Κ ΡΙΤΗΡΙΑ Κ ΑΤΑΣΚ ΕΥΗΣ, ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΘΕΣΗΣ Κ ΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΓΙΑ Τ ΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΝΟΣ ΤΕΧΝΗΤΟΥ ΥΦΑΛΟΥ Δημήτριος Κλαουδάτος 1, Αλέξιος Κονίδης 2, Αικατερίνη Αναστασοπούλου 3, Κώστας Καπίρης 4, Μαρία Καρκάνη 5, Κατερίνα Ντογραμματζή 6 Ινστιτούτο Θαλασσίων Βιολογικών Πόρων, Ελληνικό Κέντρο Θαλασσών Ερευνών, dklaoudatos@ath.hcmr.gr 1, conides@ath.hcmr.gr 2, kanast@ath.hcmr.gr 3, kkapir@ath.hcmr.gr 4, karkani@ath.hcmr.gr 5, dogramatzi@ath.hcmr.gr 6 Περίληψη Μία από τις σύγχρονες μεθόδους διαχείρισης και αειφόρου διατήρησης των αλιευτικών πόρων αποτελεί και η δημιουργία θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών (Marine Protected Areas). Οι τεχνητοί ύφαλοι είναι τεχνητές υποδομές αποτελούμενες συνήθως από τσιμεντένιους ογκόλιθους με οπές διαφορετικής διαμέτρου οι οποίοι τοποθετούνται στο θαλάσσιο βυθό με σκοπό τη δημιουργία κατάλληλου ανάγλυφου αυξάνοντας το αλιευτικό απόθεμα (αύξηση βιομάζας), τον αριθμό των ειδών που ζουν στην περιοχή (αύξηση της βιοποικιλότητας), προστατεύοντας παράλληλα τις τοπικές βιοκοινωνίες από την υπεραλίευση και ευαισθητοποιώντας το κοινό για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Η δημιουργία τεχνητού υφάλου με την παράλληλη σύσταση προστατευόμενης περιοχής και την εφαρμογή μίας σειράς διαχειριστικών μέτρων, μπορεί να συμβάλει στον έλεγχο του κόστους των αλιέων της περιοχής, στην βελτίωση της ποιότητας του αλιεύματος, στην προστασία της παράκτιας αλιείας από την παράνομη αλιεία των μηχανοτρατών και στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής, μέσω της αξιοποίηση του υφάλου ως καταδυτικού πάρκου. Λέξεις κλειδιά: Θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές, διαχειριστικά μέτρα, βιομάζα, βιοποικιλότητα.
CRITERIA FOR CONSTRUCT ION, L OCAT ION AND MANAGE ME NT FOR THE ESTABLISHMENT OF AN ARTIFICIAL REEF Dimitris Klaoudatos 1, Alexis Conides 2, Aikaterini Anastasopoulou 3, Kostas Kapiris 4, Maria Karkani 5, Katerina Dogrammatzi 6 Institure for Marine Biological Resources, Hellenic Centre for marine Research, dklaoudatos@ath.hcmr.gr 1, conides@ath.hcmr.gr 2, kanast@ath.hcmr.gr 3, kkapir@ath.hcmr.gr 4, karkani@ath.hcmr.gr 5, dogramatzi@ath.hcmr.gr 6 One of the modern management methods for the sustainable conservation of fisheries resources is the creation of marine protected areas (M.P.A.). Artificial reefs are man-made structures consisting usually of concrete blocks with holes of different diameters, placed on the seabed to create adequate relief by increasing the fishing stock (biomass increase), number of species living in the area (enhance biodiversity), while protecting local biological communities from overfishing and raising awareness for the protection of the marine environment. The creation of an artificial reef in a protected area while establishing and implementing a series of management measures, can help control costs for fishermen in the region, improve fish quality, protect coastal fishery from illegal trawling and promote socio-economic development in the region through the use of the reef as a diving park. Keywords: Marine protected areas, management plans, biomass, biodiversity. 1. Εισαγωγή Μία από τις σύγχρονες μεθόδους διαχείρισης και αειφόρου διατήρησης των αλιευτικών πόρων αποτελεί και η δημιουργία θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών (Marine Protected Areas). Οι θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές είναι περιοχές στις οποίες οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες τίθενται υπό περιορισμούς με σκοπό την προστασία τους και τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος (ΕΛΚΕΘΕ, 2009α). Στην παρούσα χρονική στιγμή οι θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές φτάνουν τις 6.800 ανά την υφήλιο καλύπτοντας το 1.17% της συνολικής έκτασης των ωκεανών (World Database on Protected Areas: http://www.wdpa.org/). Η Natura 2000 αποτελεί το οικολογικό δίκτυο των προστατευόμενων περιοχών της Ευρωπαϊκής ένωσης συμπεριλαμβανομένων και ενός αριθμού θαλασσών προστατευόμενων περιοχών στον βόρειο Ατλαντικό, τη Μεσόγειο Θάλασσα και τη Βαλτική. Ο στόχος της δημιουργίας των προστατευόμενων περιοχών δεν περιορίζεται μόνο στην προστασία σημαντικά οικολογικών οικοτόπων ή/και ειδών που κινδυνεύουν με εξαφάνιση, αλλά επεκτείνεται στην προστασία αλιευτικών πεδίων που αποτελούν καταφύγιο και τόπο ανάπτυξης νεαρών ψαριών, με αποτέλεσμα να συμβάλλουν στην ανάκαμψη των ιχθυοαποθεμάτων και κατά συνέπεια στην αύξηση των αλιευμάτων. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο θεσμός των προστατευόμενων περιοχών έχει ενσωματωθεί ως εργαλείο διαχείρισης τόσο στο Νέο Κανονισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης που αποφασίσθηκε το 2000 και αφορά τα διαχειριστικά μέτρα για την αειφόρο εκμετάλλευση των αλιευτικών πόρων των ευρωπαϊκών θαλασσών, όσο και στον αντίστοιχο για τη Μεσόγειο Θάλασσα (Κανονισμός 1967/2006). Οι τεχνητοί ύφαλοι είναι τεχνητές υποδομές αποτελούμενες συνήθως από τσιμεντένιους ογκόλιθους ή φυσικούς ογκόλιθους (βράχους κλπ) με οπές διαφορετικής διαμέτρου, οι οποίοι τοποθετούνται στο θαλάσσιο βυθό ώστε να εμπλουτίσουν τη θαλάσσια ζωή της δεδομένης περιοχής, παρέχοντας καταφύγιο και διευκολύνοντας την προσέλκυση και συγκέντρωση διαφόρων ειδών προστατεύοντας πληθυσμούς νεαρών ατόμων, με τελικό στόχο την αύξηση της βιομάζας τους και της αλιευτικής παραγωγής της περιοχής εγκατάστασής τους (Bombace, 1981; Relini and Relini, 1989; Riggio et al., 1989; Gomez-Buckley and Haroun, 1994). Κατασκευάζονται από σταθερά και περιβαλλοντικά ασφαλή υλικά και τοποθετούνται σε αυστηρά επιλεγμένα σημεία του θαλάσσιου βυθού (ΕΛΚΕΘΕ, 2009).
