Tο Δίκτυο των Αποικιών και οι Εμπορικές Σχέσεις των Μινωϊτών. Μια Χαρτογραφική Προσέγγιση

Tο Δίκτυο των Αποικιών και οι Εμπορικές Σχέσεις των Μινωϊτών. Μια Χαρτογραφική Προσέγγιση Νίκος Καρανικόλας 1, Πέρυ Λαφαζάνη 2, Λαμπρινή Στάμου 3 1. Δρ Μηχανικός ΑΠΘ 2. Επικ. Καθηγήτρια ΑΠΘ 3. Φιλόλογος Περίληψη Οι Μινωΐτες, εκμεταλλευόμενοι τη γεωγραφική θέση της Κρήτης, η οποία βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων, καθώς και την μακροχρόνια ειρήνη την οποία είχαν ε- ξασφαλίσει, στράφηκαν από νωρίς στη ναυτιλία και ανέπτυξαν το εμπόριο. Οι πρώτες τους επαφές ήταν με την κυρίως Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και τα παράλια της Μικράς Ασίας. Πολύ νωρίς απέκτησαν επαφές με τη Συρία και τη Φοινίκη, αλλά και με περιοχές που βρίσκονταν πιο ανατολικά, καθώς και με την Αίγυπτο. Τα πλοία τους διέσχιζαν τις θάλασσες κάνοντας εμπόριο των προϊόντων τους αλλά και διαμετακομιστικό εμπόριο και έφταναν μέχρι τη Σικελία. Οι ανταλλαγές ανάμεσα στην Κρήτη και στις χώρες με τις οποίες έρχονταν σε επαφή ήταν πάρα πολλές και σε πολλά επίπεδα. Φυσικό ήταν λοιπόν, εκτός από τα προϊόντα να ανταλλάσσουν και στοιχεία των πολιτισμών τους. Η επιστήμη της Χαρτογραφίας, με αρωγό τη σύγχρονη τεχνολογία, συμβάλλει σε τούτο ακριβώς: στον εντοπισμό των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των Μινωϊτών και του τότε γνωστού κόσμου (2600 1450 π.χ.) με στόχο την ανάδειξη της δικτύωσης αυτού του σημαντικού τμήματος του τότε κόσμου και την χαρτογραφική του απεικόνιση. Λέξεις κλειδιά: Μινωϊκός Πολιτισμός, Αποικίες, Εμπορικές Σχέσεις, Θεματική Χαρτογραφία, Πολυμέσα 1. Εισαγωγή Ο Μινωϊκός πολιτισμός ήταν ένας ανοιχτός στον κόσμο πολιτισμός. Οι Κρήτες δέχονταν ξένους, φιλοξενούσαν, αντάλλασσαν δώρα και ιδέες, έκαναν γνωριμίες. Στην Οδύσσεια ο Οδυσσεας παρουσιάζεται σαν Κρητικός, όταν τον αφήνουν οι Φαίακες ναυτικοί στην πατρίδα του και συναντά την Αθηνά, την οποία βέβαια δεν αναγνωρίζει, αφού του παρουσιάστηκε σαν νεαρός βοσκός. «Την έχω την Ιθάκη ακουστά στην Κρήτη την απλόχωρη, πέρα μακριά στην άλλη θάλασσα.. Δίκτυα & Ιστορία 63

Μιλώ για τον Ορσίλοχο που πάντα του νικούσε, Στο απέραντο νησί της Κρήτης, όσους μαζί του έτρωγαν ψωμί, Στο τρέξιμο άφταστος.» Στην Οδύσσεια βρίσκουμε βέβαια τον απόηχο της ακμής του Μινωϊκού πολιτισμού, αφού αυτός προηγήθηκε κατά πολλούς αιώνες. Η κοινωνική οργάνωση, όμως, άρχισε να γίνεται στην αρχαία Κρήτη πολυσύνθετη, από την εποχή που το μέταλλο κυριάρχησε σαν βασικό υλικό στην κατασκευή εργαλείων, όπλων και πολυτελών κατασκευών. Χρειάστηκε τότε να αναζητηθεί η πρώτη ύλη στις κύριες πηγές του. Άφθονα χαλκοφόρα κοιτάσματα υπήρχαν στην Κύπρο και ήταν ανάγκη να σταλούν εκεί ειδικά συνεργεία μεταλλωρύχων ή έμποροι για ανταλλαγή Κρητικών προϊόντων με το απαραίτητο αυτό υλικό. Για να αποκτήσει ο