικότητά του (του Σωκράτη), η αυτοκυριαρχία του και η δύναμις της θελήσεώς του (σελ.218) 16 Ενδιαφέρουσα ανάλυση αυτού του γνωμικού στο βιβλίο του Giovanni Reale, Σωκράτης, κεφ. Β (σελ. 51-73) 18

- Είχε πρωτοστατήσει στην επεκτατική πολιτική των Αθηναίων στη Σικελία (415 π.χ.) 17 που κατέληξε σε δεινή αποτυχία. - Την παραμονή της αναχώρησης του στόλου είχε συμπράξει (έλεγαν και ίσως πίστευαν) στο ανοσιούργημα των Ερμοκοπιδών 18 (κι έτσι οι Αθηναίοι με την ανόσια εκείνη πράξη έχασαν την εύνοια του θεού εκείνου ή έχασαν την ελπίδα να είναι μαζί τους). - Όταν κλήθηκε από τους Αθηναίους να επιστρέψει ως ύποπτος συμμετοχής στο ανοσιούργημα, για να δικαστεί, αρνήθηκε να υπακούσει και - έφυγε στη Σπάρτη, έγινε προδότης του Αθηναϊκού Κράτους και έδωσε στους Σπαρτιάτες χρήσιμες γι αυτούς απόψεις οδηγίες για τον τρόπο αντιμετώπισης των Αθηναίων. - Τελικά συμβούλευσε να προσεγγίσουν τους Πέρσες (τους Σατράπες του Μικρασιατικού χώρου), να ζητήσουν οικονομική ενίσχυση, να δημιουργήσουν στόλο για να αντιμετωπίσουν τους Αθηναίους στον τομέα πολεμικής δραστηριότητας, όπου ως τότε οι Αθηναίοι ήταν μονοκράτορες. Όλες αυτές τις μομφές για έναν επώνυμο μαθητή του Σωκράτη είναι πιθανό ότι τις συζητούσαν οι Αθηναίοι, ειδικά ύστερα από την ήττα του στόλου τους στους Αιγός ποταμούς (404 π.χ.). Και είναι πολύ πιθανό ότι ανάμεσα στους επικριτές του Αλκιβιάδη (έμμεσα και του δασκάλου του) να ήταν πολλοί από τους δικαστές του Σωκράτη κατά το 399 π.χ. ε. Η στάση του Σωκράτη (όπως εμφανίστηκε με την Απολογία του) μπορεί συνοπτικά να περιγραφεί / παρουσιαστεί με τα ακόλουθα: Αναφέρθηκε στο ιστορικό του διασυρμού του ονόματός του από την εποχή της θεατρικής προβολής της κωμωδίας Νεφέλες το 423 π.χ. Ο 17 Κίνητρο πρώτο η λεηλασία, αν ερμηνεύσουμε σωστά όσα γράφει ο Θουκυδίδης στην αρχή του 6 ου βιβλίου της Ξυγγραφής του (6.24.). 18 Η υπόθεση των Ερμοκοπιδών ιστορικά έχει ως εξής: την παραμονή του απόπλου του αθηναϊκού στόλου για την εκστρατεία στη Σικελία (415 π.χ.) άγνωστοι δράστες (Ερμοκοπίδες) μέσα στη νύχτα ακρωτηρίασαν ερμαϊκές στήλες (Ερμές) που ήταν στην πύλη ναών και ιδιωτικών κατοικιών ( Οι Ἑρμαῖ =τετράγωνες λίθινες στήλες, που η κορυφή τους κατέληγε σε κεφάλι ή προτομή του Ερμή χρησιμοποιούνταν ως οδοδείκτες). Ήταν μια πράξη ιεροσυλίας, αφού οι Ερμές ήταν σύμβολα του θεού Ερμή, προστάτη των οδών, και το περιστατικό θεωρήθηκε κακός οιωνός για την εκστρατεία. Άρχισαν ανακρίσεις, αναζητούνταν οι ιερόσυλοι, για να τιμωρηθούν με θανατική ποινή. Οι σχετικές έρευνες έκαναν λόγο για 18 ή 28 ιερόσυλους και ανάμεσά τους ονόμαζαν και τον Αλκιβιάδη, που είχε φύγει για τη Σικελία, ως αρχηγός της εκστρατείας. Όταν λοιπόν οι Αθηναίοι έστειλαν μήνυμα (με το πλοίο ταχυδρόμο Σαλαμινία) για επιστροφή του Αλκιβιάδη για ανάκριση, εκείνος δραπέτευσε προς την αντίπαλη δύναμη, των Σπαρτιατών, και συνεργάστηκε μαζί τους εναντίον της πατρίδας του! (Ι.Ε.Ε., τ. Γ1, σελ.245-46, 248-250) 19