Οι τεχνητοί ύφαλοι έχουν προταθεί ως ένα δυναμικό εργαλείο για την αποκατάσταση των θαλάσσιων οικοτόπων και ενδιαιτημάτων (Kenchington, 1988; Pratt 1994; Rilov and Benayahu, 2000). Ο αρχικός στόχος της κατασκευής τους ήταν η δημιουργία ενός φυσικού εμποδίου για την προστασία των οικοτόπων από την παράνομη αλιεία με μηχανότρατα (Relini et al., 2002). Η δημιουργία νέων ορθολογικά σχεδιασμένων, τεχνητών υφάλων μπορεί να προσφέρει εναλλακτικό καταφύγιο προσελκύοντας νεαρά άτομα με αποτέλεσμα την αύξηση του ιχθυαποθέματος (Alevizon and Gorham, 1989; Ambrose and Swarbrick, 1989). Πρέπει παρόλα αυτά να τονιστεί ότι το ζήτημα του κατά πόσο οι τεχνητοί ύφαλοι απλώς αναδιανέμουν τα ιχθυαποθέματα των γύρω περιοχών, ή αν στην πραγματικότητα αυξάνουν την παραγωγή ψαριών, παραμένει ακόμα υπό συζήτηση (attraction versus production debate) (Bohnsack et al, 1994;. Carr and Hixon, 1997; Pickering and Whitmarsh, 1997). Στην Ασία οι τεχνητοί ύφαλοι χρησιμοποιούνται εδώ και δεκαετίες ακόμα και σε εμπορική κλίμακα, και μάλιστα σε μεγάλο βαθμό. Σε παγκόσμιο επίπεδο οι τεχνητοί ύφαλοι χρησιμοποιούνται κυρίως για τη δημιουργία επιπλέον ενδιαιτημάτων για τα ψάρια και άλλους υδρόβιους οργανισμούς, για την αναγέννηση οικοσυστημάτων που έχουν υποστεί μεταβολές εξαιτίας ανθρωπογενών επιδράσεων και για την αύξηση της αλιευτικής παραγωγής. Επιπλέον η κατασκευή τους έχει ως στόχους τα τελευταία χρόνια την αύξηση της ερασιτεχνικής αλιείας καθώς και την προσέλκυση εναλλακτικού τουρισμού μέσω της χρήσης τους ως καταδυτικών πάρκων. Η δημιουργία τεχνητών υφάλων με την παράλληλη σύσταση προστατευόμενης περιοχής όπου μπορεί να εφαρμοστεί μία σειρά διαχειριστικών μέτρων αποσκοπεί στον εμπλουτισμό της θαλάσσιας ζωής, στην αύξηση της βιοποικιλότητας και των αλιευτικών αποθεμάτων, όπως και στην επιστημονική έρευνα, την ευαισθητοποίηση του κοινού για την προστασία της θαλάσσιας ζωής και γενικότερα του θαλάσσιου περιβάλλοντος (ΕΛΚΕΘΕ, 2009α). Το Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων (Ι.ΘΑ.ΒΙ.Π.) συμμετείχε σε συνεργασία με κοινοπραξίες στον σχεδιασμό και την κατασκευή των τεχνητών υφάλων που έχουν μέχρι σήμερα κατασκευαστεί (Φανάρι Ροδόπης, Κάλυμνος, Πρέβεζα και Χαλκιδική) στον Ελλαδικό χώρο με αντικείμενο την αλιευτική προμελέτη και τη κοινωνικο-οικονομική μελέτη εφικτότητας και αξιοποίησης των τεχνητών υφάλων έχοντας αποκομίσει σημαντική εμπειρία. Το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών Πόρων σχεδιάζει να συμμετάσχει ενεργά και στην εγκατάσταση νέων τεχνητών υφάλων που φιλοδοξούν να προστεθούν μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Αλιεία 2007-2013" και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας όπως οι ακτές της Πιερίας, ο κόλπος της Μονεμβασιάς, η περιοχή Κατακόλου Ηλείας και η Κρήτη. 2. Υλικά και μέθοδοι 2.1. Υλικά κατασκευής Ως τεχνητοί ύφαλοι ορίζονται οι ανθρωπογενείς κατασκευές που σκοπό έχουν να δημιουργήσουν ανάγλυφο κατάλληλο για την ανάπτυξη διαφόρων βιοκοινωνιών σε επίπεδους πυθμένες. Τοποθετούνται κυρίως σε περιοχές όπου δεν υπάρχουν φυσικοί ύφαλοι και άλλα κατάλληλα σκληρά υποστρώματα. Οι λόγοι που άρχισαν να χρησιμοποιούνται οι τεχνητοί ύφαλοι είναι κυρίως οικονομικοί, για την προώθηση της ερασιτεχνικής αλιείας, για την αύξηση της αισθητικής αξίας του βυθού (καταδύσεις), αλλά κυρίως για την «απενοχοποίηση» των βιομηχανικών και αστικών αποβλήτων μέσω της «φυσικής» ανακύκλωσής τους οδηγώντας ορισμένες φορές σε μεγάλες περιβαλλοντικές καταστροφές. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτυχημένου τεχνητού υφάλου είναι ο τεχνητός ύφαλος Osborne που κατασκευάστηκε στο Fort Lauderdale της Florida των Ηνωμένων Πολιτειών στη δεκαετία του 70 (Εικ. 1) με τη χρήση παλιών ελαστικών.