χαλκός στερεότητα και να παρασκευαστούν από τους μεταλλουργούς τα κράματα του μπρούντζου, χρειαζόταν κασσίτερος που έπρεπε να μεταφερθεί από τα βάθη της Μικράς Ασίας. Έτσι άρχισε να κινείται το εμπόριο, φυσικά με πλοία, τα ο- ποία έπρεπε να τελειοποιηθούν για να διασχίζουν τις θάλασσες. Από την πρώτη στιγμή φάνηκε πόσο αποτελεσματικό ήταν το εμπόριο με το σύστημα των ανταλλαγών. Έπρεπε, λοιπόν, να οργανωθεί η παραγωγή των επιχωρίων προϊόντων και να συστηματοποιηθεί η επεξεργασία των πρώτων υλών, κυρίως του μετάλλου. (Χάρτης 1) Χάρτης 1: Οι «δρόμοι» του Χαλκού και του Κασσίτερου για τους Μινωΐτες Με τη μεταβολή αυτή της ζωής και τη διαμόρφωση των κοινωνικών τάξεων, πολλοί οικισμοί αρχίζουν να εξελίσσονται σε πόλεις και έτσι αυτόματα προβάλλει η ανάγκη οργάνωσης της διοίκησης. Οι πιο σημαντικοί από τους αρχηγούς συγκεντρώνουν ιδιαίτερη 64 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

εξουσία στα χέρια τους (με τη συγκατάθεση του λαού). Μακροχρόνια ειρήνη, η λεγόμενη pax Minoika, και ευημερία επικρατούν στην Κρήτη, όπως δείχνει η παντελής έλλειψη οχυρώσεων. Πιθανολογείται ότι σε ολόκληρο το νησί αναγνωρίζονταν η υπεροχή του βασιλέα της Κνωσού. Άλλοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι τα ανάκτορα της Κρήτης δεν αποτελούν έδρα διαφορετικών βασιλέων ή πριγκίπων αλλά ότι όλα ανήκουν στο βασιλιά της Κνωσού, ο οποίος, όπως οι μονάρχες της ανατολής, έχει ανάκτορα σ όλες τις πόλεις και τα χρησιμοποιεί κατά περιόδους. Η ανάπτυξη αυτή του πολιτισμού και οι μεταβολές στη ζωή των Κρητών συμβαίνουν στην αρχή της δεύτερης φάσης της Προανακτορικής περιόδου (2400-2100) π.χ. Στοιχεία από τον πολιτισμό αυτής της φάσης ήρθαν στο φως με τις ανασκαφές στη Βασιλική και στη Μύρτο της Ιεράπετρας. Η Βασιλική δεσπόζει στον ισθμό, το στενότερο δηλαδή μέρος της Κρήτης, όπου εύκολα μεταφέρονταν τα εμπορικά φορτία από το Λιβυκό πέλαγος για να προωθηθούν από εκεί στην Κεντρική ή Ανατολική Κρήτη. (Χάρτης 2, Εικόνες 1, 2) Χάρτης 2: Η διακίνηση του εμπορίου κατά τη δεύτερη φάση της Προανακτορικής Περιόδου (2400-2100 π.χ.) Ο νόμος των ισθμών που διατύπωσε ο ομηριστής Victor Berard είχε εφαρμογές σε εποχές που η θαλασσοπλοΐα αποτελούσε δύσκολο εγχείρημα. Οι ναυτικοί προτιμούσαν να αποφεύγουν τον επικίνδυνο περίπλου της νήσου, διαβιβάζοντας τα εμπορεύματα και τους επιβάτες από θάλασσα σε θάλασσα στο στενότερο σημείο, που εδώ μόλις ξεπερνούσε τα 12 χιλιόμετρα. (Χάρτης 3) Δίκτυα & Ιστορία 65

Εικόνα 1: Πρόχους ρυθμού Βασιλικής Εικόνα 2: Προανακτορική πυξίδα από στεατίτη Χάρτης 3: Ο «Νόμος των Ισθμών», όπως διατυπώθηκε από τον Ομηριστή Victor Berard Η ίδρυση, λοιπόν, κάποιων οικισμών σε επίκαιρες θέσεις ισθμών, όρμων, μικρών παρακτίων νησιών κ.λ.π. δεν δικαιολογείται διαφορετικά, αφού δεν προσφέρονταν για άλλη κύρια απασχόληση, παρά μόνον για την οργάνωση του εμπορίου. Για τη διακίνηση όμως 66 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

