ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ

J a c q u e l i n e ά ε Κ ο η ι ϋ ΐ γ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ι<α β ο ΐ α ά ΐ λ ρ κ ί ν τ ΐ η χ κ & > ι Υ 5 Ό Γ τ η ίβία&θβκ. ίυιτοχοπνί λΐχχ>ί: π ΐτ ουο ; Μ^βχΐ αρκεθβί >ΜΛ3& Ϊ κβτοβοοκοττ π π < η ο χ ^ κ λ ί ε β Κ > α ^ ο β Ν η ο ΰ ΐ / λ ι ο ο ' & % < ϊ 3 Χ Χ. $ Κ ΐ τ ί θ 1 &? Κ ^! Ί \ π ε τ ί 0 Κ 4 ν ί. β : 0 Η ε π ΐ 6? Ο Ν 0 Μ Χ ί ν ο π ν 2 ε Υ 0 ΟΑλφ!Λ ΗΚν* ΜΤ^ΚΜη τη ' Τ ί χ ΐ ΐ μ η β 0 6 0 6 0 Μ Ο Υ Λ έ Γ Θ Ο Μ ηρ Γ ιν Ο Η Ο Ι Η & ί : ^. θ έ ΐ Φ ΐ 3 ΰ Η Η α ί ί ^ 0 τ ^ ΐ Μ 0 θ 0 Η ν - ϊ φ Η 7^ Κ λ ΐΚ ίη * ^ -νθ Α > νχ Ο ν ο ΰ ικ ά >θηηα*»^ ΙΛ» ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ - Α. ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ

I. άε Κοιηΐΐΐγ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ

Τ ίτλος πρωτοτύπου: Précis de Littérature Grecque PRESSES U N IV ERSITA IRES D E FRANCE, P.U.F., Paris, 1980 γιά τήν ελληνική γλώσσα, Α θήνα, 1988 ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ TOT ΒΙΒΛΙΟΥ- Α. Κ Α ΡΔ Α Μ ΙΤ ΣΑ & ΣΙΑ Ο.Ε. Ίπποκράτους 8, Α θήναι 106 79 Τηλ. 210-3615156 Fax 210-3631100 e-mail: info@ kardamitsa.gr ιστοσελίδα:, www.kardamitsa.gr ISBN 960-354-038-2 Διατηρούμε δλα τά δικαιώματα, συγγραφικά καί εκδοτικά, αυτου του βιβλίου. Κανένα μέρος αυτής τής έκδοσης δέν μπορεί νά άναπαραχθεΐ, νά αποθηκευτεί μέ σύστημα άναπαραγωγής, νά μεταδοθεί μέ οποιαδήποτε μορφή καί μέ ποιοδήποτε μέσο πού υπάρχει ή πρόκειται νά υπάρξει, χωρίς τήν προηγούμενη άδεια τού Ινστιτούτου του Βιβλίου -Α.Καρδαμίτσα, τό οποίο έκπροσωπεΐ επίσης τήν συγγραφέα καί τήν μεταφράστρια

Ι α ο ς ι ι β ϋ η ε Κ ο ι η ΐ ΐ ΐ γ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Μετάφραση: Θεώνη Χρ1στοπούλου-Μτκρογ1αννάκη Δεύτερη Έ κδοση ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ - Α. ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ ΑΘΗΝΑ 2010

ΣΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ Μ Ο Υ Θεώνη Χριστοπούλου - Μ ικρογιαννάκη

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ Μέ συγκίνηση βλέπω νά κυκλοφορεί στήν Ελλάδα αύτό τό βιβλίο γιά τήν αρχαία ελληνική λογοτεχνία. Θά ήθελα λοιπόν νά έκφράσω θερμά τήν ευγνωμοσύνη μου προς τους εκδότες πού πήραν αότή τήν πρωτοβουλία καί προς τή μεταφράστοια Κα Θ. Μικρογιαννάκη, ή όποία χρησιμοποίησε τήν οξυδέρκειά της όχι μόνο γιά νά άποδώσει μέ άκρίβεια τό κείμενο, άλλά καί γιά νά τό βελτιώσει διορθώνοντας διάφορα λάθη πού μοο είχαν διαφύγει. Έ τσι τό έργο μου θά γίνει πιό άξιο νά διαβαστεί στή χώρα που είδε αότή τή λογοτεχνία νά γεννιέται καί άπό τήν όποία άνέκαθεν τρέφεται κατά τρόπο πιό άμεσο, άπό όσο μπορεί νά συμβαίνει στήν περίπτωση τής Γ αλλίας. Οί Γάλλοι που γιά πρώτη φορά έπισκέπτονται τήν Ελλάδα γοητεύονται όταν βλέπουν όχι μόνον τά τοπία καί τά έργα τέχνης, άλλά καί τά ονόματα τών δρόμων, τών τόπων, καί τών προσώπων, καθώς καί τήν ίδια τή γλώσσα νά δίνουν έξαφνα μιά ζωή συγκεκριμένη καί συνεχή σ όσα έχουν γνωρίσει άπό τά βιβλία. Είμαι ευτυχής πού ένα άκόμα βιβλίο - έστω καί άν πρόκειται γιά άπλό έγχειρίδιο - έρχεται νά μηνύσει στούς Έ λληνες τή θερμή ευγνωμοσύνη πού αισθανόμαστε γιά όσα αότή ή γραμματεία μάς προσφέρει. Έ χω διαθέσει όλες τίς δυνάμεις μου γιά νά διατηρήσω στήν έκπαίδευσή μας τή μελέτη αότών τών κειμένων: αυτά φώτισαν τή ζωή μου..ΐβοςυειϊηε (1ε Κοιπί1Ιγ Μάιος 1985

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ Μία σύγχρονη, συνοπτική άρχαία ελληνική γραμματολογία, ή όποία θά μπορούσε νά αποδειχθεί χρήσιμη δχι μόνον στους ειδικούς φιλολόγους καί στούς φοιτητές τών Φιλοσοφικών Σχολών άλλά καί σέ ένα ευρύτερο κοινό, έλειπε άπό τήν ελληνική βιβλιογραφία. Είναι ευχάριστο, δτι μεγάλες μορφές τής φιλολογικής επιστήμης, όπως ή καθηγήτρια Jacqueline de Romilly, μετά άπό πολύχρονη καί παραγωγική ενασχόληση μέ ειδικώτερα προβλήματα, αισθάνονται τήν ανάγκη νά παρουσιάσουν σέ ένα συνθετικό έργο συνολική τήν εικόνα τής αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Τό κύρος τους εγγυάται καί τήν ποιότητα του έργου τους. Ετσι, γιά μένα τουλάχιστον, ή μετάφραση αύτοϋ ειδικά τοΰ έργου στά Νέα Ελληνικά δέν αποσκοπεί μόνον στή συμπλήρωση ενός βιβλιογραφικού κενού άλλά αποτελεί καί τήν απόδοση μικρού μέρους τών δσων οφείλει ό έλληνας φιλόλογος σέ ξένους επιστήμονες, εραστές καί ακάματους ερευνητές τοΰ αρχαίου ελληνικού λόγου, όπως ή καθηγήτρια Jacqueline de Romilly. Αισθάνομαι τήν άνάγκη νά εκφράσω τις πιό θερμές μου ευχαριστίες πρώτα προς τήν ίδια γιά τό ενδιαφέρον μέ τό όποιο παρακολούθησε τήν πορεία τής μεταφραστικής μου εργασίας. Προς τούς συναδέλφους κ.κ. Γ. Χριστοδούλου, καθηγητή τής Σχολής Ευελπίδων καί Γ. Χρυσάφη, λέκτορα τής Φιλοσοφικής Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου Αθηνών, τό χρέος μου είναι μεγάλο. Ή γενναιόδωρη διάθεση τοΰ πολύτιμου χρόνου τους, οι ουσιαστικές υποδείξεις τους καί γενικά ή συγκινητική τους συμπαράσταση στήν προσπάθειά μου δέν άντισταθμίζονται μέ λίγες λέξεις ευχαριστίας. Θά ήθελα νά ελπίζω δτι τό βιβλίο αυτό θά εμπνεύσει στούς "Ελληνες αναγνώστες του τήν αγάπη προς τήν άρχαία ελληνική λογοτεχνική δημιουργία καί θά τούς κινήσει τό ένδιαφέρον νά τήν γνωρίσουν βαθύτερα, δικαιώνοντας έτσι τίς προσδοκίες τής συγγραφέως του. Θ. Χριστοπούλου - Μικρογιαννάκη

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι χαρά νά γράψει κανείς γιά τήν άρχαία έλληνική γραμματεία, γιά νά συμβάλει στην καλύτερη κατανόησή της όμως είναι σκληρό νά τό κάνει μέ συντομία. Τό έγχείρημα προϋποθέτει μιά σειρά άπό έπιλογές δύσκολες, συχνά καί αύθαίρετες. Πρώτα - πρώτα, σ ό,τι αφορά τά χρονολογικά όρια, θεωρήσαμε ότι έπρεπε νά διατρέξουμε όλη τήν ιστορία τής αρχαίας έλληνικής γραμματείας, ώστε νά είναι δυνατή μιά συνολική θεώρηση αυτής τής ασυνήθους άνθησης μέ τήν ποικιλία πού έκδηλώνεται μέσα σ αύτήν καί ή όποία διαρκεί πάνω άπό 10 αιώνες (άπό τόν 8ο αι. π.χ. μέχρι τόν 4ο αι. μ.χ. καί μάλιστα χωρίς νά μπούμε στό πλαίσιο τής βυζαντινής έποχής). Αύτό ήταν δυνατόν μόνον άν συντομεύαμε τίς πιό όψιμες περιόδους καί αν άρκούμαστε σέ βραχεία θεώρηση τής χριστιανικής γραμματείας, ή όποία άναδεικνύει άλλα κριτήρια καί άλλες παραδόσεις. Οί σύντομες σχετικές ένδείξεις μόλις επιτρέπουν νά συσχετισθούν μεταξύ τους οί διάφορες μορφές τής έλληνικής γραμματείας. Αντίθετα έπιμείναμε δίνοντας μεγαλύτερη έκταση στούς κλασσικούς αιώνες καί στούς συγγραφείς τών αιώνων αύτών πού έμελλαν νά έχουν τήν πιό εύρεία έπίδραση στίς μελλοντικές λογοτεχνίες. Ελπίσαμε έξάλλου ότι οί συγγραφείς αυτοί θά συνέχιζαν νά κατέχουν μεγάλη θέση στήν έκπαίδευσή μας καί πώς έτσι οί πληροφορίες πού παρέχονται γι αυτούς θά μπορούσαν νά διευκολύνουν τήν προσπάθεια τών μαθητών καί τών φοιτητών. Στήν ίδια προοπτική έσκεμμένα παραιτηθήκαμε άπό τό νά συμπεριλάβουμε σ αύτό τό έγχειρίδιο προβλήματα πού σήμερα συζητιούνται άπό τούς έπιστήμονες. Οί σχετικές ένδείξεις μπορούν νά βρεθούν στήν έξαίρετη Ισ το ρία τής 'Αρχαίας Έλληνικής Λογοτεχνίας τού Α. ίε ς ίψ πού ύπάρχει στά γερμανικά, άγγλικά, ιταλικά καί συχνά άναθεωρήθηκε καί έπανεκδόθηκε1. Προτιμήσαμε νά σταθούμε στά δεδομένα πού ή γνώση τους είναι ένπάση περιπτώσει άπαραίτητη. Αποφύγαμε έπίσης νά διατυπώσουμε προσωπικές άπόψεις πού θά ήταν συζητήσιμες: ένα έγχειρίδιο όφείλει νά αποβλέπει όσο γίνεται περισσότερο στήν άντικειμενικότητα. Φυσικά έπιχειρήσαμε νά δώσουμε στό έργο πνεύμα ιστορικό. Αύτό ε ί 1. Σ Μ, Τό έργο έχει μεταφρασοεγ καί στά 'Ελληνικά: βλ, Ά. Ι-εβΙ^, Ισ το ρ ία τής Α ρ χαίας Έ λληνικής Λ ογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη 1985 (5η έκδ. άναοεωρημένη). 13