Εικ. 1. Ο τεχνητός ύφαλος «Osborne» κατασκευασμένος από παλαιά ελαστικά έξω από τις ακτές της Florida στο Fort Lauderdale. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία περιβαλλοντικής καταστροφής καθώς η αρχική ιδέα ήταν η χρήση ενός μεγάλου αριθμού παλαιών ελαστικών για τη δημιουργία ενός τεχνητού υφάλου που θα προσέλκυε θαλάσσια ζωή και παράλληλα θα απομακρύνονταν παλαιά ελαστικά ελευθερώνοντας χώρο στις χωματερές. Έτσι περισσότερα από 2 εκατομμύρια παλαιά ελαστικά τοποθετήθηκαν σε βάθος 20 m σε απόσταση 2,100 m από τις ακτές του Fort Lauderdale. Το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό καθώς η προσέλκυση θαλάσσιας ζωής ήταν πολύ μικρή ενώ ένας μεγάλος αριθμός ελαστικών αποκολλήθηκαν από τον ύφαλο και απλώθηκαν σε μεγάλη έκταση του θαλάσσιου πυθμένα, πολλά ξεβράστηκαν στις ακτές ενώ ένας μεγάλος αριθμός παρασύρθηκε πάνω σε έναν κοντινό φυσικό ύφαλο εμποδίζοντας την ανάπτυξη των κοραλλιών και καταστρέφοντας την θαλάσσια ζωή (USA Today: http://www.usatoday.com/news/nation/2007-02-17-floridareef_x.htm). Η χρήση των ελαστικών στην κατασκευή των τεχνητών υφάλων έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις κατά τη διάρκεια των οποίων έχουν διατυπωθεί διαφορετικές απόψεις. Στην Ευρώπη τα ελαστικά θεωρούνται ως μεταφορείς τοξικών χημικών ουσιών κατά την παραμονή τους στη θάλασσα και για τον λόγο αυτό δεν αντιμετωπίζεται ευνοϊκά η χρήση τους στην κατασκευή τεχνητών υφάλων (ΕΛΚΕΘΕ, 2009α). Ορισμένοι τεχνητοί ύφαλοι κατασκευάστηκαν στο παρελθόν χρησιμοποιώντας αντικείμενα τα οποία φτιάχτηκαν για διαφορετική χρήση (πλατφόρμες άντλησης πετρελαίου, πλοία, βαγόνια τρένων κ.α.). Τα ναυάγια προτείνονται συχνά ως τεχνητοί ύφαλοι, καθώς η χρήση τους ενισχύει την ανάπτυξη του τουρισμού, αφού αποτελούν σημεία προσέλκυσης για καταδύσεις. Μέχρι σήμερα δεν έχουν γίνει σοβαρές έρευνες όσον αφορά τα κήτη των ναυαγίων ως τεχνητών υφάλων και για τον λόγο αυτό η πραγματική τους αξία παραμένει άγνωστη (Εικ. 2).
Εικ. 2. Τα ναυάγια δημιουργούν Τεχνητούς Υφάλους και εξαιρετικό πόλο έλξης για τον καταδυτικό τουρισμό. Τα προκατασκευασμένα στοιχεία που χρησιμοποιούνται σήμερα για τη δημιουργία τεχνητών υφάλων (Εικ. 3) αποτελούν σημαντικά τεχνολογικά επιτεύγματα σε σχέση με παλαιότερα υλικά ή ακόμη και λάστιχα που χρησιμοποιήθηκαν στο παρελθόν. Νέες τεχνολογίες σε συνδυασμό με έρευνα έχουν σημαντικά βελτιώσει τα σχέδια των χρησιμοποιούμενων στοιχείων των τεχνητών υφάλων. Οι τεχνητοί ύφαλοι έχουν πια εξελιχθεί και η παλαιότερη νοοτροπία της απόρριψης περισσευούμενων υλικών στο θαλάσσιο περιβάλλον για τη δημιουργία νέων ενδιαιτημάτων έχει ξεπεραστεί. Υπάρχουν δύο ειδών ειδικά σχεδιασμένες κατασκευές που χρησιμοποιούνται για την δημιουργία τεχνητών υφάλων. Ο πρώτος τύπος αποτελείται από μεγάλες ατσάλινες κατασκευές (Εικ. 4) σχεδιασμένες για βαθύτερα νερά και ο δεύτερος κυρίως από τσιμέντο (Εικ. 5) αλλά μπορεί να είναι και από άλλα υλικά όπως πολυπροπυλένιο και σακιά από γεωύφασμα γεμισμένα με κομμάτια βράχων και πέτρες. Εικ. 3. Διαφορετικοί τύποι στοιχείων τεχνητών υφάλων που χρησιμοποιούνται σήμερα στην Ελλάδα
Εικ. 4. Οκταγωνικός ατσάλινος σκελετός τεχνητού υφάλου ανοικτής θάλασσας που τοποθετήθηκε στη Νότια Κορέα, βάρους 35 τόνων και 13 m ύψους. Σε ρηχότερα νερά οι καταλληλότερες κατασκευές είναι τα στοιχεία των τεχνητών υφάλων κατασκευασμένα από τσιμέντο το οποία μπορεί να σχεδιαστούν για να καλύψουν τις ανάγκες συγκεκριμένων ειδών ή για διαφορετικούς οργανισμούς όπως ασπόνδυλα, μαλάκια και ιχθύες. Οι ανθεκτικές μεταλλικές και τσιμεντένιες κατασκευές που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή τεχνητών υφάλων είναι φιλικές προς το περιβάλλον και ταυτόχρονα παρέχουν μεγάλη επιφάνεια για την προσκόλληση εδραίων οργανισμών που θα εποικίσουν το ύφαλο. Οι τσιμεντένιες κατασκευές έχουν προβλεπόμενη διάρκεια ζωής τα 40 έτη και οι μεταλλικές κατασκευές τα 30 έτη ενώ φαίνεται ότι η διάρκεια ζωής τους είναι αρκετά μεγαλύτερη από την ύπαρξη και συνεχιζόμενη λειτουργία τεχνητών υφάλων που ποντίστηκαν στην Νότια Κορέα πριν από 45 χρόνια περίπου (Fishing World, 2011, http://www.fishingworld.com.au/news/artificial-reefs-on-the-way-formoreton-bay). Εικ. 5. Προκατασκευασμένα τσιμεντένια στοιχεία τεχνητού υφάλου που ποντίζονται στον Ελληνικό χώρο. Οι Ευρωπαίοι επιστήμονες βρίσκονται στην πρωτοπορία της έρευνας που αναφέρεται στη μελέτη των δομικών υλικών που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή των τεχνητών υφάλων. Η χρήση του τσιμέντου έχει γίνει περισσότερο αποδεκτή από τους Ευρωπαίους κατασκευαστές και ο συνηθέστερος ογκόλιθος που χρησιμοποιείται είναι προκατασκευασμένος από τσιμέντο, κυβικός ή κυλινδρικός, με τριγωνικά ή στρογγυλά ανοίγματα (ΕΛΚΕΘΕ, 2009α).