των εμπορευμάτων από θάλασσα σε θάλασσα, αλλά κυρίως ανάμεσα στα μεγάλα ανακτορικά κέντρα, χρειαζόταν οδικό δίκτυο κατάλληλο για τις μεταφορές. Φαίνεται ότι στην παλαιοανακτορική περίοδο ανάγεται η κατασκευή των πλακόστρωτων δρόμων που ένωσαν τη νότια ακτή της Κρήτης και τα λιμάνια της με την Κνωσό και τη βόρεια ακτή. Η κεντρική αρτηρία αυτών ανέβαινε στα υψώματα των υπωρειών της Ίδης, περνούσε τη στενή διάβαση της Αγίας Βαρβάρας, από όπου κατεβαίνει και σήμερα ο δρόμος για την πεδιάδα της Μεσαράς, και κατέληγε στη βόρεια πεδινή ζώνη. Πολλά τεχνικά έργα, μικρές γέφυρες, υψηλά αντερείσματα, οδοφυλάκια, συμπλήρωναν τη μεγάλη αυτή οδική αρτηρία. Στο τέλος της οδού προς τη Κνωσό υπήρχε μια γιγαντιαία οδογέφυρα με τέσσερα μεγάλα θλαστά τόξα που εξασφάλιζαν το πέρασμα του νερού. (Χάρτης 4) Χάρτης 4: Η κεντρική οδική αρτηρία κατά την παλαιοανακτορική περίοδο 2. Το Δίκτυο των Κρητικών Αποικιών σύμφωνα με τη μυθολογία Οι ανταλλαγές μεταξύ των Κρητών και των νησιών του Αιγαίου ήταν πυκνές. Η Μινωϊκή εξάπλωση στο Αιγαίο θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί χωρίς τη θαλασσοκρατία των Κρητών. Η ελληνική μυθολογία αναφέρεται συχνά στις Κρητικές εγκαταστάσεις κατά την εποχή του Μίνωα στον Αιγαιακό χώρο. Ο Ραδάμανθυς, αδελφός του Μίνωα, με την ακολουθία του είχαν σκορπίσει στα νησιά του Αιγαίου. Ο ίδιος είχε εγκατασταθεί στην Εύβοια, ενώ οι άλλοι στα μικρότερα νησιά. Ο Διόδωρος αποδίδει σε πρωτοβουλία του Ραδάμανθυ την κατάκτηση μεγάλου τμήματος των παραλίων της Μ. Ασίας και ιδιαίτερα της Ερυθραίας, καθώς και την κατάκτηση των νησιών: Λήμνος, Σκύρος, Πάρος, Δήλος, Άνδρος. Δίκτυα & Ιστορία 67

Ο Στάφυλος εγκαταστάθηκε στην Πεπάρηθο (σημερινή Σκόπελο), ο Οινοπίων στη Χίο, ο Άνιος στη Νάξο, ο Ευάνθης στη Θάσο. Γιοί ή συγγενείς του Μίνωα, αναφέρει η μυθολογία ότι βρέθηκαν στην Πάρο, στη Φολέγανδρο και στην Αθήνα. Στην Κορησό της Κέας υπήρχε αποικία του Μίνωα αλλά ο ίδιος ίδρυσε και τη Μινώα στη Μεγαρίδα. Αρκετές ακόμα αποικίες με το όνομα Μινώα υπήρχαν στο χώρο του Αιγαίου. Αυτό ήταν το όνομα της Γάζας καθώς και της Ηράκλειας στη Σικελία. Μια αρχαία παράδοση αναφέρει ότι ο Μίνωας εξεστράτευσε στη Σικελία και εκεί δολοφονήθηκε. Ένα νησάκι με το ίδιο όνομα βρίσκονταν κοντά στο λιμάνι των Μεγάρων, ένα ακρωτήριο με τείχος στη Λακωνία (σημερινή Μονεμβασιά), μια πόλη στη Σίφνο, άλλη στην Αμοργό, ονομασία πηγής στη Δήλο. Το ίδιο όνομα, δηλαδή Μινώα, βρίσκουμε σε επιγραφές στην Κέρκυρα. Άλλοι οικισμοί, όπως του Μεμβλιάρου στη Θήρα και του Κάδμου στη Βοιωτία, ενώ πίστευαν ότι είχαν Φοινικική προέλευση, είχαν χαρακτήρα περισσότερο Κρητικό, ίσως, γιατί στη Φοινίκη είχαν γίνει αποικίσεις Κρητών σε μεγάλη κλίμακα. Στη Ρόδο εγκαταστάθηκε