ναι τό πνεύμα τής έποχής μας καί αύτό τή διακρίνει από τήν έποχή πού γράφτηκε π.χ. ή έξαίρετη Ιστορία, τής Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας των Α. καί Μ. Ο ^ ε ί πού δημοσιεύθηκε στό Παρίσι σέ πέντε τόμους στό τέλος του περασμένου αιώνος: κάθε ηθική ή αισθητική θεώρηση θά φαινόταν σήμερα άχρηστη. Αυτό δέν σημαίνει βέβαια ότι συστηματικά άποφυγαμε όρισμένες εκτιμήσεις προερχόμενες από τήν καθαρή λογοτεχνική κριτική. 'Οπωσδήποτε, καί όποια καί αν είναι ή σημασία τών ιστορικών προοπτικών, ή έλληνική λογοτεχνία είναι κάτι περισσότερο άπό άπλό πολιτιστικό φαινόμενο: ή όμορφιά τών έργων καί τό νόημά τους μπορούν νά μιλήσουν μέ δύναμη σέ καθένα άπό μάς, όπως έχει ήδη γίνει καί σέ άλλους στό πέρασμα τών αιώνων. Ετσι έλπίσαμε ότι θά συμβάλουμε στή δημιουργία αυτής τής επαφής, όπου ή γνώση τής έσωτερικής έξέλιξης καί τών ιστορικών συνθηκών παρέχει μόνον κάποια έπιπλέον βοήθεια. Γιά νά καταστεί αισθητή ή έσωτερική αύτή έξέλιξη τής έλληνικής λογοτεχνίας, άντιμετωπίσαμε προβλήματα σύνθεσης πού λύσαμε κατά τόν καλύτερο ή χειρότερο τρόπο. Τά μειονεκτήματα όμως τών λύσεων πού υιοθετήθηκαν δέν θά μπορούσαν νά άποσιωπηθούν. Ό σ ο γιά τή γενική διάταξη, αυτή δέν έθετε προβλήματα καθεαυτή: ό ρυθμός πού διέπει τήν άρχαία έλληνική λογοτεχνία είναι ό ρυθμός τής ιστορίας καί αύτή περιλαμβάνει φάσεις πολύ καθαρές. Ή λογοτεχνία αύτή αρχίζει μέ τήν όμηρική έποχή όπου διατηρούνται άναμνήσεις άναγόμενες στόν Τρωϊκό πόλεμο καί στήν μυκηναϊκή έποχή, δηλαδή στόν 12ο αι. π.χ. Ή δη όμως ό έλληνικός κόσμος είχε άνανεωθεΐ άπό τήν άφιξη τών Δωριέων στήν 'Ελλάδα καί τίς νέες μεταναστεύσεις στή Μ. Α σία.'ή άρχαϊκή έποχή στόν 7ο καί 6ο αι. σημαδεύει συνεπώς ένα καινούργιο ξεκίνημα: ό λυρισμός ανθίζει καί έξελίσσεται, ή φιλοσοφία έμφανίζεται καθώς έπίσης καί τά πρώτα πεζά έργα. Καί κατόπιν, στό διάστημα μεταξύ τής νίκης τών Ελλήνων καί τής Αθήνας κατά τούς Μηδικούς πολέμους μέχρι τήν καταστροφή πού έπέφερε στήν Αθήνα καί στήν Ε λλάδα ό Φίλιππος τής Μακεδονίας, δηλαδή άπό τό 480 ώς τό 338 τοποθετούνται οί δύο μεγάλοι άθηναϊκοί αιώνες: «ό αίών τού Περικλέους», ό 5ος δηλ. αιώνας, καί άπό τό άλλο μέρος ή έποχή του Πλάτωνος καί του στοχασμού, δηλαδή ό 4ος. Στόν 5ο αι. ή Αθήνα είναι παντοδύναμη. Ή ήττα της όμως, τό 404, τήν άφήνει κατεστραμμένη καί άπογοητευμένη. Ό Φίλιππος καί ό Αλέξανδρος αποτελειώνουν τήν ύποταγή της. Μέ τόν θάνατο τοϋ Αλεξάνδρου μιά έντελώς καινούργια έποχή άρχίζει, μέ άλλα κέντρα, αλλα λογοτεχνικά είδη, άλλα γούστα. 'Η Αλεξάνδρεια είναι ή μεγάλη τους έστία. Τέλος μέ τή Ρωμαϊκή έπικράτηση ή 'Ελλάδα καί ή λογοτεχνία της εισέρχεται στήν τροχιά τής Ρώμης, ένώ συγχρόνως τά διευρυμένο όρια τού κόσμου διευκολύνουν τήν άνάπτυξη νέων έστιών 14

σχεδόν παντοϋ στήν Μ. Ασία καί άργότερα γύρω άπό τό Βυζάντιο. Τίποτε δέν θά μπορούσε νά είναι σαφέστερο άπό αυτές τίς άδρές γραμμές πού έπιβάλλονται άπό τίς ϊδιες τίς μετατοπίσεις τής εξουσίας. Θά παρατηρηθεί μόνον ότι σύμφωνα μέ τίς άρχές πού προεξαγγείλαμε, ενώ κάθε μεγάλη περίοδος άποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο, ό 5ος αι. περιλαμβάνει έδώ τρία κεφάλαια όπως καί ό 4ος. Τά προβλήματα όμως άνέκυπταν ένσχέσει πρός τήν κατανομή τών κεντρικών κεφαλαίων καί ώς πρός τή σειρά τους. Προέκυπταν επίσης άλλου, στίς ϊδιες τίς λεπτομέρειες τής έκθεσης: στά κεφάλαια πού άνήκουν στόν ϊδιο αιώνα ή τάξη δέν μπορούσε νά είναι αύστηρά χρονολογική. Τά έργα συμπιέζονται: τραγωδίες, κωμωδίες, φιλοσοφικά δοκίμια, ιστορικά έργα ώριμάζουν σιγά σιγά μέσα στούς ίδιους χρόνους. Παράλληλες έξελίξεις εκφράζονται άπό χρόνο σέ χρόνο μέσα σέ είδη διαφορετικά. Σύμφωνα μέ τή χρονολογική τάξη ή έπίδραση τών σοφιστών θά έπρεπε νά παρεμβληθεί μεταξύ του Σοφοκλή καί τού Ευριπίδη καθώς καί μεταξύ τού Ηροδότου καί τού Θουκυδίδη. Πώς όμως νά ξεχωρίσει κανείς δύο τόσο κοντινούς καί συγκρίσιμους συγγραφείς; Αντίθετα σύμφωνα μέ μιά λογική κατάταξη θά ήταν δυνατόν νά παρακολουθήσουμε τήν έσωτερική ιστορία κάθε είδους. Ή κατάταξη ώστόσο πού υιοθετήθηκε έδώ δέν είναι οϋτε ή μιά οϋτε ή άλλη: πράγματι θεωρήσαμε πιό έποπτικό νά τοποθετήσουμε μαζί άρχικά τούς δύο συγγραφείς στούς όποιους κατά τόν καλύτερο τρόπο έκδηλώνεται ή έπίδραση τών μηδικών πολέμων προτού δούμε ξεχωριστά τήν έξέλιξη τών ειδών πού δημιουργήθηκαν άπό τόν καθένα τους. Τό άποτέλεσμα είναι οί σοφιστές νά έμφανίζονται στό βιβλίο μετά άπό τόν Ευριπίδη, πού υπέστη τήν έπίδρασή τους: ή πολυπλοκότητα τής ζωής άνθίσταται καί διαφεύγει κάθε στιγμή. 'Όμοια, οί συγγραφείς του 4ου αι. πού κατανέμονται σέ τρία κεφάλαια είναι στήν πραγματικότητα όλοι σχεδόν σύγχρονοι- πώς νά τούς κατατάξεις άν όχι μέ βάση τά είδη πού καλλιέργησαν; Τουλάχιστον φροντίσαμε νά σημειώνουμε πάντοτε μέσα στό κείμενο αύτές τίς έπικαλύψεις καί ένας χρονολογικός πίνακας στό τέλος τού τόμου άποκαθιστά τήν χρονολογική τάξη καί τίς συγχρονίες. Τέλος καί γιά τά κεφάλαια άκόμα τά σχετικά μέ άλλες περιόδους φάνηκε πώς έπρεπε νά δεχθούμε τίς έπικαλύψεις, έκεϊ όπου καθιστούσαν πιό καθαρές τίς συνολικές προοπτικές. Έτσι μέ τούς 'Ομηρικούς "Υμνους, πού έντάσσονται στήν άρχαϊκή εποχή, κλείνει τό κεφάλαιο πού άναφέρεται στόν Ό μηρο, ένώ φιλόσοφοι σύγχρονοι, άνάλογα μέ τόν τόνο τής φιλοσοφίας τους, έξετάζονται είτε μέ αύτούς τής άρχαϊκής έποχής είτε μέ έκείνους του 5ου αι. Ακόμα οί άπαρχές τής 'Ιστορίας, ένώ καταλήγουν στόν Η ρόδοτο, έξετάζονται στό κεφάλαιο πού άφιερώνεται σ αύτόν καί όχι μαζί μέ τίς άπαρχές τής φιλοσο 15