2.2. Κριτήρια επιλογής θέσης εγκατάστασης τεχνητών υφάλων Επειδή όλο το μήκος της ακτής δεν είναι δυνατό να είναι κατάλληλο για την εγκατάσταση ενός ΤΥ, είναι απαραίτητο να επιλεγεί προσεκτικά η κατάλληλη περιοχή στην οποία θα πρέπει να λάβουν χώρα ορισμένες παρεμβάσεις οι οποίες θα ενισχύσουν μια συγκεκριμένη διαχείριση για τους διάφορους χρήστες του ΤΥ και ιδιαίτερα τους ψαράδες. Για την επιλογή της θέσης εγκατάστασης των ΤΥ είναι απαραίτητο να αποφεύγονται οι διάδρομοι διέλευσης των πλοίων ή οι περιοχές που ήδη χρησιμοποιούνται από την αλιεία της μηχανότρατας. Ανάμεσα στα σπουδαιότερα κριτήρια είναι ο τύπος του υποστρώματος, το βάθος, ορισμένες φυσικο-χημικές παράμετροι, η γειτνίαση με φυσικούς υφάλους, η προφύλαξη ορισμένων ζωνών από την υπεραλίευση κλπ (ΕΛΚΕΘΕ, 2009α). Για την μεγιστοποίηση της βιολογικής ανάπτυξης του ΤΥ, σε σχέση με τους στόχους που έχουν προκαθορισθεί, είναι απαραίτητο να ληφθούν υπόψη η γεωμορφολογία του βενθικού υποστρώματος και η υδρολογία της στήλης του νερού που θα τοποθετηθεί ο Τ.Υ. Κριτήρια για την επιλογή εγκατάστασης ενός τεχνητού υφάλου σε μία περιοχή είναι τα ακόλουθα: 1. Η απόσταση του από φυσικούς υφάλους να μην είναι μεγαλύτερη του 1.5 km. 2. Να βρίσκεται κοντά σε λιβάδια Ποσειδώνιας (Εικ. 215) τα οποία λειτουργούν ως εναλλακτική πηγή τροφής για τα είδη που έχουν εποικήσει τον ύφαλο. 3. Να μην βρίσκονται πάνω σε λιβάδια Ποσειδώνιας αλλά σε κενά διαστήματα πλησίον των λιβαδιών. 4. Το βενθικό υπόστρωμα πρέπει να εμφανίζει μικρή ή καθόλου κλίση. 5. Η διαύγεια της υδάτινης στήλης πρέπει να είναι καλή. 6. Το βάθος του νερού θα πρέπει να είναι μεταξύ 25 και 40 m. 7. Σε περίπτωση που προορίζεται αποκλειστικά για αποικία ψαριών τα στοιχεία του υφάλου μπορούν να ποντιστούν σε βάθη 30 με 40 m. 8. Σε περίπτωση που η μελλοντική του χρήση προβλέπει την ανάπτυξη καταδυτικού τουρισμού, το επισκέψιμο τμήμα του υφάλου πρέπει να ξεκινά από τα 20 m βάθος και τα χρησιμοποιούμενα υλικά πρέπει να είναι σταθερά, μη-διαβρωτικά ή ρυπογόνα. Σε περίπτωση χρήσης ναυαγίων πρέπει να αφαιρούνται ρυπογόνα υλικά (π.χ. καλώδια, χρώματα και κράματα που ενδέχεται να περιέχουν βαρέα μέταλλα, και επιχρίσματα για την επικόλληση εδραίων οργανισμών) ενώ η τοποθέτηση τους θα πρέπει να γίνει σε τμήμα του βυθού που δεν θα διαταράσσει τον υπόλοιπο τεχνητό ύφαλο. 9. Η περιοχή εγκατάστασης πρέπει να είναι προστατευμένη από υψηλό κυματισμό και να τα ρεύματα να μην ξεπερνούν τους 3 κόμβους. 10. Η πρόσβαση στον τεχνητό ύφαλο από τους παράκτιους αλιείς της περιοχής πρέπει να είναι εύκολη. Στην επιλογή των θέσεων εγκατάστασης τεχνητών υφάλων πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη και οι απαιτήσεις των ψαράδων. Απαραίτητη, όμως, προϋπόθεση για την τελική επιλογή είναι η οργάνωση έρευνας η οποία θα στοχεύει στη μελέτη της μετανάστευσης των ψαριών, στην παραγωγικότητα της περιοχής, στην κατανομή των φυσικών υφάλων, καθώς επίσης και σε θέματα θαλάσσιας μηχανικής. Η έρευνα αυτή συνίσταται από δύο φάσεις: (α) την προκαταρκτική φάση, η οποία προηγείται της εγκατάστασης του τεχνητού υφάλου, και (β) τη φάση της επιστημονικής παρακολούθησης της εποίκησης, η οποία έπεται της εγκατάστασης του τεχνητού υφάλου. Με βάση το σύνολο των πληροφοριών που θα δώσει η έρευνα της προκαταρκτικής φάσης, λαμβάνεται η τελική απόφαση που αφορά τη θέση εγκατάστασης του τεχνητού υφάλου, καθώς και το υλικό και το σχήμα που θα αποτελούνται (ΕΛΚΕΘΕ, 2009α,β,γ, 2010).