ο κρητικός Αλθαιμένης. Ο Σαρπηδόνας, αδελφός επίσης του Μίνωα, από την Κρήτη μετανάστευσε στη Λυκία. Ο Μίλητος, από την ομώνυμη Κρητική πόλη, εγκαταστάθηκε στην Καρία και ίδρυσε τη Μίλητο, η οποία αναγνώριζε ως μητρόπολή της την Κρητική Μίλατο, ανατολικά των Μαλίων. Για την ηπειρωτική Ελλάδα δεν υπήρχαν συγκεκριμένες παραδόσεις σχετικά με Κρητικές εγκαταστάσεις, αν και για τα πιο σημαντικά ιερά, όπως των Δελφών, της Ελευσίνας και της Ολυμπίας, υπήρχαν ιεροί μύθοι που αναφέρονταν στην Κρήτη. Οι Μινύες που είχαν όνομα συγγενικό με το όνομα του Μίνωα, εγκαταστάθηκαν σε επίκαιρα σημεία, όπως στην Ιωλκό της Θεσσαλίας, στον Βοιωτικό Ορχομενό και αργότερα στην Πύλο. Ο Έβανς έχει συνδέσει και τη δημιουργία του Μυκηναϊκού πολιτισμού με την αποικιακή αυτή εξάπλωση των Κρητών. Υπέθετε ότι και στην Πελοπόννησο υπήρχαν Μινωϊκές εγκαταστάσεις με Κρήτες δυνάστες και έτσι δικαιολογούσε την ύπαρξη θολωτών τάφων με πολύτιμα ευρήματα. Η άποψη αυτή όμως, περί Μινωϊκής κατάκτησης της Πελοποννήσου, θεωρείται σήμερα υπερβολική. Πιθανόν να μην άσκησαν επίδραση στην Πελοπόννησο οι Κρήτες με τις κατακτήσεις τους, αλλά με αμοιβαίες σχέσεις, φιλικές εμπορικές, εχθρικές ή και με επιγαμίες. Δεν είμαστε βέβαιοι κατά πόσο οι μύθοι και οι ονομασίες αυτές ανταποκρίνονται σχετικά ή απόλυτα στην πραγματικότητα ή είναι μεταγενέστερες και συμβολικές. (Χάρτης 5) 3. Το Δίκτυο των Αποικιών και των Εμπορικών Σχέσεων Δεν υπάρχει αμφιβολία, όμως, ότι η παράδοση είχε βασιστεί κατά ένα μεγάλο βαθμό στην ιστορική πραγματικότητα μιας ευρύτερης αποικιακής εξάπλωσης του Μινωϊκού στοιχείου, από πολύ παλιά, ιδιαίτερα όμως στα νεοανακτορικά χρόνια (1700 1450 π.χ.). Η απόλυτη επικράτηση της Κρήτης στη θάλασσα είναι αναμφισβήτητη, αφού τα Μυκηναϊκά κέντρα δεν είχαν ακόμα γεννηθεί και, αφού ο Κρητικός αποικισμός στα νησιά του Αιγαίου είχε πάρει μεγάλη έκταση. Αυτό επιβεβαιώνεται από την ανασκαφική έρευ- 68 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Χάρτης 5: Το Δίκτυο των Κρητικών Αποικιών σύμφωνα με τη μυθολογία να στα σημεία που έχουν συνδεθεί με την παράδοση. Ιδιαίτερες και από πολύ παλιά ήταν οι σχέσεις των Μινωϊτών με τις Κυκλάδες, στις οποίες οφείλεται και η δημιουργία παραθαλάσσιων οικισμών στη Βόρεια παραλία της Κρήτης. Αυτό μαρτυρεί και η αφθονία κυκλαδικών αντικειμένων (ειδωλίων, αγγείων, κ.λ.π.) στους μινωϊκούς προανακτορικούς οικισμούς. Πολύ στενές σχέσεις διατηρούσαν, οι Κρήτες, με τη Φυλακωπή της Μήλου, εξ αιτίας του Οψιανού, μιας κρυσταλλικής ηφαιστειακής ύλης κατάλληλης για μαχαιρίδια. Αργότερα, δημιουργείται εκεί εμπορικός σταθμός για την εκμετάλλευση του οψιανού. Αυτό μαρτυρούν τα λείψανα του δευτέρου οικισμού στο νησί, τα οποία παρουσιάζουν χαρακτηριστικά της Μινωϊκής αρχιτεκτονικής. Την ίδια εποχή στην Κέα, στον όρμο της Κορησού, επάνω στη χερσόνησο