φίας, άν καί άνήκουν στήν ίδια έποχή: νομίσαμε ότι άξιζε νά τίς πραγματευθοϋμε χωριστά, στήν άρχαϊκή περίοδο. Οί διάφορες αότές δυσκολίες είναι δυνατόν νά προκαλέσουν στόν αναγνώστη κάποια δυσανασχέτηση ή καί παρεξήγηση άκόμα. Α λ λ αύτό ακριβώς άξίζει νά τό προσέξουμε. Γιά ποιό λόγο πράγματι είναι τόσο δύσκολο νά κατατάξει κανείς τούς Έλληνες συγγραφείς σύμφωνα μέ κάποια τάξη Ικανοποιητική; Επειδή άκριβώς αύτή ή λογοτεχνία παρουσιάζει την πιό σταθερή καί τήν πιό πολύπλοκη έξέλιξη άπό όποιαδήποτε άλλη. Έδώ ένμέρει βρίσκεται ένα στοιχείο αύτου πού όνομάσθηκε «έλληνικό θαύμα», τό όποιο όφείλεται, καθώς φαίνεται, σέ δύο χαρακτηριστικά. Τό πρώτο είναι ή άσυνήθης Ικανότητα αύτής τής λογοτεχνίας πάντοτε νά έπινοεϊ, νά ανακαλύπτει, νά άνανεώνεται. Γιά τόν δικό μας δυτικό κόσμο αύτό σημαίνει δτι γεννήθηκε δ λυρισμός, ή τραγωδία καί ή κωμωδία, ή ίστορία, ή φιλοσοφία, ή βιογραφία, τό μυθιστόρημα, ό διάλογος: όλα τά βλέπει κανείς νά έρχονται στό φώς. Μόλο πού δέν είναι ευχάριστο νά καταφεύγει κανείς σέ χρονολογικές έπικαλύψεις αύτό γίνεται άναπόφευκτο άφού όλα κάθε στιγμή άλλάζουν. Μετά τούς σοφιστές δέν γράφουν πιά όπως πρίν, ούτε μετά τόν Σωκράτη, ούτε άκόμα μετά άπό αύτή τή νίκη ή έκείνη τήν ήττα. Τίποτε ποτέ δέν ύπήρξε λιγότερο σταθερό ή λιγότερο άκίνητο άπό αυτή τή λογοτεχνία, πού άργότερα όνομάστηκε κλασσική. Ά πό τό άλλο μέρος ό παραλληλισμός τής εξέλιξης τών διαφόρων ειδών καί τού ρόλου πού έπαιξαν τά έθνικά γεγονότα θά άρκοϋσε γιά νά ύπενθυμίσει ότι αύτή ή λογοτεχνία, τουλάχιστον στήν πρώιμή της περίοδο, είναι ισχυρά δεμένη μέ τή συλλογική ζωή: ό συγγραφέας είναι πρώτιστα καί διαρκώς πολίτης. Τά λογοτεχνικά είδη, όπως τό θέατρο, οργανώνονται γύρω άπό μιά έκδήλωση τής πόλεως. Καί ή ίδια ή φιλοσοφία δέν παραλείπει διόλου (τουλάχιστον στήν κλασσική περίοδο) νά είναι ήθική καί πολιτική. Αύτή ή συλλογική μέριμνα έξηγεΐ τό ότι οί συγγραφείς ζουν στόν ίδιο ρυθμό καί ότι οί έπιδράσεις άσκοονται άπό τόν έναν στόν άλλο. Αύτό τό γεγονός άλλωστε πού φέρνει κοντά τήν έλληνική λογοτεχνία πρός τίς δικές μας καθιστά τή χρονολογική τάξη Ιδιαίτερα άναγκαία άλλ Ιδιαίτερα άνεφάρμοστη. Ό πω ς καί άν είναι, οί άτέλειες τής έκθεσης δέν θά έχουν μεγάλη σημασία άν οί άναγνώστες θελήσουν νά διορθώσουν τίς έντυπώσεις τους προσφεύγοντας στήν άνάγνωση τών ϊδιων τών κειμένων. Ή παρούσα έργασία σκοπεύει μόνο νά τούς δημιουργήσει τήν έφεση καί νά τούς χρησιμεύσει ώς πλαίσιο ή ώς όδηγός. Τό μόνο μέσο γιά νά γνωρίσει κανείς μιά λογοτεχνία είναι νά τήν διαβάσει: καί θά έπιθυμούσαμε αύτό τό έγχειρίδιο νά άποτελέσει κίνητρο γιά τήν άνάγνωσή της. 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Ό μηρος Ή έλληνική λογοτεχνία αρχίζει γιά μας μέ δύο μεγάλα έπη πού μας παραδόθηκαν μέ τό όνομα τοΰ Όμήρου: τήν Ίλιάδα καί τήν Οδύσσεια. Τά δύο έργα είναι γραμμένα σέ δακτυλικούς έξαμέτρους. Τό πρώτο αριθμεί περίπου 15.000 στίχους, τό δεύτερο 12.000 περίπου. Τό πρώτο άφηγεΐται μέρος τοϋ πολέμου τών Αχαιών έναντίον τής Τροίας, μέ τήν «μήνιν» τοΰ Α χιλλέα, τήν άρνησή του νά συνεχίσει τόν αγώνα, τήν έπιστροφή του κατόπιν γιά νά πάρει έκδίκηση γιά τόν φίλο του καί τελειώνει μετά τόν φόνο τοΰ Τρώα Έκτορα καί τήν απόδοση τοΰ σώματός του στούς δικούς του. Τό δεύτερο άφηγείται τήν έπιστροφή τοΰ Όδυσσέα στήν πατρίδα του μετά τήν κατάληψη τής Τροίας. Οί Α ρχαίοι δέχονταν πώς ποιητής τών δύο αύτών έπών ήταν ό Ό μ η ρος, πού έζησε στόν 8ο αι. π.χ. (ό Τρωικός πόλεμος τοποθετείται γύρω στό 1200 π.χ.). Ό λα τά ύπόλοιπα είναι άβέβαια. Έλεγαν ότι ό Ό μηρος ήταν τυφλός, αλλ αύτό ήταν ίσως μιά παράδοση πού συνδέεται μέ τίς αντιλήψεις σχετικά μέ τήν έμπνευση. Ό μάντης Τειρεσίας ήταν έπίσης τυφλός. Έ γινε λόγος γιά διάφορες πόλεις πού κάθε μιά διεκδικούσε τήν τιμή νά είναι ή γενέτειρά του. 'Οπωσδήποτε είναι πιό πιθανό ό Ό μηρος νά συνδέεται πρός τή Μ. Α σία καί φαίνεται ότι είχε ζήσει τουλάχιστον γιά ένα διάστημα στή Χίο. Τό κείμενο τών ποιημάτων σταθεροποιήθηκε άργότερα στήν Αθήνα τοΰ Πεισιστράτου, δηλ. στόν 6ο αι. π.χ. Τό κείμενο πού συγκροτήθηκε θά πρέπει νά Αποτελούσε τή βάση γιά τίς έτήσιες απαγγελίες τών Παναθηναίων. Ό Ό μηρος πάντως άποτέλεσε ύπόδειγμα γιά όλους τούς ποιητές πού ακολούθησαν καί οί Έλληνες τόν θεώρησαν στό έξής ώς τή βάση τής έκπαίδευσής τους καί ώς σημείο άφετηρίας όλων τών στοχασμών τους. Οί δυσκολίες άρχίζουν από τή στιγμή πού θέλουμε να ξεπεράσουμε τά τόσο αβέβαια αυτά δεδομένα, γιατί ή έρμηνεία τών όμηρικών έπών θέτα πολυάριθμα προβλήματα. Πράγματι ύπάρχουν δύο τρόποι προσέγγισης αύτών τών ποιημάτων πού πρέπει νά συνδυασθούν. Ό πρώτος συνίσταται στό νά Αναρωτηθεί κανείς γιά τή σύνθεσή τους καί νά τήν συνδέσει πρός τούς αιώνες πού χωρίζουν 17

τό ποίημα άπό τά αρχικά του δεδομένα, άναζητώντας μέσα σ αυτό τά ϊχνη τής έπεξεργασίας τους. Ό άλλος συνίσταται στό νά συγκρατήσει κανείς μόνο τό άπαρτισμένο έργο μέ τήν ένότητα καί τό λογοτεχνικό του περιεχόμενο, έτσι όπως έπρόκειτο νά τό γνωρίσουν οί έπερχόμενοι αιώνες. I) Τό Έπος καί ή Σύνθεση του Κανείς δέν μπορεί νά άγνοήσει τή σχέση του έπους μέ τήν ιστορία τής περιόδου που άρχίζει άπό τόν πόλεμο τής Τροίας ως τόν Ό μηρο, ύστερα άπό τίς διαδοχικές άνακαλύψεις τής άρχαιολογικής σκαπάνης. Βρέθηκε ή Τροία (στό Hissarlik στή Μ. Ά σία) καί ταυτίστηκαν μέ άρκετή πιθανότητα τά ϊχνη τής πόλης που καταλήφθηκε γύρω στά 1200 (Τροία Vila). Βρέθηκε τό παλάτι τού Άγαμέμνονα στίς πολύχρυσες Μυκήνες. Βρέθηκαν άγγεΐα σκαλιστά καί οί νωπογραφίες τής έκατόμπολης Κρήτης. Βρέθηκε στήν Πύλο τό παλάτι του Νέστορα, άκόμη καί ό λουτήρας του. Τέλος, καί προπάντων, άνακαλύφθηκε ότι οί μυκηναϊκές πινακίδες πού βρέθηκαν στήν Κρήτη, στίς Μυκήνες καί στήν Πύλο περιείχαν λέξεις έλληνικές σέ μιά γραφή πού τίς άπέδιδε μέ τρόπο άτελή. Καί έξαφνα τό μακρυνό παρελθόν που έτσι άποκαλύφθηκε βρέθηκε νά συνδέεται κατευθείαν μέ τόν έλληνα ποιητή καί μέ τίς πηγές τού πολιτισμού πού περιγράφει. Ό λες αύτές ώστόσο οί άνακαλύψεις, ένώ συνδέουν βέβαια τόν 'Όμηρο μ ένα παρελθόν λαμπρό, ζωντανό, άπτό, τόν συνδέουν έπίσης μ ένα παρελθόν γεμάτο άνατροπές καί διαφοροποιήσεις. Λαοί καί πολιτισμοί διαδέχθηκαν ό ένας τόν άλλο, προφανώς όχι χωρίς συγκρούσεις. "Οταν οί πρώτοι άντιπρόσωποι τής ϊνδοευρωπαϊκής όμάδας, πού θά γίνονταν «οί Έλληνες», έφθασαν άπό τόν Βορρά, βρήκαν στή χώρα ένα λαό πού μιλούσε άλλη γλώσσα, άπό τήν όποία δανείστηκαν λέξεις - άνάμεσά τους τό όνομα τής θάλασσας. Εκείνη τήν έποχή άνθιζε στήν Κρήτη ένας έκλεπτυσμένος καί ισχυρός πολιτισμός. Τό μεγάλο κέντρο του ήταν ή Κνωσός, τής όποιας ή άκτινοβολία θά διαρκέσει μέχρι τό 1400 π.χ. περίπου. 'Ένας πολυ γειτονικός, άν καί πιό τραχύς, πολιτισμός άκολουθεΐ στήν κυρίως Ελλάδα, στίς Μυκήνες, στήν Τίρυνθα καί τήν Πύλο. Είναι ό πολιτισμός τών Αχαιών στόν όποιον άναφέρεται ό Όμηρος. Αλλά κι αύτός μέ τή σειρά του χάθηκε - όπως καί ή χρήση έκείνης τής γραφής πού είχε χρησιμοποιηθεί γιά τά έλληνικά. Νέες όμάδες ίνδοευρωπαίων κινουν γιά τήν Ελλάδα. Εκείνη τήν έποχή τοποθετείται ή άφιξη τών Δωριέων, πού ήταν λαός τραχύς καί πολεμικός. Εξαιτίας έκείνων τών συγκρούσεων έπικράτησε αύτό πού όνομάσθηκε έλληνικός Μεσαίωνας. Καί στό μεταξύ άλλες μετακινήσεις πληθυσμών συνέβαιναν στή Μ. Ασία καί σ ένα τμήμα 18