2.3. Διαστάσεις των τεχνητών υφάλων Η έκταση ενός τεχνητού υφάλου μπορεί να καθορισθεί τόσο σε απόλυτη όσο και σε σχετική έκταση. Σε απόλυτη έκταση σημαίνει ότι πρέπει να υπολογιστεί η έκταση, ο όγκος, το εκτόπισμα, η παραγωγικότητα κλπ, ενώ σε σχετική έκταση πρέπει να καθορισθεί ο τρόπος διαχείρισης της αλιευτικής παραγωγής του τεχνητού υφάλου, ώστε να αλιεύεται ένα συγκεκριμένο ποσοστό της συνολικής παραγωγής η βιομάζας του. Τα διαθέσιμα κονδύλια για την κατασκευή και την πενταετή παρακολούθηση της λειτουργίας του είναι οπωσδήποτε ένας άλλος καθοριστικός παράγοντας της έκτασής του και της εκτίμησης της παραγωγικότητάς του (ΕΛΚΕΘΕ, 2009α). 3. Αποτελέσματα 3.1 Αποτελέσματα εγκατάστασης τεχνητών υφάλων Οι τεχνητοί ύφαλοι χρησιμοποιούνται με σκοπό την αύξηση του αλιευτικού αποθέματος μιας περιοχής (αύξηση βιομάζας), την αναβάθμιση του παράκτιου οικοσυστήματος μέσω της αύξησης του αριθμού των ειδών που ζουν στην περιοχή (αύξηση της βιοποικιλότητας), την προστασία των τοπικών βιοκοινωνιών από την υπεραλίευση και τον καταδυτικό τουρισμό. Μειώνουν τη διάβρωση που ασκούν τα κύματα στην παράκτια ζώνη, ειδικά σε περιοχές όπου η αλλαγή του υδρολογικού συστήματος λόγω της δημιουργίας ενός νέου φράγματος, της εκτροπής ενός ποταμού π.χ. για άρδευση ή της μείωσης των φερτών υλικών κλπ, προκαλεί αυξημένη διάβρωση (ΕΛΚΕΘΕ, 2009α). Η Αυστραλία πρωτοπορεί στην δημιουργία τεχνητών υφάλων πολλαπλής χρήσης με σκοπό την προστασία των ακτών από τη διάβρωση (Ranasinghe et al., 2001). Παρόμοια η κυβέρνηση της Νέας Ζηλανδίας ξεκίνησε το 1995 ένα πρόγραμμα τεχνητών υφάλων το οποίο περιλάμβανε προστασία των ακτών από τη διάβρωση (Black, 2001). Από την στιγμή που το υλικό τοποθετηθεί, η δράση του είναι ίδια με αυτήν του φυσικού σκληρού υποστρώματος, με άμεσο αποτέλεσμα την αποίκηση του από οργανισμούς που συναντώνται σε αντίστοιχα φυσικά συστήματα. Οι τεχνητοί ύφαλοι προσφέρουν το σκληρό υπόστρωμα στον βυθό για τη δημιουργία νέας αποικίας θαλάσσιων οργανισμών. Στην αρχή προσελκύουν σκώληκες και ασπόνδυλα, τα οποία κολλούν πάνω στις επιφάνειες των κυβόλιθων και σε επόμενη φάση, όταν αυτοί καλυφθούν και προσομοιάζουν σε φυσικό καταφύγιο, έρχονται τα ψάρια. Ορισμένα είδη αναπαράγονται, μεγαλύτερα είδη τρέφονται με τα μικρότερα, ενώ ένας μεγάλος αριθμός μεταναστευτικών ειδών χρησιμοποιούν το καταφύγιο ως ενδιάμεσο σταθμό του ταξιδιού τους. Αναλόγως της θαλάσσιας περιοχής και του ιδιαίτερου περιβάλλοντος αναπτύσσονται διαφορετικά είδη ψαριών και άλλων οργανισμών. Το σχήμα κάθε στοιχείου του υφάλου δημιουργεί διαφορετική περιοχή σκίασης, έχει οπές διαφορετικής διατομής και βάθους και προσφέρει διαφορετική επιφάνεια για προσκόλληση εδραίων οργανισμών, σαν αποτέλεσμα προσελκύονται διαφορετικά είδη ψαριών και άλλων υδρόβιων οργανισμών. Η γενική εμπειρία από τους τεχνητούς υφάλους στην Ελλάδα έχει δείξει ότι ορισμένα είδη ωφελούνται σημαντικά από το περιβάλλον των υφάλων παρουσιάζοντας μεγάλη αφθονία. Σύμφωνα με τον τρόπο διαβίωσης τους τα είδη αυτά μπορούν να διαχωριστούν σε τρείς ομάδες: Πελαγικοί θηρευτές, είδη ψαριών που κυνηγούν άλλα μικρότερα μέσα στον ύφαλο και συνήθως κινούνται πάνω από αυτόν ή στα ανώτερα τμήματα του (γοφάρια, λαβράκια, λούτσοι). Μέσοι καταναλωτές, είδη που κινούνται στο μέσο επίπεδο του υφάλου σχηματίζοντας μικρές ομάδες (είδη της οικογένειας Sparidae, ροφοί, χάνοι). Βενθικοί καταναλωτές, είδη ψαριών και άλλων ασπονδύλων που διαβιούν στο κατώτερο τμήμα του υφάλου (μπαρμπούνια, κουτσομούρες, γλώσσες, σελάχια, γαρίδες, αστακοί, καβούρια) Η εγκατάσταση ενός τεχνητού υφάλου έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μίας αλυσίδας βιολογικών φαινομένων όπως η μείωση της θνησιμότητας των αυγών και νεαρών ατόμων, η δημιουργία προστατευόμενων περιοχών για είδη που εκτελούν μικρής έκτασης μεταναστεύσεις,