της Αγίας Ειρήνης, ακμάζει ένας ανάλογος οικισμός. Από τυχαία ευρήματα έχει βεβαιωθεί ότι και σε πολλά άλλα νησιά των Κυκλάδων υπήρχαν ανάλογες Κρητικές εγκαταστάσεις. (Χάρτης 6) Θετικές ενδείξεις έχουμε και για την Πεπάρηθο (Σκόπελο), καθώς ήρθε στο φως βασιλικός τάφος, στη θέση Στάφυλος, με αγγεία Μινωϊκού και Μυκηναϊκού τύπου. Στα Κύθηρα υπήρχαν παλαιοανακτορικές εγκαταστάσεις και αργότερα δημιουργήθηκε ακμαία νεοανακτορική αποικία. Στη Ρόδο, επίσης, ανακαλύφθηκε Μινωϊκός οικισμός στη θέση Τριάντα. Λαξευτοί τάφοι βρέθηκαν στην Κω και στην Κάρπαθο και τα κτερίσματά τους είναι Μινωϊκά. Από αυτό συμπεραίνουμε ότι θα υπήρχαν και οικισμοί. Στην Κύθνο βρέθηκε θησαυρός χάλκινων εργαλείων Κρητικού τύπου. Από τις πλέον αξιόλογες αποικίες της Κρήτης είναι η Θήρα, στην οποία οι ανασκαφές, του καθηγητή Δίκτυα & Ιστορία 69

Μαρινάτου, έφεραν στο φως Μινωϊκό οικισμό με καταπληκτικές τοιχογραφίες. (Χάρτης 7, Εικόνες 3, 4) Χάρτης 6: Διπλωματικές Σχέσεις των Κρητών με τις Κυκλάδες στα Νεοανακτορικά χρόνια (1700-1450 π.χ.) Εικόνα 3: Η Τοιχογραφία της Ανοίξεως (Ακρωτήρι Θήρας) Εικόνα 4: Η Τοιχογραφία των παιδιών που πυγμαχούν (Ακρωτήρι Θήρας) 70 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Χάρτης 7: Διπλωματικές Σχέσεις των Κρητών και με άλλες, πλην Κυκλάδων, περιοχές στα Νεοανακτορικά χρόνια (1700-1450 π.χ.) 4. Το Δίκτυο των Εμπορικών και Διπλωματικών Σχέσεων Πολλές ενδείξεις προκύπτουν για στενές σχέσεις της Λυκίας και της Καρίας με την Κρήτη, όπως απέδειξαν οι έρευνες στη Μίλητο και στην Ιασό. Στην περιοχή της Φοινίκης, ιδιαίτερα στην Ουγκαρίτ (της σημερινής Ράς Σάμρα), οι κρητικές εγκαταστάσεις είχαν ξεπεράσει το στάδιο των εμπορικών σταθμών και αποτελούσαν πραγματικές αποικίες. Καθώς περνάμε στην Παλαιοανακτορική περίοδο και αργότερα στη Νεοανακτορική, η Κρήτη αναπτύσσεται ραγδαία και με το εμπόριο και τη ναυτιλία της, γίνεται η θαλασσοκράτειρα της Ανατολικής κυρίως Μεσογείου. Όπου υπήρχε παραλία της Κρήτης κατάλληλη για αγκυροβόλημα, υπήρχε και μικρός ή μεγαλύτερος οικισμός. Στη νότια μόνο παραλία της μετράμε σχεδόν είκοσι δύο αρχαία λιμάνια. Ακόμη και η ίδρυση των τεσσάρων ανακτόρων (Κνωσός, Φαιστός, Ζάκρος, Μάλια) θεωρείται ότι δεν έγινε τυχαία. Η θέση τους καλύπτει την οργάνωση του εμπορίου με: την κυρίως Ελλάδα και τις Κυκλάδες (Κνωσός), τη Μικρά Ασία και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (Μάλια), την Κύπρο, Συρία, Φοινίκη, Παλαιστίνη (Ζάκρος), την Αίγυπτο (Φαιστός). (Χάρτης 8) Ο Στυλιανός Αλεξίου με πειστικά επιχειρήματα υποστήριξε ότι ολόκληρο το εμπόριο ήταν ουσιαστικά βασιλικό, οργανωμένο από τα ανάκτορα και ότι οι έμποροι ήταν στην πραγματικότητα υπάλληλοι των βασιλέων. Όσο κι αν θεωρηθεί υπερβολική αυτή η άποψη, είναι βέβαιο ότι τα ανάκτορα έπαιξαν εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στην οργάνωση των εμπορικών διακινήσεων, ιδίως με τις μεγάλες αγορές του εξωτερικού, αφού και τα Δίκτυα & Ιστορία 71