τοϋ Αιγαίου. Χρειάσθηκε νά φθάσουμε στόν 9ο αι. γιά νά δοΰμε τήν Ε λ λάδα νά άναγεννάται, τό έμπόριο νά ξανανθίζει καί ν αρχίζουν πάλι οί ανταλλαγές ανάμεσα στή Μ. Ασία καί τήν κυρίως Ελλάδα. Στόν 8ο αί. τέλος άρχισε ή έποχή του άποικισμοΰ. Ταυτόχρονα οί Έ λληνες αποκτούσαν ξανά μιά γραφή πιό προσαρμοσμένη στή γλώσσα τους καί τής όποιας όλα σχεδόν τά στοιχεία τά είχαν δανεισθεί από τούς Φοίνικες. Πολύς λοιπόν χρόνος καί πολλές άλλαγές μεσολάβησαν άνάμεσα στήν άκτινοβολία τής Κρήτης, πού αντανακλάται στό έργο τοΰ 'Ομήρου καί στήν έποχή πού συντέθηκαν τά έπη αύτά. Είναι έπομένως εύλογο νά είναι πολλαπλό καί ποικίλο τό παρελθόν πού ανακαλεί ή άφήγηση, προπάντων άν - όπως είναι a priori πιθανό - αύτή Ακριβώς ή άφήγηση γεγονότων μέ ήλικία τόσων αιώνων άποτελεΐ άπόληξη μακρών έπικών παραδόσεων πού συσσωρεύθηκαν στό πέρασμα αύτών τών αιώνων καί τά δύο έπη πού σώζονται σήμερα καρπώθηκαν τήν κληρονομιά τους. Ή πρώτη αύτή πιθανότητα έπιθεβαιώνεται άπό τήν άναλογία καί άπό τά ίδια τά χαρακτηριστικά τών δύο έργων. Α) Ή άναλογία Στήν Ίλιάδα καί προπάντων στήν Οδύσσεια βλέπουμε νά έμφανίζονται άοιδοί: δύο άπό αύτούς κατέχουν στήν Οδύσσεια σημαντική θέση: ό Φήμιος καί ό Δημόδοκος. Ό ένας ζει στήν Ιθάκη καί ό άλλος στό νησί τών Φαιάκων. Ό ποιητής τούς παρουσιάζει νά τραγουδούν στίς γιορτές καί στά συμπόσια είτε θεϊκούς μύθους ή άναμνήσεις πιό πρόσφατες τών ήρώων τοϋ Τρωικού πολέμου. Μπορεί κανείς νά τούς ζητήσει νά τραγουδήσουν αύτό ή έκεΐνο τό ξακουστό έπεισόδιο. Έτσι ό Οδυσσέας ζητά άπό τόν Δημόδοκο νά τραγουδήσει τό έπεισόδιο τής εισαγωγής τοΰ Δουρίου 'Ίππου μέσα στήν Τροία (Ό δ. θ 492). Οί ένδείξεις αύτές ύποδηλώνουν πώς τά όμηρικά ποιήματα γεννήθηκαν άπό τέτοιες απαγγελίες όπου πιθανώς ό αύτοσχεδιασμός συνδυαζόταν μέ τήν άπομνημόνευση. Έ τσι ήταν δελεαστική ή σύγκριση τοΰ όμηρικοΰ έπους μέ σχετικά τεκμήρια προφορικής ποίησης πού διατηρήθηκαν σέ όρισμένους λαούς μέχρι τίς ήμέρες μας. Αύτό άκριβώς έπιχείρησαν ό Milman Parry καί άργότερα ό Albert Lord μελετώντας έπί χρόνια τήν παραγωγή τών γιουγκοσλαύων βάρδων. Ή προσπάθειά τους κατέδειξε άξιοπρόσεκτες όμοιότητες στά θέματα (σπουδαιότητα τοΰ ήρωα καί τής τιμής του, περιγραφές ώραίων άντικειμένων), άλλά προπάντων σέ όρισμένα μορφολογικό χαρακτηριστικά, πού συνδέονται μέ τίς συνθήκες άναμετάδοσης αύτών τών κειμένων. Πράγματι άφοΰ γίνεται αύτοσχεδιασμός σέ θέματα δε 19

δομένα, μέ χρήση τής μνήμης, είναι εύεξήγητη μέσα σέ μιά τέτοια ποίηση ή παρουσία τυπικών σκηνών καί στίχων, έπιθέτων πού έπαναλαμθάνονται σταθερά ή προσδιοριστικών έπιθέτων. Τά χαρακτηριστικά αύτά ξαναβρίσκονται μέσα στά δμηρικά έπη όπου πλήθος στίχων ή ήμιστιχίων προκατασκευασμένων ήδη έπαναλαμθάνονται έδώ καί έκεΐ παίρνοντας τήν άξία ένός βολικού passe - partout. Τό ϊδιο άληθεύει έπίσης καί σέ μικρές όμάδες στίχων πού περιγράφουν μιά πληγή, ένα γεύμα, μιά άναχώρηση, τήν αύγή ή πού χρησιμοποιούνται άπλώς ώς μεταβάσεις. Είναι άκόμα γνωστό ότι τά όμηρικά πρόσωπα ή οί περιστάσεις μέσα στίς όποιες ζούν προσδιορίζονται μέ ένα έπίθετο κατά κάποιο τρόπο ειδικό πού πηγαία άνακαλούσε στή μνήμη ένα όλόκληρο ήμιστίχιο. "Εχουμε λοιπόν κάθε λόγο νά σκεφθούμε ότι καί αν άκόμα στήν έποχή τού 'Ομήρου μόλις τότε έπανεμφανιζόταν ή γραφή καί άν άκόμη ό ίδιος ό Όμηρος μπόρεσε νά καταφύγει σ αύτή, σημείο έκκίνησης αύτών τών ποιημάτων στάθηκε μιά προφορική λογοτεχνία τού ιδίου τύπου μέ ένα άπόθεμα ήρώων καί κατορθωμάτων πού ή πραγμάτευσή τους μπορούσε στίς λεπτομέρειες νά ποικίλει άπό άοιδό σέ άοιδό, άπό τόπο σέ τόπο, άπό αίώνα σέ αΐώνα. Καί ό,τι άληθεύει γιά τό ήρωϊκό έπος μπορεί έπίσης νά έφαρμοσθεΐ σέ όρισμένα θέματα τής Οδύσσειας, μέσα στά όποια ξαναβρίσκονται ϊχνη λαϊκών άφηγημάτων καί τοπικών παραδόσεων, πού συνιστούν ένα είδος μυθολογικού έπους (saga) καί έπιδέχονται, όπως τά έπικά θέματα, άνανέωση καί άναπροσαρμογή άνάλογα μέ τίς περιστάσεις. Αλλά καί έκ πρώτης όψεως μπορεί κανείς νά σκεφθεί ότι τό έργο καί στίς δύο περιπτώσεις συναρμόζει διαφορετικά στρώματα περισσότερο ή λιγώτερο καλοδεμένα μεταξύ τους. Πράγματι αυτό άκριβώς άποκαλύπτει καθαρά ή άνάγνωση τών δύο ποιημάτων. Β) Ό σύνθετος χαρακτήρας τής γλωσσάς 'Η γλώσσα πού χρησιμοποιεί ό Ό μηρος είναι ήδη μιά γλώσσα που έπιτρέπει νά διαφαίνεται ό συνδυασμός ποικίλων χρόνων καί τόπων. Δύο έλληνικές διάλεκτοι έχουν άναμειχθεΐ, ή ίωνική καί ή αιολική. Τύποι τής μιας καί τής άλλης φαίνεται νά χρησιμοποιούνται χωρίς διάκριση. Κάποτε σ ένα χωρίο, όπου οί τύποι είναι ιωνικοί βρίσκουμε τόν αιολικό τυπο μιας λέξεως, πού ή ιωνική δέν χρησιμοποιούσε π.χ. τή λέξη πού υποδηλώνει μιά θεά. Ή άκόμα συναντάμε ίωνικές καί αιολικές καταλήξεις έναλλασσόμενες σύμφωνα μέ τίς άνάγκες τού μέτρου. Καί μολονότι ιστορικά οί Ίω νες άντικατέστησαν τούς Αίολεϊς έδώ δέν έχουμε διαδοχικά 20

στρώματα. Είναι τόποι Ανάμεικτοι σ ένα γλωσσικό ιδίωμα λογοτεχνικό καί πλαστό, πού βασίζεται στή λογοτεχνική κληρονομιά δύο διαφορετικών όμάδων. Σ αυτά προστίθενται τύποι άττικοί, πού εισήχθησαν προφανώς άργότερα, όταν άποκαθάρθηκαν τά ποιήματα στήν Αθήνα τοΰ 6ου αι. στήν περίπτωση αότή συνεπώς ή άνάμειξη τών τύπων άντανακλά ήδη τήν Ανάμειξη των έποχών. Ή Ανάμειξη αύτή δέν έπέρχεται μόνον σέ μεταγενέστερες διασκευές. 'Ολόκληρη ή όμηρική γλώσσα προϋποθέτει τήν ύπαρξή της. Μποροΰμε νά φέρουμε δύο Απλές αποδείξεις πού βασίζονται σέ συγκεκριμένες περιπτώσεις. Ή πρώτη αναφέρεται σ ένα χαμένο σύμφωνο, τό Ρ (δίγαμμα). Ό ταν αυτό σιγήθηκε στή γλώσσα, έπαψε καί να γραφεται. Ή παρουσία όμως ένός συμφώνου είναι σημαντική σ ένα στίχο, εϊτε γιατί συμβάλλει στήν έκταση ένός προηγουμένου φωνήεντος, εϊτε γιά νά αποφευχθεί ή χασμωδία. Σέ όρισμένες όμως περιπτώσεις, γιά νά Αναλυθεί μετρικα ό στίχος, πρέπει νά άποκαταστήσουμε τό χαμένο δίγαμμα ένώ Αλλοϋ ό φθόγγος δέν ύπολογίζεται. Οί παλαιότερες φόρμουλες προϋποθέτουν φυσικά αύτό τό γράμμα. Οί πιό πρόσφατες τό άγνοοΰν. Ό μω ς στίς περισσότερες περιπτώσεις, ό ποιητής δρα κατά βούλησιν, αναμειγνύοντας τίς χρήσεις διαφορετικών έποχών ανάλογα μέ τήν εύκολία του. Μπορεί Ακόμα ένας νεότερος αοιδός νά μετέβαλε τήν παλαιά φόρμουλα γιά νά τήν προσαρμόσει στή νέα κατάσταση τής γλώσσας. Τό δεύτερο παράδειγμα Αναφέρεται στα συνηρημένα ρήματα, στά όποια τό -ώ είχε άντικαταστήσει τό -άω καί έτσι Ισοδυναμούσε μετρικά μέ βραχύ Ακολουθούμενο από μακρό: κάποτε συναντοϋμε σ αύτές τίς περιπτώσεις μιά αόθαίρετη ανπκατάσταση σέ -οω. Δέν είναι ϊσως παρά μιά συμβατική γραφική Απόδοση αλλά δείχνει άρκετά πώς πίσω άπό τό κείμενό μας ύπήρχε ένα άλλο, πιό παλιό, πού ή γλωσσική του μορφή ήταν πρωϊμότερη άπό τή γλωσσική μορφή τής έποχής κατά τήν όποία συντέθηκε τό έπος. Ό λα αύτά άποδεικνύουν μέ τό παραπάνω ότι ή όμηρική γλώσσα, άκόμα καί άνεξάρτητα άπό τίς μεταμορφώσεις πού τής έπέθαλε ή μεταγενέστερη καταγραφή της καί στή συνέχεια οΐ επεμβάσεις τών άντιγραφέων, καθρέφτιζε ήδη μιά ολόκληρη ιστορία καί βασιζόταν στήν παράδοση έπικών κειμένων, στίχων καί στερεοτύπων έκφράσεων, προγενεστέρων κατά πολλούς αιώνες τοΰ Όμήρου. Οί διάφορες γλωσσικές στιβάδες πού γειτονεύουν μέσα στό κείμενο Αποκαλύπτουν τήν ύπαρξη προγενεστέρων προτύπων πού έ φθασαν λίγο πολύ άναλλοίωτα μέχρι τόν ποιητή. 21