προσέλκυση πελαγικών ειδών που βρίσκουν τροφή στον τεχνητό ύφαλο, ανακύκλωση της ενέργειας μέσω της αύξησης της βιομάζας των εδραίων οργανισμών στην επιφάνεια των στοιχείων του υφάλου και τέλος στην προστασία των οργανισμών που διαβιούν στον ύφαλο και την ευρύτερη περιοχή του υφάλου. Οι πληθυσμοί των ψαριών εποικίζουν ένα νέο τεχνητό ύφαλο γρήγορα με πληθυσμούς να φτάνουν τη μέγιστη αφθονία τους μέσα σε περίοδο μερικών μηνών από την εγκατάσταση τους, ενώ μία δυναμική ισορροπία επιτυγχάνεται σε περίοδο ενός με πέντε ετών (Bohnsack and Sutherland, 1985). Η παραγωγικότητα των ειδών στην περιοχή εγκατάστασης του τεχνητού υφάλου αυξάνεται μέσω των ακόλουθων τριών μηχανισμών: Επέκταση της περιοχής εκτροφής των νεαρών και ωρίμων ατόμων. Δημιουργία περιβάλλοντος κατάλληλου για τη διαβίωση των ώριμων ατόμων. Προστασία των ειδών που έχουν εποικήσει τον ύφαλο από της θηρευτές και τα αλιευτικά εργαλεία. Σαν άμεσο αποτέλεσμα των ανωτέρω είναι η αύξηση των εμπορικών και μη εμπορικών ιχθυοαποθεμάτων καθώς και των ασπονδύλων στην ευρύτερη περιοχή του τεχνητού υφάλου. 4. Συμπεράσματα/Συζήτηση 4.1. Διαχείριση των Τεχνητών Υφάλων Ένας νέος τεχνητός ύφαλος εγκαθίσταται, συνήθως, σε μία περιοχή που αποτελεί αλιευτικό πεδίο, με αποτέλεσμα μετά την εγκατάστασή του να είναι απαραίτητη η αλιευτική διαχείριση της περιοχής. Στην Ιαπωνία οι παράκτιοι, αλλά και μέρος της ανοικτής θαλάσσης ιχθυοπληθυσμοί διαχειρίζονται από εκείνους που ζουν πλησίον των ακτών. Η παράδοση αυτή έχει καθιερωθεί διαμέσου των αιώνων. Σήμερα, στη χώρα αυτή, οι άδειες για τα αλιευτικά δικαιώματα ορισμένων ακτών δίνονται σε συνεταιρισμούς ψαράδων, ενώ σε ανεξάρτητους ψαράδες, που αποτελούν μέλη του συνεταιρισμού, δίνονται επιπλέον ή διαφορετικά δικαιώματα για την αλιεία βενθικών πληθυσμών, όπως μαλακίων, εχινοδέρμων κλπ, καθώς επίσης και το δικαίωμα να χρησιμοποιούν την επιφάνεια της θάλασσας για ορισμένες χρήσεις, όπως της αλιείας σε τεχνητούς υφάλους (ΕΛΚΕΘΕ, 2009α). Όσον αφορά, λοιπόν, τη διαχείριση των τεχνητών υφάλων στη χώρα μας θα μπορούσε μία περιορισμένη χρήση του δικαιώματος αλιείας να χορηγείται σε έναν περιορισμένο αριθμό παράκτιων ψαράδων. Στην περίπτωση, όμως, κατασκευής μεγαλύτερων τεχνητών υφάλων. σε σχετικά απομακρυσμένες από την ακτή θαλάσσιες περιοχές η ελεύθερη πρόσβαση ενός μεγαλύτερου αριθμού ψαράδων θα πρέπει να θεωρηθεί ως γενική αρχή (ΕΛΚΕΘΕ, 2009α). Εξάλλου σε ορισμένες περιπτώσεις, που εμπλέκονται διαφορετικές κατηγορίες αλιείας πλησίον των τεχνητών υφάλων και λαμβάνουν χώρα συγκρούσεις ανάμεσα στους παράκτιους που ψαρεύουν με διαφορετικά εργαλεία, θα πρέπει να γίνουν ορισμένες διαχειριστικές παρεμβάσεις που θα σχετίζονται με την χρήση των αλιευτικών πεδίων, λαμβανομένου υπόψη ότι η αύξηση της αλιευτικής προσπάθειας θα προκαλέσει υπερεκμετάλλευση των αλιευτικών πεδίων. Σε αυτές τις περιπτώσεις θα πρέπει να εφαρμόζεται από τον κρατικό φορέα διαχείρισης ένα πρόγραμμα το οποίο θα εμπλέκει τους τοπικούς φορείς διαχείρισης και τους ψαράδες της περιοχής σε μια προσπάθεια οργάνωσης ενός αποδεκτού διαχειριστικού συστήματος το οποίο θα κατοχυρώνει μέσω εθελοντικών και υποχρεωτικών συμφωνιών μία κοινή αποδοχή όσον αφορά τον ημερήσιο αριθμό απασχόλησης, τον αριθμό των σκαφών που θα αλιεύουν, τα αλιευτικά εργαλεία και τις αλιευτικές τεχνικές, το μέγεθος αλιεύματος, κλπ. Παρόλα αυτά επειδή οι τεχνητοί ύφαλοι μπορεί να βρίσκονται σε βάθος από λίγα μέτρα μέχρι 200 m είναι δύσκολο να διαχειριστούν από τεχνική άποψη (ΕΛΚΕΘΕ, 2010).