Χάρτης 8. Το Δίκτυο των Εμπορικών και Διπλωματικών Σχέσεων της Κρήτης με την Ελλάδα και την Ανατολή, κατά την Παλαιοανακτορική και τη Νεοανακτορική Περίοδο. κύρια προϊόντα και τα τεχνουργήματα συγκεντρώνονταν στα ανακτορικά κέντρα. Αυτό βεβαιώνεται από την ύπαρξη ανακτορικών εργαστηρίων όχι μόνο για την ικανοποίηση των αναγκών του ανακτόρου ή και του ανακτορικού κέντρου, αλλά και για τον εφοδιασμό των αγορών του εξωτερικού, όπως άλλωστε έχει αποδειχτεί από την ανεύρεση πολυάριθμων κρητικών ανακτορικών σκευών στην Αίγυπτο και στην Ανατολή (Ασία). Το εμπόριο, λοιπόν, ήταν υπό τον έλεγχο των ανακτόρων και η βασιλική παραγωγή αποτελούσε μια από τις κύριες πηγές τροφοδότησής του. Αυτό εξηγεί τη μεγάλη προσπάθεια για να φτάσει η τεχνουργία σε εξαιρετικά υψηλό επίπεδο. Εκλεκτά προϊόντα θα μεταφέρονταν στις αγορές του εξωτερικού μέσα σε σκεύη ή κιβώτια. Η ανακτορική παραγωγή αποτέλεσε την κατηγορία των πλέον περιζήτητων ειδών εμπορίου. Εκλεκτά κρασιά και αρωματισμένο λάδι μεταφέρονταν σε ειδικά σκεύη. Το σχήμα των ψευδόστομων αμφορέων άρχισε να επικρατεί, γιατί εξασφάλιζε την αποστολή σφραγισμένων υγρών προϊόντων. Η παραγωγή προσαρμόζονταν στη ζήτηση των εξωτερικών αγορών και το γεγονός αυτό βεβαιώνεται όχι μόνο από αιγυπτιακές ή ανατολικές πηγές, αλλά και από Κρητικά αντικείμενα που βρέθηκαν στα κυριότερα κέντρα της Αιγύπτου και της Ανατολής και αντίστροφα. Οι ανταλλαγές με τους άλλους λαούς ήταν συχνές και πολυποίκιλες. Για παράδειγμα, ο χαρακτήρας π.χ. των ιερογλυφικών (μιας πρώτης γραφής της Κρήτης πριν τη Γραμμική Α και Β) είναι ανάλογος με τα ιερογλυφικά της Αιγύπτου αλλά, πολύ λίγα σημεία τους είναι ίδια. Ένας θησαυρός από περίτεχνα ασημένια σκεύη, Μινωϊκού τύπου, βρέθηκε στα θεμέλια του ναού της Βύβλου στη Φοινίκη και ένας άλλος ίδιος στην Αιγυπτιακή Tod. Σε 72 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Χάρτης 9: Εικόνα 5: Η πόλη Βύβλος της Φοινίκης τάφους της Αβύδου της 12 ης δυναστείας βρέθηκαν, μαζί με αιγυπτιακά αντικείμενα, ω- ραία Καμαραϊκά 1 αγγεία στολισμένα με ρόδακες. Στους σωρούς των απορριμμάτων στις εργατουπόλεις των περιοχών όπου κτίζονταν πυραμίδες βασιλέων, όπως στις Kahun, Il- 1 Περίτεχνα αγγεία που πήραν το όνομά τους από το Σπήλαιο των Καμαρών της Κρήτης, στο οποίο βρέθηκαν. Δίκτυα & Ιστορία 73