Γ) Ένας σύνθετος πολιτισμός Τά Αντικείμενα, οι συνήθειες, οι θρησκευτικοί τύποι συνιστούν ένα μείγμα μαρτυρίων έξίσου ποικίλο: εποχές διαφορετικές γειτονεύουν μέσα στό έπος. Βρίσκουμε κάποτε στά έπη τήν περιγραφή άντικειμένων πού φαίνονται νά προέρχονται κατευθείαν από τό μυκηναϊκό παρελθόν: τό όμορφο κύπελλο του Νέστορος μέ τά περιστέρια του στήν 7λιάδα (Λ 632 κ.έ.) είναι σχεδόν άπαράλλακτο μ ένα κύπελλο πού βρέθηκε στίς Μυκήνες. Καί τό παράδειγμα δέν είναι μοναδικό. Αλλά έξω από τή συγκεκριμένη περίπτωση τά πράγματα περιπλέκονται καί οί μαρτυρίες Αντιφάσκουν. Έτσι ό σίδηρος ήταν πρακτικά άγνωστος στούς Αχαιούς Αλλά σέ καθημερινή χρήση τήν έποχή του 'Ομήρου. Επομένως στήν 7λιάδα (Ν 261, 834, 850) σωστά παρουσιάζεται ώς σπάνιος καί πολύτιμος: τό συνηθισμένο μέταλλο είναι ό χαλκός. Ωστόσο ό σίδηρος έμφανίζεται σέ μεμονωμένα χωρία. Χρησιμοποιείται έπίσης σέ παρομοιώσεις, καί οί ήρωες έχουν κάποτε «σιδερένια καρδιά». Παράλληλα προς τόν χαλκό πού άντιπροσωπεύει τήν παράδοση ό σίδηρος αποκαλύπτει τίς συνήθειες του ποιητή. Μέ τόν ίδιο τρόπο τό ψάρεμα καί ή ιππασία δέν συναντώνται παρά σέ έξαιρετικές περιπτώσεις ή σέ παρομοιώσεις. Α λλα μείγματα είναι ακόμα πιό παραπλανητικά. Ή άσπίδα είναι άλλοτε μικρή καί στρογγυλή, άλλοτε σάν πύργος, άλλοτε μεγάλη σέ σχήμα οκτώ: φαίνεται οτι ύπήρξαν διαδοχικές χρήσεις, άγγεΐα όμως τής γεωμετρικής έποχής δείχνουν τήν ίδια έπαλληλία. Μέ άνάλογο τρόπο παραλλάσσει ό άριθμός τών ξιφών πού φέρει ό πολεμιστής (ένα ή δύο), τό ύλικό του κράνους του (δέρμα ή μέταλλο), τό σχέδιο τών Ανακτόρων πού άλλοτε μοιάζει μέ τά κρητικά άνάκτορα όπως τών Φαιάκων, μέ διακοσμητική ζώνη άπό κύανο ή τής Κίρκης μέ άνω όροφο καί δώμα, άλλοτε έχει σχήμα Απλό μέ ένα κεντρικό μέγαρον. Κάποτε ή έπικρατοΰσα χρήση έκπλήσσει, 'όπως συμβαίνει μέ τή διπλή καύση τών νεκρών, μέ τήν όποία τελειώνα ή Ίλιάδα, πού διαφέρει ριζικά άπό τούς μεγάλους μυκηναϊκούς τύμβους. "Ολες αυτές οί διαφορές παρ ό,τι κανείς θά μπορούσε νά έλπίσει δέν παρέχουν κανένα μέσο γιά χρονολόγηση. Μήπως ένα τυπικά άρχαϊο άντικείμενο, όπως ή δερμάτινη περικεφαλαία, ή ένισχυμένη μέ δόντια Αγριόχοιρου, δέν έμφανίζεται σέ μια ραψωδία πού φαίνεται ανάμεσα σ όλες νεώτερη, τή Δολώνεια (7/1. Κ 260 κ.έ.); Οί ύποθέσεις πολλαπλασιάζονται χωρίς νά όδηγοΰν πουθενά. Αντίθετα ή 'ύπαρξη αυτών τών διαφορών έπιβεβαιώνει τό ότι ή όμηρική ποίηση βυθίζει τίς ρίζες της μέσα σέ αρχαίες παραδόσεις πού σιγά σιγά συγχωνεύτηκαν καί μεταπλάστηκαν. Τό ϊδιο συμβαίνει καί μέ τά ιστορικά δεδομένα. Γενικώς ό Ό μηρος 22

άγνοει θεληματικά τήν κάθοδο των Δωριέων: μνημονεύει όμως τούς Δωριείς σέ ενα χωρίο τής Οδύσσειας (τ 177). Αντίθετα κάνει συχνά λόγο γιά τούς Φοίνικες τών όποιων ή σπουδαιότητα δέν άρχίζει παρά δύο ή τρεις αιώνες μετά τήν έποχή τού Άγαμέμνονος. Ίσως επίσης ή επίδραση τών συνθηκών συμβάλλει κάποτε κατά τρόπο εμμεσο: ετσι όρισμένοι συσχετίζουν τους Φοίνικες καί τούς Κύκλωπες τής Οδύσσειας μέ τό ρόλο πού επαιξε ή Χαλκίδα στόν άποικισμό καί μέ τόν πόλεμο γιά τό Ληλάντιο πεδίο άνάμεσα στή Χαλκίδα καί στήν Ερέτρια (όπως ό F. Robert, Homère, PUF, 1950). 'Ίσως έπίσης ό έκσυγχρονισμός νά συνεχίστηκε μετά τή σύνθεση μέ τή μορφή παρεμβολών: ό Σόλων κατά τόν Πλούταρχο είχε βασίσει σ εναν εμβόλιμο στίχο τή διεκδίκηση τής Σαλαμίνας άπό τήν Αθήνα (πρόκειται γιά τόν στ. Ίλ. Β 558). Ή Ίλιάδα καί ή 'Οδύσσεια συνεπώς αναπαράγουν, άλλοτε εόδιάκριτα άλλοτε ελεύθερα άναμειγμένες, στιγμές τής ελληνικής ιστορίας καί ζωής πού ποτέ δέν συνυπήρξαν άλλου παρά μόνο στό έργο. Θά μπορούσε κανείς νά σκεφθεί, καί αύτό εχει γίνει συχνά, ότι έδώ πρόκειται γιά εναν έλεύθερο συγκρητισμό καθαρά λογοτεχνικής ύφής. Ή πραγματικότητα όμως είναι ότι τά ίδια τά ποιήματα υποδηλώνουν τήν υπαρξη διαφόρων τμημάτων πού δέν έχουν πάντοτε καλά ένοποιηθεϊ. Δ) Ή ποικιλία μέσα στά ίδια τά. ποιήματα Τό καθένα άπό τά ποιήματα περιέχει ενα κεντρικό θέμα καί άλλα που συνδέονται μ αυτό. Στίς περιπτώσεις πού ό δεσμός δέν έπιβάλλεται άπό προφανή άνάγκη είναι φυσικό νά πιστέψουμε ότι ένδεχομένως πρόκειται γιά παραδόσεις μέ άνεξάρτητη άρχικά προέλευση πού συρράφθηκαν μέ μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία. Ή Ίλιάδα άρχίζει ενώ ήδη ό πόλεμος τής Τροίας διαρκεί 9 χρόνια καί τό θέμα της συνδέει τήν μήνιν του Αχιλλέα μέ μιά άπόφαση τού Δία γιά τις μάχες πού θά άκολουθήσουν. Είναι φυσικό μετά τήν άναγγελία τής άπόφασης αύτής νά βρίσκουμε τόν κατάλογο τών πλοίων καί τό έπεισόδιο τής Ελένης πού κατονομάζει στόν Πρίαμο τούς κυριώτερους άρχηγούς τών Αχαιών; Τά έπεισόδια αυτά θά ταίριαζαν καλύτερα στήν άρχή τού πολέμου. Έπίσης ή μονομαχία του Πάρη καί του Μενελάου στή ραψωδία Γ ή έκείνη πού άντιπαρατάσσει τόν Έκτορα στόν Αϊαντα στή ραψωδία Η διακόπτουν τή δράση κατά παράδοξο τρόπο. Ή κατασκευή ένός τείχους άπό τούς Αχαιούς, στό τέλος τής ίδιας ραψωδίας Η, έλάχιστα έπίσης δικαιολογείται καί ή έπίθεση σ αύτό τό τείχος παρακάτω δημιουργεί ποικίλες δυσκολίες. 23

