Κυρίες και κύριοι καλημέρα Σας ευχαριστώ για την πρόσκληση Θα μου επιτρέψετε να ξεκινήσω εικονοκλαστικά αμφισβητώντας λίγο τον ελληνικό τίτλο της σημερινής εκδήλωσης «Ο ρόλος της εκπαίδευσης στην ενίσχυση της κοινωνικής θέσης της γυναίκας» -- όταν ο αγγλικός τίτλος είναι «Empowering women and girls through education. Το Webster s ορίζει τον όρο empower ως εξής: «1. Τo give legal authority, 2. To delegate legal power και 3.To give facilities or abilities». Αυτό με έκανε να ξανασκεφτώ την προσέγγιση μου: γιατί η αναφορά μόνο στο θέμα της κοινωνικής θέσης όπου εξάλλου, κατά παράδοση και τεκμήριο η γυναίκα κατέχει έτσι κι αλλιώς προεξέχουσα θέση; Δεν μπορώ να αρνηθώ ότι η παιδεία μπορεί πράγματι να ανοίξει δρόμους κοινωνικής ανόδου. Ούτε μπορώ να αρνηθώ ότι αυτό μπορεί να αποτελεί μία θετική εξέλιξη. Αλλά, είναι πράγματι αυτό το πρόβλημα των γυναικών; Η κοινωνική τους θέση; Ή, είναι το ζητούμενο η συμμετοχή τους στα κέντρα λήψης αποφάσεων; Γιατί, στη διεθνή βιβλιογραφία της λέξης empowerment κατά κανόνα προηγείται η λέξη economic. Ο λόγος είναι απλός: η οικονομική ισχύς μπορεί να φέρει και πολιτική ισχύ, και αυτή με τη σειρά της καθοριστική επιρροή 1
στις συνολικές εξελίξεις μίας χώρας. Στους Σύγχρονους Καιρούς μας η ισότητα των φύλων έτσι αποδεικνύεται. Αλλά, θα προχωρήσω κι ένα βήμα πιο πέρα: η πρόσβαση της γυναίκας στα κέντρα λήψης αποφάσεων δεν εξαρτάται μόνο από την παιδεία. Κατά τη γνώμη μου, όμως, το πραγματικό πρόβλημα βρίσκεται σε άλλο επίπεδο. Οι γυναίκες έχουν κερδίσει εδώ και χρόνια το δικαίωμα στην εκπαίδευση όπως και στη ψήφο. Η σεξιστική αντίσταση στην γυναίκα βρίσκεται πλέον, πολύ περισσότερο, στις φανερές και κρυφές διαδικασίες αποκλεισμού τους από τα κέντρα λήψης αποφάσεων από τις θέσεις ισχύος στην επιχειρηματική κοινότητα, στο πολιτικό σύστημα, στο θεσμικό πλαίσιο. Και ας μου επιτραπεί να παρατηρήσω ότι δεν μιλώ για κράτη που ταξινομούνται στην κατηγορία των «λιγότερο αναπτυγμένων χωρών» ή για να είμαστε κατά την αγγλική ορολογία politically correct «των αναδυόμενων αγορών»-- όπου οι κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και πολιτισμικές ανισότητες είναι τεράστιες. Αναφέρομαι στις λεγόμενες «αναπτυγμένες χώρες» --όπου θεωρητικά τουλάχιστον η ισότητα των φύλων αποτελεί μέρος του αποδεκτού συστήματος αξιών. Σήμερα, λοιπόν, θέλω να μιλήσω ευρύτερα, για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στην προσπάθεια τους να κερδίσουν την 2
πολυπόθητη ισότητα. Ταυτόχρονα θέλω να αναφερθώ και σε μερικούς από τους μύθους που έχουν καλλιεργηθεί με στόχο την υποτίμηση του ρόλου της γυναίκας στην κοινωνία. Όσο και να σας φανεί παράδοξο, εμείς οι ίδιες οι γυναίκες χρησιμοποιούμε τα ίδια όπλα με τους άνδρες προκειμένου να πετύχουμε. Μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελέτη του National Bureau of Economic Research των ΗΠΑ για το ρόλο των γυναικών στην ιεραρχία των επιχειρήσεων με ιδιαίτερα αναφορά στην Νορβηγία έδειξε τα ακόλουθα: 1. Σε επτά βαθμίδες ιεραρχίας, που ήταν διαχρονικά ίδιες και σταθερές σε μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων, οι γυναίκες είχαν πολύ λιγότερες προαγωγές, σε όλα τα επίπεδα, σε σύγκριση με τους άνδρες και αφού είχαν ληφθεί υπόψη μία σειρά από παράγοντες εξίσωσης όπως η ηλικία, η παιδεία, η διάρκεια παραμονής σε ένα επίπεδο και η εμπειρία. 2. Ταυτόχρονα, όμως, η έρευνα έδειξε ότι σ εκείνες τις επιχειρήσεις όπου ο αριθμός των γυναικών στις ανώτερες βαθμίδες της ιεραρχίας ήταν μεγάλος, αντίστοιχα μεγάλος ήταν και ο αριθμός των γυναικών στις κατώτερες βαθμίδες κέρδιζαν προαγωγές. που 3