4.2. Συμπεράσματα από την εγκατάσταση και λειτουργία των Τεχνητών Υφάλων Καθώς οι πληθυσμοί των ψαριών μειώνονται στο Αιγαίο και ο ανταγωνισμός των παράκτιων ψαράδων με τη μέση αλιεία (μηχανότρατες, γρι-γρι) φουντώνει, το προστατευμένο περιβάλλον των τεχνητών υφάλων, που συμβάλλει στην αύξηση των ιχθυοαποθεμάτων, προβάλλει ως πιθανή λύση. Το πρώτο πείραμα εγκατάστασης τεχνητού υφάλου στις ελληνικές θάλασσες ξεκίνησε το 1999 στο Θρακικό Πέλαγος στο Φανάρι Ροδόπης και 12 χρόνια μετά η εμπειρία έδειξε πως ήταν απόλυτα επιτυχημένο, καθώς η μέση αύξηση του πληθυσμού των ψαριών ήταν γύρω στο 150%, ενώ σε ορισμένα είδη έφτασε και το 400%. Ακολούθησε η εγκατάσταση τριών ακόμη υφάλων στην Κάλυμνο, Πρέβεζα και Χαλκιδική, με θετικά αποτελέσματα για τους παράκτιους αλιείς. Νέοι τεχνητοί ύφαλοι φιλοδοξούν να προστεθούν μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος Αλιεία 2007-2013 και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας όπως Πιερία, η Μονεμβασιά, η Κυπαρισσία, η Κρήτη κ.ά. Ο πρώτος Ευρωπαϊκός τεχνητός ύφαλος εγκαταστάθηκε στο Μονακό στα τέλη της δεκαετίας του 60 (Allemand et al., 2000). Τεχνητοί ύφαλοι στην Μεσόγειο έχουν εγκατασταθεί στην Γαλλία, Ελλάδα, Ισραήλ, Ιταλία, Μάλτα, Πορτογαλία, Ισπανία και Τουρκία (Jensen, 2002) ενώ μεγαλύτερη συγκέντρωση τεχνητών υφάλων παρουσιάζεται στις ακτές της βόρειας Μεσογείου. Ένα βασικό ερώτημα που τίθεται προς επίλυση σ αυτούς που σχεδιάζουν την διαχείριση των αλιευτικών πόρων είναι με ποιο τρόπο θα εξασφαλίσουν την μέγιστη αλιευτική βιομάζα και παραγωγή, προστατεύοντας συγχρόνως ικανό αριθμό γεννητόρων ώστε να εξασφαλισθεί η αειφόρος διαχείριση του αλιευμένου πληθυσμού. Ο περιορισμός της θνησιμότητας κατά την χρονική περίοδο της ανάπτυξης που προηγείται της αλιείας των νεαρών ψαριών, η αφθονία της τροφής και η προφύλαξη ενός σημαντικού αριθμού γεννητόρων, είναι παράγοντες που συσχετίζονται άμεσα με την ενδυνάμωση του ιχθυοπληθυσμού, την αύξηση της αλιευτικής βιομάζας και της παραγωγής. Σημαντικός παράγοντας που μπορεί να συντείνει στην εξασφάλιση της μέγιστης αλιευτικής βιομάζας είναι η σωστή τοποθέτηση και ορθολογική διαχείριση των τεχνητών υφάλων (ΕΛΚΕΘΕ, 2009α). Απαραίτητη προϋπόθεση για την αύξηση της αλιείας είναι η ύπαρξη ενός διαχειριστικού σχεδίου, προκειμένου να ρυθμιστεί η αλιευτική προσπάθεια της περιοχής, με άλλα λόγια ο έλεγχος πόσα σκάφη ψαρεύουν στην περιοχή που ορίζουμε με κέντρο τον ύφαλο και τι ποσότητες αλιευμάτων ψαρεύουν. Η δημιουργία προστατευομένων περιοχών με την κατασκευή τεχνικών υφάλων συμβάλει στην επίλυση μέρους των προβλημάτων της αλιευτικής διαχείρισης, τουλάχιστον για ορισμένες κατηγορίες ψαράδων, όπως είναι οι παράκτιοι, ενώ οι ψαράδες της μέσης αλιείας θα επωφεληθούν σ ένα επόμενο στάδιο. Μία διαφωνία μεταξύ των αλιευτικών βιολόγων (attraction-production debate) είναι το ερώτημα αν οι τεχνητοί ύφαλοι ανανεώνουν τα οικοσυστήματα που έχουν σε μεγάλο βαθμό υποστεί ζημιά από τη ρύπανση και υπεραλίευση ή απλά προσελκύουν υπάρχοντες πληθυσμούς μακριά από τους φυσικούς οικοτόπους τους δημιουργώντας συγκεντρώσεις ψαριών και καθιστώντας τα ευάλωτα στην υπεραλίευση. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι τεχνητοί ύφαλοι έχουν σαν αποτέλεσμα την πληθυσμιακή αύξηση των ειδών όταν το περιβάλλον αποτελεί τον περιοριστικό παράγοντα. Σχεδιάζοντας υφάλους που προσελκύουν είδη που εμφανίζονται στην περιοχή περιστασιακά και εφαρμόζοντας περιορισμούς στην αλιεία μπορεί να επιτευχθεί η υπεραλίευση ευαίσθητων ειδών. Εν τέλει οι τεχνητοί ύφαλοι δεν αποτελούν υποκατάστατο για τα φυσικά οικοσυστήματα. Δεν μπορεί να αντικατασταθεί η θέσπιση θαλάσσιων πάρκων τα οποία αποδεδειγμένα επαναφέρουν υπεραλιευμένους πληθυσμούς ακόμα και αν δεν αποδίδουν τα ίδια οικονομικά κέρδη όπως οι τεχνητοί ύφαλοι. Η δημιουργία τεχνητών υφάλων με την παράλληλη σύσταση προστατευόμενης περιοχής όπου
μπορεί να εφαρμοστεί μία σειρά διαχειριστικών μέτρων αποσκοπεί στον εμπλουτισμό της θαλάσσιας ζωής, στην αύξηση της βιοποικιλότητας και των αλιευτικών αποθεμάτων, όπως και στην επιστημονική έρευνα, την ευαισθητοποίηση του κοινού για την προστασία της θαλάσσιας ζωής και γενικότερα του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Τα οφέλη από τη σύσταση τέτοιων περιοχών δεν είναι άμεσα αλλά χρειάζονται κάποιο χρόνο ώστε να αναπτυχθεί ζωή, που περιλαμβάνει διαδοχική εποίκιση των ειδών, προσαρμογή τους στην περιοχή κλπ. (ΕΛΚΕΘΕ, 2010). Η επιτυχής εγκατάσταση και ορθολογική διαχείριση ενός τεχνητού υφάλου μπορεί να συμβάλει στον έλεγχο του κόστους των αλιέων της περιοχής μέσω της αύξησης της αλιευμένης βιομάζας (αύξηση παραγωγής) στην περιοχή και στην βελτίωση της ποιότητας του αλιεύματος, γιατί συνήθως οι τεχνητοί ύφαλοι βρίσκονται πλησίον των λιμανιών, περιορίζοντας την κατανάλωση του πετρελαίου και τον χρόνο αναζήτησης του αλιευτικού πεδίου, αναβαθμίζοντας την φρεσκότητα του αλιεύματος. Επίσης προστατεύει την παράκτια αλιεία από την παράνομη αλιεία των μηχανοτρατών (ΕΛΚΕΘΕ, 2010). Επιπλέον ένας επιτυχημένος τεχνητός ύφαλος θα συμβάλει καθοριστικά και στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής, δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας και διασφαλίζοντας τις υπάρχουσες με την περαιτέρω αξιοποίηση του. Τέτοια μπορεί να είναι η χρήση του ως καταδυτικό πάρκο που μπορεί να αποτελέσει τουριστικό προορισμό ενώ παράλληλα θα προσφέρει σημαντικές ευκαιρίες για ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής μέσω της αυξημένης προσέλκυσης τουριστών και της δημιουργίας εξειδικευμένων υπηρεσιών (σχολές καταδύσεων, επιχειρήσεις ενοικίασης και πώλησης καταδυτικού εξοπλισμού, κ.