Ακόμα πιό καθαρά, στην Οδύσσεια μπορεί κάποιος νά ένοχληθεϊ από τήν άνάμειξη τών τμημάτων πού σχετίζονται μέ τόν Όδυσσέα καί έκείνων πού άφοροον στόν Τηλέμαχο: μήπως ύπάρχουν έδώ στοιχεία ανεξάρτητης προέλευσης; μήπως ή παραμονή τού Όδυσσέα στους Φαίακες δέν παρατείνεται έντελώς απρόβλεπτα σάν νά είχαν ύπάρξει δύο διαφορετικές έκδοχές; Ή κάθοδος τοο Όδυσσέα στόν "Αδη στή ραψωδία λ διαχωρίζεται παράδοξα άπό τά ύπόλοιπα. Καί γιατί ή σκηνή τού ποδόλουτρου συντελείται στή ραψωδία τ έπιτρέποντας στήν Εύρύκλεια νά Αναγνωρίσει τόν ήρωα, ένώ δέν γίνεται ή αναγνώριση τού Όδυσσέα καί τής Πηνελόπης; Μήπως πρόκειται γιά ίχνος κάποιας διαφορετικής έκδοχής; Επιπλέον ή οόλή πάνω στήν όποία βασίζεται ή πρώτη αύτή Αναγνώριση φαίνεται νά Αγνοείται στήν προηγούμενη ραψωδία, όταν ό Οδυσσέας ανασηκώνει τά ρούχα του γιά νά άναμετρηθεϊ μέ τόν Ίρο. Αν κοιτάξουμε τά δύο ποιήματα μ αύτή τήν προοπτική, θά διαπιστώσουμε τότε έπαναλήψεις καί μικρές αντιφάσεις. Δέν υπάρχει λόγος νά έπιμείνουμε σ αύτές τις τελευταίες: ακόμα καί ένας συγγραφέας πού έλεύθερα έπινοεΐ ένα έργο μέ ενιαία σύλληψη είναι έκτεθειμένος στόν κίνδυνο νά ύποπέσει σέ μικρά σφάλματα: μπορεί νά θεωρήσει ζωντανό ένα πρόσωπο πού ήδη έχει σκοτώσει (έτσι ό σκοτωμένος στή ραψωδία Ε Πυλαιμένης είναι ζωντανός στή ραψωδία Ν τής Ίλιάδας), μπορεί νά ξεχάσει κάποια λεπτομέρεια πού βρίσκεται σέ ύπερβολική Απόσταση. Οί έπαναλήψεις Αντίθετα μπορούν νά μάς όδηγήσουν σ ένα δρόμο τεχνητών συρραφών. Αύτό άκριβώς ύποστηρίχθηκε σχετικά μέ τίς δύο συνελεύσεις τών θεών στήν 'Οδύσσεια (α καί ε) πού παραδόξως έπαναλαμβάνονται καί όπου ή πρώτη φέρνα έλάχιστα Αποτελέσματα. Τέλος στίς περιπτώσεις αύτές έπίσης πρέπει κανείς νά υπολογίζει καί τήν πιθανότητα μεταγενεστέρων παρεμβολών: όρισμένες ήδη τις είχαν ύποπτευθεΐ στόν 2ο αι. π.χ. λόγιοι, όπως ό Αρίσταρχος ή ό Αριστοφάνης ό Βυζάντιος. Δέν ύπάρχει κανένας Αρχαίος συγγραφέας στόν όποιο νά μή συνέβησαν τέτοιες έπεμβάσεις: ή εύκαμψία καί ή ποικιλία του έπους, ή αρχαιότητά του έπίσης πρέπει νά καθιστούσαν ευνοϊκότερο τό έδαφος γιά κάθε παρεμβολή. Αν συνδεθούν μέ τή μαρτυρία τής λογοτεχνικής άναλογίας, τής γλώσσας καί τών πολιτιστικών γεγονότων, οί διαπιστώσεις αύτοϋ τού είδους έρμηνεύουν τήν ύπαρξη ένός προβλήματος πού παρακινεί καί,παραλύει συνάμα κάθε μελέτη σχετική μέ τόν Όμηρο: Πρόκειται γ ι αύτό πού ονομάζεται «ομηρικό πρόβλημα». 24

Ε) Τό 'Ομηρικό πρόβλημα Τό όμηρικό πρόβλημα έθεσε γιά πρώτη φορά ό Άββάς D Aubignac τό 1664 στό έργο του Conjectures académiques ή dissertation sur 1 Iliade (που δημοσιεύθηκε τό 1715). Μεγαλύτερη απήχηση είχαν στήν Γερμανία τά προλεγόμενα στόν Ό μηρο (Prolegomena ad Homerum) τού Wolf τό 1795 πού εθεταν τό ϊδιο πρόβλημα. Από τότε τό όμηρικό ζήτημα δέν επαψε νά τροφοδοτεί μακρές συζητήσας πού δίχασαν τούς φιλολόγους καί τούς διχάζουν άκόμη καί σήμερα. Δέν θά μπορούσαμε έδώ καθόλου νά απαριθμήσουμε τίς θέσεις ουτε τά έπιχειρήματα. Τό πρόβλημα μπορεί άπλά νά συνοψισθεί ώς εξής: στήν περίπτωση τού Ό μήρου εχουμε δυο μεγάλα ποιήματα πού τό καθένα συνιστά λογοτεχνική ένότητα καί τά όποια ό δημιουργός τους συνέλαβε ποιητικά μέ τή μορφή που τά εχουμε σήμερα; Αυτή είναι ή άποψη πού ονομάζεται ένωτική. Ή μήπως πρόκειται γιά μιά περισσότερο ή λιγότερο έπιτυχημένη συνάρθρωση ποιημάτων που επινοήθηκαν άνεξάρτητα τό ένα άπό τό άλλο σέ διαφορετικές χρονικές στιγμές καί πού είχαν μάλιστα λειτουργική θέση μέσα σέ σύνολα διαφορετικά άπό αυτά πού γνωρίζουμε; Αυτή είναι ή θεωρία τών άναλυτικών πού άναζητούν στό σημερινό κείμενο νά έντοπίσουν τά ίχνη αύτών τών προηγουμένων καταστάσεων. Μετά άπό τό βιβλίο του Wolf ή άναλυτική άποψη κέρδισε προοδευτικά έδαφος. Έπειτα υπήρξε μιά άντίδραση υπέρ τής θέσεως τών ένωτικών, ώσπου γυρω στό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο φθάσαμε σέ άναλυτικές θεωρίες λιγότερο άπόλυτες καί λιγότερο καταστρεπτικές. Συγχρόνως οί ένωτικοί άναγκάσθηκαν νά άναγνωρίσουν κάποιο παρελθόν στά δύο ποιήματα. Σήμερα ύπάρχει κάποια προσέγγιση άνάμεσα στίς δύο άπόψεις. Δίνεται επομένως ή δυνατότητα νά διαγραφουν πιό καθαρά τά πλαίσια του προβλήματος καί οί γενικές άρχές που συνάγονται άπό τή συζήτηση. Πρώτα - πρώτα είναι προφανές - είδαμε γιά ποιούς λόγους - ότι τά όμηρικά ποιήματα έχουν βαθειές ρίζες μέσα σ ενα μακρινό παρελθόν. Είναι λογικό νά σκεφθεί κανα'ς ότι όρισμένα έπεισόδια πρέπει νά είχαν τραγουδηθεί άπό παλιά. Τήν πιθανότητα αύτή ένισχύει ή ύπαρξη έπικών ποιημάτων άνεξάρτητων άπό τήν 7λιάδα καί τήν Οδύσσεια. Τά έπικά αύτά ποιήματα είναι άσφαλώς μεταγενέστερα του Όμήρου. Αλλά θά πρέπει αύτά νά είχαν τίς άρχαΐες τους ρίζες στό ίδιο ύπόστρωμα άπό τό όποιο θά είχε άντλήσει καί ό Όμηρος. Έ τσι, ώς προς τήν Ίλιάδα, πιστεύουμε ότι υπήρχε μιά Άχιλληΐς απ' όπου θά είχε αντλήσει τήν έμπνευσή του τό ποίημα πού άποτελεΐ συνέχεια τής Ίλιάδας ώς προς τήν Οδύσσεια, π ι στεύουμε ότι ύπήρχαν ποιήματα σχετικά μέ τούς Αργοναύτες. Συμβαίνει 25

μάλιστα άρκετά μεταγενέστερες παραδόσεις νά όδηγούν σέ άρχαΐες παραλλαγές. 'Οπωσδήποτε, σέ μιά καθορισμένη στιγμή - τήν άποφασιστική στιγμή! - ενας όρισμένος ποιητής ή μιά όμάδα ποιητών προχώρησε στή σύνθεση λογοτεχνικών συνόλων πού έμελλαν νά γίνουν τά επη πού γνωρίζουμε. Ό ποιητής αυτός (ή ή όμάδα αυτή τών ποιητών) χρησιμοποίησε τά στοιχεία πού είδαμε παραπάνω διαρθρώνοντάς τα γύρω άπό μιά κεντρική ιδέα. Μετά από αύτό έγιναν διάφορες προσθήκες άπό τίς όποιες όρισμένες, όπως είδαμε, μπορεί νά είναι άρκετά όψιμες. Κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες τό πραγματικό πρόβλημα είναι νά μάθουμε ποιά έκταση είχαν τά έπεξεργασμένα σύνολα σ αύτή τήν «άποφασιστική στιγμή». Σύμφωνα μέ μία άπό τίς λύσεις, πρόκειται γιά ενα πυρήνα, ίσως σημαντικό, άλλά πολύ ισχνότερο άπό αύτό πού έχουμε: ένας άλλος ποιητής ή άλλοι ποιητές θά είχαν προχωρήσει σέ επεκτάσεις πού μπορούσαν νά περικλείουν άρκετές ραψωδίες. Αύτή ή θεώρηση, πού είναι άναλυτική, διέπει π.χ. τή συλλογιστική τού Paul Mazon (Introduction à Γ Iliade, Paris, CUF, 1942). Δέν έπιβάλλει βίαια τόν κατακερματισμό του έργου σέ αύτοτελή ποιήματα: κάθε ραψωδία θά είχε πράγματι συντεθεί γιά νά τοποθετηθεί έκεΐ πού βρίσκεται. Αλλά ή σύνθεση θά είχε γίνει μέ διευρύνσεις σέ διάφορα χρονικά στάδια. Μέ τήν ίδια λογική θά σκεφθούμε πώς δέν άνήκαν πάντοτε στό ίδιο ποίημα οί περιπέτειες τού Τηλεμάχου καί οί διηγήσεις στή χώρα τών Φαιάκων. "Ομως τό παρόν ποίημα άποτελεϊ τήν σύνθεσή τους. Σύμφωνα μέ τήν άλλη λύση, τό σύνολο πού είχε ήδη συντεθεί τήν άποφασιστική στιγμή ήταν πολύ κοντινό προς τό δικό μας. Καί ό "Ομηρος παραμένει - εκτός άπό μερικές παρεμβολές - ό μόνος πού τακτοποίησε τήν επική ύλη, μέ μόνη ίσως τήν έπιφύλαξη ότι ή Οδύσσεια πού είναι καθόλα νεότερη τής Ίλιάδας, θά μπορούσε νά μήν είναι έργο τού ιδίου άτόμου άλλά ένός άπό τούς συνεχιστές του. Μεταξύ τών δύο λύσεων δέν υπάρχει κανένας τρόπος νά άποφανθεϊ κανείς μέ βεβαιότητα. Αρχικά είχε γίνα προσπάθεια νά συναχθούν έπιχειρήματα άπό τήν έκταση τών ποιημάτων καί άπό τό γεγονός ότι ξεπερνούσαν τίς λογικές διαστάσεις ένός προφορικού ποιήματος. 'Η άναλογία όμως δείχνει ότι οί βάρδοι μπορούν νά συγκρατήσουν άπό μνήμης εργα μέ άντίστοιχη έκταση καί ή ύπαρξη τής γραφής πού βρισκόταν στίς άπαρχές της τήν εποχή τού 'Ομήρου διευκολύνει περισσότερο τήν ύπόθεση.'ό σο γιά τά επιχειρήματα πού άφορούν στίς λεπτομέρειες είναι πάντοτε άνοιχτά στή συζήτηση. 26