lahun, και Harageh, βρέθηκαν πολλά κομμάτια από Καμαραϊκά σκεύη, τα οποία κατά πάσα πιθανότητα χρησιμοποιήθηκαν από κρητικούς που εργάστηκαν εκεί. (Χάρτης 9, Εικόνα 5) Μινωϊκά κεραμικά βρέθηκαν και στα νησιά Lipari της Σικελίας. Ράβδοι Μινωϊκού χαλκού βρέθηκαν στη Σαρδηνία. Όπλα ή θραύσματα Μινωϊκών αγγείων βρέθηκαν επίσης στη Μάλτα, στη Μακεδονία, στη Μίλητο, στον Ορόντη, στον Ευφράτη και αλλού. Κρητικά όπλα: σπαθιά, εγχειρίδια, κράνη, ασπίδες, καθώς και ορειχάλκινα κρητικά εργαλεία πωλούνταν τόσο στην ηπειρωτική Ελλάδα και την ανατολική Μεσόγειο, όσο και στους εμπορικούς σταθμούς της Σικελίας, κοντά στις Συρρακούσες, τη Θάψο και τον Ακράγαντα. Αναγνωρίστηκαν μεγάλες ποσότητες κρητικών κοσμημάτων: περιλαίμια, σφραγίδες ή δαχτυλίδια από πολύτιμα μέταλλα, ακόμη και από πηλό, πέτρα ή κόκκαλο σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο. Τοιχογραφίες Μυκηναϊκών και Αιγυπτιακών ανακτόρων θυμίζουν τις Μινωϊκές τοιχογραφίες. Το ίδιο συμβαίνει και με εκείνες της Σαντορίνης. Περιζήτητα ήταν τα κρητικά αντικείμενα των Kaptaru, των Κρητών δηλαδή, όπως αναφέρονται σε κείμενα του Mari στο Μέσο Ευφράτη. (Χάρτης 10) Χάρτης 10: Το Δίκτυο των Εμπορικών και Διπλωματικών Σχέσεων της Κρήτης με την Ελλάδα, την Ανατολή και τη Δύση, κατά την Παλαιοανακτορική και τη Νεοανακτορική Περίοδο. Πολλές φορές σε αιγυπτιακά και ανατολικά κείμενα γίνεται λόγος για την ξυλεία των κέδρων που μεταφέρονταν από την περιοχή του Λιβάνου με τα καράβια των Κεφτί. Ποιοι ήταν αυτοί οι Κεφτί που όχι μόνο αναφέρονται σε αιγυπτιακές πηγές, αλλά και εικονίζονται στους τοίχους; Ήταν, φαίνεται, Κρήτες, όπως εύκολα αναγνωρίστηκαν στις τοιχογραφίες των τάφων από την χαρακτηριστική τους περιβολή και κόμμωση και από τα πε- 74 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

ρίτεχνα αντικείμενα που κρατούσαν στα χέρια τους. Τα περισσότερα από αυτά είναι Μινωϊκά αγγεία: ρυτά, αμφορείς, πρόχοι, κρατήρες κ.ά. Οι Κρήτες, λοιπόν, φαίνεται ότι προσφέρουν κρητικά προϊόντα ως ανταλλάγματα για το χρυσό, το ελεφαντοκόκκαλο, τα υφάσματα, τα αρώματα, τους πιθήκους και άλλα είδη που τους έδιναν οι Αιγύπτιοι ηγεμόνες. Η ξυλεία ήταν περιζήτητη σε χώρες όπως η Αίγυπτος και η Μεσοποταμία. Τα δάση από κυπαρίσσια και κέδρους της Κρήτης έδιναν άφθονο το υλικό αυτό. Φαίνεται πως τα κρητικά πλοία είχαν αναλάβει και το διαμετακομιστικό εμπόριο, κυρίως από τα λιμάνια της Συροφοινικικής περιοχής. Η παρουσία κρητικών εγχειριδίων και αγγείων στην Κύπρο δείχνει ότι οι σχέσεις των Μινωϊτών με τη νήσο του χαλκού ήταν πυκνές. Οι αυλές των βασιλέων της Κρήτης προσπαθούσαν, χωρίς αμφιβολία, να αναπτύξουν καλές διπλωματικές σχέσεις με τις πολιτισμένες χώρες του ευρύτερου περιβάλλοντος και έστελναν πρεσβείες με εκλεκτά δώρα για τους ξένους βασιλείς και τα ιερά. Θα δέχονταν επίσης απεσταλμένους των ξένων ηγεμόνων με τα δώρα τους. Έτσι εξηγείται η ανακάλυψη, στα Μινωϊκά κέντρα, πολύτιμων αιγυπτιακών πέτρινων αγγείων και ειδωλίων, σκαραβαίων και σφραγιδοκυλίνδρων. Από τα αντικείμενα αυτά αξίζει να αναφέρουμε το α- γαλμάτιο από διορίτη του User, απεσταλμένου κάποιου Φαραώ, που βρέθηκε κάτω από το πλακόστρωτο της κεντρικής αυλής του ανακτόρου της Κνωσού, καθώς και το σφραγιδοκύλινδρο