α.) και επέκτασης των υπαρχόντων (ξενοδοχειακές επιχειρήσεις, εστιατόρια, τουριστικά καταστήματα κ.α.) για την κάλυψη των αναγκών που θα προκύψουν. 5. Βιβλιογραφικές αναφορές Allemand, D., Debernardi, E. & Seaman, W. Jr., 2000. Artificial reefs in the Principality of Monaco: protection and enhancement of coastal zones. In Artificial Reefs in European Seas, pp. 151 166. Ed. by A. C. Jensen, K. J. Collins, and A. P. M. Lockwood. Kluwer. 508 pp. Alevizon W.S. & Gorham J.C., 1989. Effects of artificial reef deployment on nearby resident fishes. Bulletin of Marine Science, (44): 646-661. Ambrose R.F. & Swarbrick S.L., 1989. Comparison of fish assemblages on artificial and natural reefs of the coast of southern California. Bulletin of Marine Science, (44): 718-733. Black K.P., 2001. Artificial surfing reefs for erosion control and amenity: theory and application. Journal of Coastal Research. International Costal Symposium (ICS2000) New Zealand, 1-14. Bohnsack J. A. & Sutherland D. L., 1985. Artificial reef research: a review with recommendations for future priorities. Bulletin of Marine Science, (37):11-39. Bohnsack J.A., Harper D.E., McClellan D.B. & Hulsbeck M., 1994. Effects of reef size on colonization and assemblage structure of fishes at artificial reefs of southeastern Florida, U.S.A. Bulletin of Marine Science, (55): 796-823. Bombace, G., 1981. Note on experiments in artificial reefs in Italy. In Management of Living Resources in the Mediterranean Coastal Area. Study Reviews of the General Fisheries Council of the Mediterranean, (58): 309 324. Carr M.H. & Hixon M.A., 1997. Artificial reefs: the importance of comparisons with natural reefs. Fisheries (22): 28-33. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. 2009α. Μελέτη Κατασκευής Τεχνητού Υφάλου στην Περιοχή Λιτόχωρου Ν. Πιερίας. Επιμέλεια Δημήτριος Σ. Κλαουδάτος, Αλέξιος Ι. Κονίδης, Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου, 226 σελ. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. 2009β. Προμελέτη για την κατασκευή τεχνητού υφάλου στο νομό Ηλείας στην περιοχή μεταξύ Κατάκολου και δέλτα Αλφειού. Επιμέλεια Κονίδης Αλέξης, Κλαουδάτος Δημήτρης, 5 σελ.. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. 2009γ. Εμπειρογνωμοσύνη για την Κατάσταση Εποίκισης Τεχνητού Υφάλου Παράκτιας Ζώνης Ιονίου Πελάγους, Νομού Πρέβεζας. Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, Αριθμός Σύμβασης 118/2009, Επιμέλεια Αλέξιος Κονίδης, Δημήτριος Κλαουδάτος, 54 σελ. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. 2010. Οριστική μελέτη σχεδίου υλοποίησης τεχνητών υφάλων στο νομό Λακωνίας (TY Μονεμβασιάς). ΤΕΥΧΟΣ 2: Αλιευτική μελέτη για το σχεδιασμό της εγκατάστασης τεχνητού υφάλου στην περιοχή πορί-μονεμβασιάς νομού Λακωνίας, Τελική Τεχνική Έκθεση. Επιμέλεια Δημήτριος Σ. Κλαουδάτος, Αλέξιος Ι. Κονίδης, 142 σελ. Jensen A. C., 2002. Artificial reefs of Europe: perspective and future. ICES Journal of Marine Science, (59): 3-13. Gomez-Buckley M. & Haroun, R., 1994. Artificial reefs in the Spanish Coastal zone. Bulletin of Marine Science, (55): 1021-1028.
Kenchington R.A., 1988. Managing reefs and inter-reefal environments and resources for sustained exploitative, extractive and recreational uses. In: Choat JH et al (eds) Proc 6th int coral Reef Symp. Vol. 1. Symposium Executive Committee, Townsville, pp 81-87 Pickering H. & Whitmarsh D., 1997. Artificial reefs and fisheries exploitation: a review of the attraction versus production debate, the influence of design and its significance for policy. Fisheries Research 31:39-59. Pratt J.R., 1994. Artificial habitats and ecosystem restoration: managing for the future. Bulletin of Marine Science, (55): 268-275. Ranasinghe R., Hacking N. & Evans P., 2001. Multi-functional artificial surf breaks: A review. Centre for Natural Resources NSW Department of Land and Water Conservation. Relini, G. & Relini, L. O., 1989. Artificial reefs in the Ligurian Sea (northwestern Mediterranean): aims and results. Bulletin of Marine Science, (44): 743 751. Relini, G., Relini, M., Torchia, G. & Palandri, G., 2002. Ten years of censuses of fish fauna on the Loano artificial reef. ICES Journal of Marine Science, (59): 132-137. Riggio, S., Badalamenti, F., Chemello, R. & Gristina, M., 1989. Zoobenthic colonisation of a small artificial reef in southern Tyrrhenian: results of a three-year survey. FAO Fishery Reports, 428: 138 153. Rilov G. & Benayahu Y., 2000. Fish assemblage on natural versus vertical artificial reefs: the rehabilitation perspective. Marine Biology, (136): 931-942.