'Ωστόσο, όποια καί άν είναι τελικά ή λύση πού υιοθετείται φαίνεται ότι δύο γενικές άρχές όφείλουν στό έξης νά έπικρατήσουν. Ή πρώτη είναι ότι καμιά συνετή άνάγνωση του Όμήρου δέν μπορεί νά παραμελήσει ν άναζητήσει σέ κάθε χωρίο καί σέ κάθε στίχο τις δυνατές απηχήσεις τής ιστορίας ή προγενεστέρων ποιημάτων, τά ίχνη τών ενδεχομένων έπεξεργασιών, μέ λίγα λόγια τήν άπόδειξη μιάς μακράς γένεσης, τής όποιας ή μορφή είναι άβέβαιη άλλ ή ύπαρξη άναμφισβήτητη. Ή δεύτερη είναι ότι όπωσδήποτε πρόκειται γιά έργα λογοτεχνικά, πού τέτοια τά θέλησαν οι δημιουργοί τους, τά όπογα παρουσιάζονται ως ένότητες καί διέπονται άπό συνειδητή τεχνική. "Αν υπήρξαν έπη πρίν άπό αύτά πού διαβάζουμε, άν αυτά συνέβαλαν στόν άπαρτισμό τών δύο ποιημάτων μας, αυτό τό ίδιο γεγονός άποδεικνύει όλοφάνερα ότι αύτά τά δύο ποιήματα δέν θά είχαν επιβληθεί καί δέν θά ήταν τά μόνα πού έπέζησαν, άν ή τέχνη τού δημιουργού τους δέν τούς είχε δώσει μορφή κατάλληλη, ώστε νά προκαλέσει αύτό τό άποτέλεσμα. Καί αυτός είναι ό λόγος πού μετά άπό τό πρόβλημα τής σύνθεσής τους σημαντική θέση πρέπει νά κατέχει ή εξέταση τής τελειοποίησής τους, ή όποία άναδεικνύεται περισσότερο άπό αυτή τή λίγο ή πολύ σταδιακή τους σύνθεση. II) Τό έπος καί ή τελειοποίησή του Στή συνολική του σύνθεση τό καθένα άπό τά δύο έπη παρουσιάζεται μέ δική του ένότητα δράσης. Αύτό φαίνεται άπό τήν περίληψη τού περιεχομένου τους. Α) Ή δομή τών δύο ποιημάτων 1. Ή Ίλιάδα Μπορούμε νά προχωρήσουμε στήν άνάλυση άκολουθώντας τή σειρά τών ραψωδιών. Κάθε έπος περιλαμβάνει 24 ραψωδίες πού δηλώνονται είτε μέ έναν άριθμό είτε μέ ένα έλληνικό γράμμα (κεφαλαίο γιά τήν Ίλιάδα καί μικρό γιά τήν Οδύσσεια). Πρέπει ωστόσο νά θυμόμαστε πώς πρόκειται γιά διαιρέσεις μεταγενέστερες τού Ό μήρου πού μπορεί νά χρονολογούνται άπό τήν άλεξανδρινή έποχή. 'Η ραψωδία Α είναι άφιερωμένη στήν μήνιν τού Αχιλλέα, στά αίτνα καί στά άποτελέσματά της. Ή άρχή τής ραψωδίας τοποθετείται στό στρατόπεδο τών Αχαιών: οι Αχαιοί γιά νά άπαλλαγούν άπό τόν λοιμό πού 27

έστειλε ό Απόλλων πρέπει νά δώσουν πίσω στόν (ερέα του τήν κόρη του Χρυσηίδα, αιχμάλωτη τοο Αγαμέμνονα. Ό Άγαμέμνονας τήν επιστρέφει άλλ άρπάζει σ αντάλλαγμα τήν Βρισηίδα, αιχμάλωτη τοϋ Αχιλλέα. Εκείνος άποσύρεται όργισμένος από τή μάχη. Περνάμε κατόπιν στό χώρο τών θεών, όπου ή Θέτις, μητέρα του Αχιλλέα, έξασφαλίζει άπό τόν Δία μιά ύπόσχεση: οί Αχαιοί δέν πρόκειται νά νικήσουν, άν δέν έπανορθώσουν προηγουμένως τήν άδικία που έγινε στόν Αχιλλέα. Έχουν συνεπώς τεθεΐ καθαρά τά δεδομένα πού καθορίζουν όλόκληρη τή συνέχεια: όλες οί μάχες τού πρώτου μέρους θά πρέπει νά δδηγήσουν στό νά ξαναγυρίσει ό Άχιλλέας στή μάχη καί νά νικήσει τόν'έκτορα. Ή ραψωδία Β είναι προετοιμασία γι αότούς τούς άγώνες: περιλαμβάνει ένα όνειρο τού Αγαμέμνονα πού έχει σκοπό νά τόν ξεσηκώσει γιά πόλεμο, μιά συνέλευση τών Αχαιών καί έναν κατάλογο τών πλοίων. Ή ραψωδία Γ άφηγεϊται μιά πρώτη μάχη, άκόμα μεμονωμένη. Ό Πάρις, άπαγωγέας τής Ελένης, παρακινημένος άπό τίς έπικρίσεις του Έκτορα πηγαίνει ν άντιμετωπίσει τόν Μενέλαο σέ μονομαχία. Ή Ελένη άνεβαίνει στά τείχη καί κατονομάζει στόν πεθερό της τούς σπουδαιότερους άρχηγούς τών Αχαιών. Τελικά ή Αφροδίτη γλυτώνει τόν Πάρη καί τόν άποθέτει σώο στόν θάλαμο τής Ελένης. Στή ραψωδία Δ ή μάχη αρχίζει. Ή άφήγησή της θά καταλάβει καί τίς έπόμενες τρεις ραψωδίες. Στήν άρχή οί άρχηγοί έξάπτουν ό ένας τόν άλλο καί ή μάχη ξεκινά. Στή ραψωδία Ε ή μάχη συνεχίζεται μέ συμμετοχή τών θεών: ό ίδιος ό Ά ρης, ό θεός του πολέμου, πληγώνεται άπό τόν Διομήδη. Ό Έκτορας τότε άποφασίζει νά κάνει κάθε προσπάθεια γιά νά εξασφαλίσει όπέρ τών Τρώων συνθήκες εύνοϊκές: έτσι στή ραψωδία Ζ γυρίζει στήν πόλη καί ζητά νά γίνουν μεγάλες προσευχές στήν Αθηνά. Αποχαιρετά τότε τήν Ανδρομάχη καί τό μικρό τους γιό, πού φοβάται πώς θ άφήσει όρφανό. Κατόπιν, στή ραψωδία Η, γυρίζει πίσω στόν άγώνα. Βρισκόμαστε λοιπόν πάλι στό πεδίο τής μάχης. Ήδη όμως στό πρώτο ήμισυ ή ραψωδία αύτή διακόπτεται άπό μιά μονομαχία άνάμεσα στόν Έκτορα καί τόν Αϊαντα, πού σταματάει μέ τόν έρχομό τής νύχτας. Τότε συνάπτεται άνακωχή. Μέ τήν ραψωδία Θ άρχίζει δεύτερη μάχη τής οποίας προηγείται συνέλευση τών θεών: ό Δίας άπαγορεύει στούς θεούς κάθε άνάμειξη στόν πόλεμο. Οί Α χαιοί άπωθουνται, ή άντεπίθεσή τους άποτυγχάνει. Ή νύχτα σταματά τούς Τρώες άπέναντι άπό τό τείχος τών Αχαιών. Μπροστά σ αύτόν τόν κίνδυνο οί Α χαιοί άποφασίζουν νά κάνουν κάποιο διάβημα προς τόν Α χιλλέα. Μιά πρεσβεία πηγαίνει νά τόν βρει (είναι ή ραψωδία /): του προσφέρει ικανοποίηση, άλλ άποτυγχάνει. Στό σημείο αυτό τοποθετείται τότε ένα νυχτερινό επεισόδιο πού συν 28

δέεται έλάχιστα μέ τή συνολική δράση καί πού παρουσιάζει χαρακτηριστικά όψιμης προσθήκης: στή ραψωδία Κ, μετά άπό νυχτερινό συμβούλιο οί Αχαιοί Οδυσσέας καί Διομήδης πού είχαν βγει γιά άναγνώριση σκοτώνουν τόν Τρώα Δόλωνα (άπ όπου καί τό όνομα Δολώνεια). Χάρη στόν Δόλωνα συλλαμβάνουν καί κατασφάζουν τις ενισχύσεις πού έστειλε στήν Τροία ό βασιλιάς τής Θράκης Ρήσος. Αρχίζει κατόπιν τρίτη μάχη πού εκτείνεται στίς ραψωδίες Λ, Μ, Ν, Ξ καί Ο καί όδηγεΐ τούς Τρώες ως τά ενδότερα του άχαϊκοϋ στρατοπέδου, στό όποιο είναι έτοιμοι νά βάλουν φωτιά. Γιά λίγο οί θεοί, οί φιλικοί προς τούς Αχαιούς, έχουν κάποια έλπίδα, άφοΰ ή Ή ρα ξελόγιασε τόν Δία στήν Ίδη, όπου έκεΐνος άποκοιμήθηκε (5). Ξυπνά όμως στήν έπόμενη ραψωδία. Ή τύχη λοιπόν τών Αχαιών είναι πολύ πρόσκαιρη. Έτσι στήν κρίσιμη αύτή στιγμή ό ποιητής τοποθετεί τήν άρχή τοϋ γεγονότος εκείνου πού θά όδηγήσει στήν «περιπέτεια»: πράγματι, ό Ά χιλλέας πού τά δώρα τής πρεσβείας δέν τόν είχαν κάμψει, θά θελήσει τώρα νά έπιστρέψει στή μάχη ύπό τό κράτος τής όδύνης, άφοΰ θά έχει σκοτωθεί ό φίλος του Πάτροκλος. Στή ραψωδία Π ό Αχιλλέας, πού δέν ήθελε ν άφήσει τόν Πάτροκλο νά πάει στή μάχη, υποχωρεί, όταν τό πρώτο πλοίο άρχίζει νά καίγεται. Δανείζει στόν Πάτροκλο τά ίδια του τά όπλα, έκεΐνος φεύγει γιά τή μάχη, όπου διακρίνεται γιά τά άνδραγαθήματά του, άλλά έκεΐ τόν βρίσκει ό θάνατος άφοϋ ό Απόλλων τόν ξεγέλασε καί ό "Εκτορας τοϋ κατάφερε τό τελικό πλήγμα. Στήν ραψωδία Ρ άρχίζει νέα μάχη γύρω άπ τό σώμα του, πού οί Αχαιοί κατορθώνουν νά έπαναφέρουν στό στρατόπεδο. Στήν ραψαιδία Σ είναι βαθύς ό πόνος τοϋ Άχιλλέα. Ή μητέρα του προσπαθεί νά τόν παρηγορήσει καί έξασφαλίζει τήν υπόσχεση τοϋ Η φαίστου νά τοϋ κατασκευάσει νέα όπλα μέ άπαράμιλλη ομορφιά. Είναι φανερό τώρα πώς ό Αχιλλέας θά πάρει έκδίκηση γιά τό φίλο του. Πράγματι στή ραψωδία Τ, μέ τρόπο έπίσημο, άφήνει κατά μέρος τήν οργή του. Ό Αγαμέμνονας τοϋ προσφέρει ικανοποίηση καί ό Αχιλλέας έτοιμάζεται γιά τή μάχη: τό άλογό του εμπνευσμένο άπό τήν 'Ήρα τοϋ προλέγει τόν έπικείμενο θάνατό του. Αλλά λίγο τόν νοιάζει. Εκείνος ξεκινά. Οί άθλοι τοϋ Ά χιλλέα καλύπτουν τήν ραψωδία Υ, όπου ό ίδιος κερδίζει μιά φοβερή μάχη ( στήν όποία άλλη μιά φορά οί θεοί έπεμβαίνουν), τήν Φ (όπου ό Αχιλλέας άναγκάζει τούς Τρώες νά τραποϋν σέ φυγή) καί τέλος τήν X όπου ό Α χιλλέας σκοτώνα τόν Έκτορα. Ό Έκτορας σκότωσε τόν Πάτροκλο. Ό Α χιλλέας εκδικήθηκε τό φίλο του. Καί στά δυό στρατόπεδα δέν μένα θέση παρά γιά τό πένθος. Ή ραψο> δία Ψ διηγείται τούς αγώνες πού οργάνωσαν οί Α χαιοί γιά νά άποδώσουν τίς νεκρικές τιμές στόν Πάτροκλο. Ή ραψωδία Ω διηγείται τή θλιβερή 29