Τα συμπεράσματα της μελέτης αυτής, που δημοσιεύτηκε μόλις το Δεκέμβριο του 2014, οδηγούν σε δύο συμπεράσματα: πρώτον, ότι η παιδεία μπορεί να εξισώνει τις προϋποθέσεις για το empowerment των γυναικών, αλλά δεν διασφαλίζει την ισότητα των φύλων. Η προκατάληψη καλά κρατεί και με μεθοδεύσεις καταφέρνει να εμποδίζει την προαγωγή και έτσι την πρόσβαση στην ισχύ. Το δεύτερο συμπέρασμα είναι κάπως θλιβερό: στην προσπάθεια να σπάσουν τα ανδροκρατούμενα κατεστημένα, γυναίκες σε θέσεις ισχύς συμπεριφέρονται εξίσου σεξιστικά με τους άνδρες. Η καλλιέργεια μύθων είναι ένα από τα όπλα που έχουν επιστρατευτεί στη μάχη των φύλων. Ένας μύθος είναι ότι η γυναίκες ιδιαίτερα σε οικογενειακές επιχειρήσεις δείχνουν μία αποστροφή στην ανάληψη ρίσκου και στην υιοθέτηση νέας τεχνολογίας, ενώ αντίθετα ευνοούν τον νεποτισμό και είναι επιρρεπείς σε περισσότερες επιχειρηματικές αποτυχίες. Μία έρευνα και πάλι του National Bureau of Economic Research, που δημοσιεύτηκε μόλις τον Ιανουάριο φέτος, μελέτησε σε βάθος γαλλικές επιχειρήσεις στον 19 ο αιώνα για τις οποίες υπάρχει πληθώρα στοιχείων. Το συμπέρασμα ήταν σχεδόν συνταρακτικό: οι αστές γυναίκες είχαν εκτεταμένη επιχειρηματική δραστηριότητα, ιδιαίτερα στις οικογενειακές επιχειρήσεις και πρωτοστάτησαν στην 4
υιοθέτηση νέων τεχνολογιών που στήριξαν τη βιομηχανική επανάσταση. Θέλω να παρατηρήσω ότι αυτές οι αστές είχαν χαμηλότερα επίπεδα παιδείας σε σύγκριση με τους άνδρες της οικογένειας. Ελπίζω ότι αυτές οι αναφορές μου δεν θα ερμηνευτούν ως μία διάθεση να υποβαθμίσω τη σημασία της παιδείας στη μάχη των φύλων. Το αντίθετο μάλιστα. Θεωρώ, όμως, ότι είναι μία απαραίτητη αλλά όχι και ικανή συνθήκη στην προσπάθεια της γυναίκας να κατακτήσει τις θέσεις που δικαιωματικά της ανήκει, με βάση τα προσόντα της. Το μεγάλο πρόβλημα της γυναίκας είναι οι έμμεσες, και άμεσες μεθοδεύσεις που βάζουν αόρατα εμπόδια στην προσπάθεια αυτή. Αυτή, τουλάχιστον, είναι η κατάσταση στις αναπτυγμένες χώρες και στην υπονόμευση αυτών των μεθόδων οφείλουμε να επικεντρώσουμε την προσοχή μας. Και είναι προσπάθειες που αποδίδουν όπως δείχνει μία έρευνα της Business and Industry Advisory Committee του ΟΟΣΑ που δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 2014 και αφορά το έτος 2012. Η έρευνα αφορούσε επιχειρήσεις στις χώρες του ΟΟΣΑ και ειδικά τα μέτρα που λαμβάνουν οι ίδιες οι επιχειρήσεις προκειμένου να διασφαλίσουν την ισότητα των φύλων. Προέκυψε, λοιπόν, ότι το 66% των επιχειρήσεων 5
που ανταποκρίθηκαν στο ερωτηματολόγιο ανέφερε αύξηση του αριθμού των γυναικών στις ανώτερες βαθμίδες της ιεραρχίας. Παράλληλα, το 47% είχε εισάγει πολιτικές και πρακτικές που επιδιώκουν να προωθήσουν περισσότερες γυναίκες σε ανώτερες θέσεις μάνατζμεντ και 44% το είχαν κάνει ειδικά για την προώθηση γυναικών στις ανώτατες θέσεις της επιχειρηματικής ιεραρχίας. Παρά την πρόοδο αυτή, όμως, θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι πάνω από τις μισές επιχειρήσεις δεν είχαν υιοθετήσει παρόμοιες πρακτικές. Αντίστοιχα στοιχεία έχουμε και από το Χρηματιστήριο Αθηνών: Στο σύνολο των εισηγμένων η συμμετοχή γυναικών σε εκτελεστικές θέσεις και Δ.Σ. είναι 10,7%(μεγαλύτερο στις μικρότερες επιχειρήσεις και μικρότερο στις 25 μεγαλύτερες, 9,22%), όταν ο Ευρωπαϊκός Μέσος Όρος είναι 17,8%. Γι αυτό και εμείς στο Ελληνικό Συμβούλιο Εταιρικής Διακυβέρνησης, μια κοινή πρωτοβουλία του ΣΕΒ και του Ομίλου Χρηματιστηρίου Αθηνών, έχουμε ειδική μνεία στο νέο Κώδικα Εταιρικής Διακυβέρνησης. Ο δρόμος είναι μακρύς και θα παραμείνει μακρύς. Η μάχη αφορά αντιλήψεις και προκαταλήψεις αιώνων και αυτές δεν υποχωρούν ούτε 6
εύκολα ούτε γρήγορα. Για αυτό οι προσπάθειες μας οφείλουν να είναι συνεχείς και σε όλα τα μέτωπα. Σας ευχαριστώ 7