από αιματίτη της εποχής του βασιλιά της Βαβυλώνας Χαμουραμπί, που βρέθηκε σε θολωτό τάφο του Πλατάνου της Μεσαράς. Εξαιρετικά σημαντικό γεγονός για την οργάνωση του εξαγωγικού εμπορίου αποτελεί και η κατασκευή ειδικού λιμανιού στη νήσο Φάρο, έξω από το Δέλτα του Νείλου, από Κρήτες. Πρόκειται για ένα τεχνικό έργο πράγματι γιγαντιαίο, με προβλήτες, κυματο- Χάρτης 11: Η νήσος Φάρος στο Δέλτα του Νείλου στην Αίγυπτο Δίκτυα & Ιστορία 75

θραύστες, στόμια εισόδου των πλοίων κ.ά. Ο Έβανς τεκμηρίωσε, με σημαντικά επιχειρήματα, ότι τα έργα της Φάρου έγιναν από Κρήτες κατά την Παλαιοανακτορική περίοδο. Φαίνεται ότι οι Αιγύπτιοι υποστηριξαν την εκτέλεση αυτών των έργων που τόσο συντελούσαν στην τόνωση του εμπορίου με την Κρήτη και τη Συροφοινικική ζώνη. (Χάρτης 11) Όμως, μερικοί επιστήμονες (όπως ο P.Demargne) υποτίμησαν τις σχέσεις της Κρήτης με την Ανατολή και κυρίως με τη Συροφοινικική ζώνη και υπερεκτίμησαν την εξάπλωση του Μυκηναϊκού πολιτισμού και πέρα από αυτή τη ζώνη. Ο Γάλλος ερευνητής της Ουγκαρίτ, C.F. Schaeffer, ορθά αναγνώρισε την εγκατάσταση του Μινωϊκού στοιχείου και μίλησε για μεταφύτευση πολλών μορφών Μινωϊκής και ταφικής αρχιτεκτονικής στην περιοχή της σημαντικής αυτής Φοινικικής πόλης. 5. Επίλογος Τα ιερά κείμενα, κυρίως ύμνοι, που βρέθηκαν στην Ουγκαρίτ αφήνουν καθαρά να διαφανεί η διείσδυση του κρητικού στοιχείου. Ωστόσο, το μέλλον ίσως μας επιφυλάσσει εκπλήξεις, καθώς νέα στοιχεία μπορεί να έρθουν στο φως από ανασκαφές ή ακόμα και από την αποκρυπτογράφηση των πρώτων γραφών της Μινωϊκής Κρήτης και να βεβαιωθούμε ή να αποδείξουμε πολύ περισσότερα πράγματα από όσα γνωρίζουμε ή υποπτευόμαστε σήμερα. Βιβλιογραφία 1. Αλεξίου Στυλιανός, «Οδηγός Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου. Μινωικός Πολιτισμός. Γενική Δ/νσις Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως», Αθήναι 1973. 2. «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Τόμος Α. Εκδοτική Αθηνών. 3. Λογιάδου-Πλάτωνος Σωσώ, «Κρήτη. Αρχαιολογία Ιστορία», Εκδόσεις Δ&Ι. Μαθιουλάκης, Αθήνα. Μαρωνίτης Δ., «Ομήρου Οδύσσεια, Ο.Ε.Δ.Β.» 4. Παπαποστόλου Ι.Α., «Κρήτη. Κνωσός Φαιστός Μάλια Αγ. Τριάδα Ζάκρος και το Μουσείο Ηρακλείου», Εκδόσεις ΚΛΕΙΩ, Αθήνα 1981. 5. «Πατριδογνωσία. Ελλήνων Τόποι: 10000 χρόνια Ιστορίας», Εκδόσεις: Εφημερίδα ΕΘΝΟΣ, τόμος 6 ος και 7 ος, Αθήνα. 6. Andronicos Manolis, «Herakleion Museum and Rrchaelogical Sites of Crete», Ekdotike Athenon, s.a., Athens 1979. 7. Botsford k Robinson, «Αρχαία Ελληνική Ιστορία Αναθεωρημένη από τον καθηγητή Donald Kagan», Mορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Αθήνα 1985. 8. Faure Paul, «Η καθημερινή ζωή στην Κρήτη τη Μινωική Εποχή. Μετάφραση Έλλης Ι. Αγγέλου», Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1988. 76 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006