επίσκεψη του Πριάμου στόν Άχιλλέα, από τόν όποιο έρχεται νά ζητήσει τό σώμα του Έκτορα. Άφοΰ τό πετύχει, έπαναφέρει τό σώμα στήν Τροία, όπου οί Τρώες ΘρηνοΟν και κηδεύουν τόν νεκρό. Μέ αύτό τόν τρόπο ή γενική γραμμή του έπους διαγράφεται μέ μεγάλη καθαρότητα καί με όχι μικρότερη τραγική δύναμη. Έ νώ ό πόλεμος κράτησε δέκα χρόνια, ή δράση δέν διαρκεί παρά μερικές ήμέρες (50 συνολικά) μέσα στις όποιες συμπεριλαμβάνονται οί ήμέρες τής άδράνειας καί τής άναμονής πρίν άπό τήν όργή τοϋ Ά χιλλέα ή μετά τήν κηδεία τοϋ Πατρόκλου. Σ αυτές τίς λίγες ήμέρες ό ποιητής συγκεντρώνει τίς μάχες πού άρχικά είναι όπέρ τών Τρώων, κατόπιν αυτές πού είναι υπέρ τών Αχαιών κάνοντας έτσι ένα είδος περίληψης τών δέκα χρόνων πολέμου. Αλλά τίς συγκεντρώνει σύμφωνα μέ ένα σχήμα ταυτόχρονα τραγικό καί άπλό. Ε π ι πλέον, γιά νά καταστήσει πιό συγκινητική τή μοίρα τών πρωταγωνιστών εναλλάσσει τίς σκηνές μάχης μέ σκηνές οικογενειακές τόσο άπό τήν πλευρά τών Αχαιών(μέ τήν Ελένη καί τόν Πάρι, τήν Ανδρομάχη καί τόν 'Έκτορα), όσο καί άπό τήν πλευρά τών Αχαιών (μέ τόν Ά χιλλέα, τόν Πάτροκλο καί τήν Βρισηίδα). Αύτό τό άνθρώπινο στοιχείο ύπερέχει μάλιστα προς τό τέλος ένσχέσει μέ τήν πολεμική άποψη: τό έπος τελειώνει όχι μέ τή νίκη άλλά μέ τό πένθος. Τέλος ό ποιητής τής Ίλιάδας γιά νά προσδώσει στους άγώνες αυτούς βαθύτερο νόημα καί νά τούς έξυψώσει περισσότερο, αναμειγνύει τούς θεούς μέ τούς ανθρώπους καί μέ σοφία εναλλάσσει τίς συνελεύσεις τών πολεμιστών μέ τίς συνελεύσεις τών θεών. Κι άν άκόμα υπάρχουν μικρές δυσκολίες στις λεπτομέρειες, κι άν είναι χρήσιμο νά τίς έκτιμήσει κανείς γιά νά σχηματίσει γνώμη γιά τή γένεσή του, τό έργο ώς σύνολο δέν έχει μόνο ένιαία καί καλοχτισμένη δομή: άποκαλύπτει μιά συμπυκνωμένη τεχνική λογοτεχνικής σύνθεσης καί έναν καλλιτέχνη μέ συνείδηση τών μέσων πού διαθέτει. Σ αυτα ακόμη προστίθενται εκλεπτύνσεις στή σύνθεση πού συνίστανται σέ παραλλαγές ένός θέματος, στή συγκράτηση του ενδιαφέροντος, στην ύπόμνηση, ένώ ή μάχη μαίνεται, του οίκτου πού άξίζουν οί πολεμιστές. Μόνο μιά λεπτομερής έρμηνεία μπορεί νά άναδείξει τή μαστοριά του. Καί υπό τό φώς αύτών τών άρχών ποτέ κανείς δέν τήν άναλαμβάνει μάταια. Δέν είναι άπολύτως ίδια ή περίπτωση τής Οδύσσειας. 2. Ή Οδύσσεια Η Οδύσσεια όπως καί ή 7λιάδα εξετάζει μία μεμονωμένη περίπτωση μέσα σέ περιορισμένα χρονικά όρια. Αναφέρεται μόνο στόν Όδυσσέα καί 30

τους δικούς του καί ή κυρίως δράση διαρκεί 40 μέρες. Αλλά μέ δεξιοτεχνία, τουλάχιστον ανάλογη προς έκείνη πού διαφαίνεται στην Ίλιάδα, ό ποιητής κατάφερε νά επεκτείνει αύτή τή δράση. Εισήγαγε τίς άφηγήσεις όλων των περιπετειών πού σημάδεψαν τήν έπιστροφή του Όδυσσέα, χωρίς νά παραλείπει καμιά συμβιβάζοντας έτσι τά πολλαπλά ένδιαφέροντα μέ τό αίτημα τής συνεπτυγμένης δράσης. Εξάλλου ή δράση αυτή συνδέει δύο πεδία πιό απομακρυσμένα καί πιό ανεξάρτητα από όσο ήταν τά δύο στρατόπεδα στήν Ίλιάδα: ό ποιητής παρακολουθεί τόν Όδυσσέα καί τόν Τηλέμαχο ανεξάρτητα τόν ένα άπό τόν άλλο, προτου αύτοί οί δυό άναλάβουν κοινή δράση. Αφετηρία είναι τό ϊδιο εκείνο παλάτι τής Ιθάκης στό όποιο θά τελειώσει τό έπος. Έ τσι ό ποιητής άρχίζει μέ τόν Τηλέμαχο. Κατόπιν περνάει στόν Όδυσσέα μέ ενδιάμεση μιά συνέλευση τών θεών, όπου ό Δίας αποφασίζει νά έπεμβεΐ καί στέλνει στήν Καλυψώ τόν άγγελιαφόρο του Έρμη. Ή ένέργεια αυτή καταλήγει στό νά ριχθεΐ ό Οδυσσέας στό πέλαγος καί στό δρόμο τής έπιστροφής. Χάρη σ αύτή τή σοφή διευθέτηση έχουμε στήν πραγματικότητα τέσσερεις όμάδες ραψωδιών. Οί ραψωδίες α έως δ είναι αφιερωμένες στόν Τηλέμαχο: ή πρώτη συνέλευση τών θεών έχει ώς Αποτέλεσμα νά ένθαρρύνει ή Αθηνά τόν νεαρό στόν άγώνα του εναντίον τών μνηστήρων, πού έχουν συγκεντρωθεί στό παλάτι έδώ καί πολλά χρόνια (α). Ό Τηλέμαχος συγκαλεί συνέλευση καί προετοιμάζει τήν άναχώρησή του (0). Θέλει νά προσπαθήσει νά μάθει νέα γιά τόν πατέρα του. Πηγαίνει πρώτα στήν Πύλο, στό παλάτι του Νέστορα β'), στή Σπάρτη κατόπιν, στό παλάτι του Μενελάου 0). Ετοιμάζεται νά γυρίσει πίσω στήν Ιθάκη, προς τό τέλος τής ραψωδίας, ένώ στό ϊδιο διάστημα οί μνηστήρες έτοιμάζονται νά του στήσουν στήν έπιστροφή του ένέδρα. Ό κίνδυνος αυτής τής ένέδρας έξηγεί τή νέα παρέμβαση τής Αθήνας στή συνέλευση τών θεών. Χάρη σ αυτή οί ραψωδίες ε έως θ άφιερώνονται στόν Όδυσσέα. Ή ραψωδία ε τόν βρίσκει στό νησί τής Καλυψώς, που τόν κρατάει έδώ καί χρόνια. Ή Καλυψώ τόν άφήνει έλεύθερο νά φύγει καί τόν βοήθα νά κατασκευάσει μιά σχεδία. Μιά καταιγίδα τόν ρίχνει στήν ακτή τών Φαιάκων(ε). Ή Ναυσικα, θυγατέρα του βασιλιά Αλκίνοου, που είχε πάει έκεί νά πλύνει τά προικιά της, τόν βρίσκει καί τόν όδηγεϊ στό παλάτι (ζ), Τόν καλοδέχονται χωρίς εκείνος νά αποκαλύψει ποιός είναι (η). Οί Φαίακες κάνουν έτοιμασίες γιά νά του έξασφαλίσουν τήν έπιστροφή στήν πατρίδα του, ένώ στό μεταξύ όργανώνονται αγώνες προς τιμήν του ό άοιδός Δημόδοκος τραγουδά τό έπεισόδιο του Δουρίου 'Ίππου τής Τροίας (θ). Ή συγκίνηση του Όδυσσέα καθώς τό άκούει όδηγεί στό τέλος αύτής τής ραψωδίας τόν βασιλιά Αλκίνοο νά τόν ρωτήσει κατευθείαν: ποιός εϊ- 31