ΤΕΙ Κρήτης Σχολή Τεχνολογικών Εφαρμογών Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών Τ.Ε. "Περιβαλλοντική Διαχείριση" 1 η διάλεξη: Περιβάλλον, Οικονομία και Αειφορία Υπεύθυνος διδάσκων: Σαββάκης Νικόλαος, M.Sc.-Μηχ., υπ. Δρ. E-mail: nsavvakis@staff.teicrete.gr Ηράκλειο, Οκτώβριος 2016
Περιβάλλον Η έννοια του περιβάλλοντος δεν αποτελεί αντικείμενο συναίνεσης στους διάφορους συγγραφείς. - Όσοι υιοθετούν μια ανθρωποκεντρική στάση, αντιμετωπίζουν το περιβάλλον από τη στενή ωφελιμιστική σκοπιά: «.Περιβάλλον είναι ο χώρος απ όπου παίρνουμε πρώτες ύλες για να υποστηρίξουμε τις οικονομικές μας δραστηριότητες και να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες μας.»
Περιβάλλον -Όσοι υιοθετούν μια λογική οικοκεντρική, θεωρούν ότι: «..Περιβάλλον είναι το σύνολο των οργανισμών της βιόσφαιρας με το δίκτυο των συμβιωτικών σχέσεων μεταξύ τους. Ο άνθρωπος δεν είναι το κέντρο του πλανητικού οικοσυστήματος, αλλά ένα στοιχείο του, μεταξύ άλλων».
Περιβάλλον Αντιπροσωπεύει μια έννοια εξαιρετικά πλούσια, πολυδιάστατη και πολυσύνθετη. (και γι αυτό είναι δύσκολο να οριστεί πλήρως). Περιβάλλον: το σύνολο των, σε μία δεδομένη στιγμή, φυσικών, χημικών, βιολογικών απόψεων κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων που μπορούν να έχουν έμμεσο ή άμεσο αποτέλεσμα, στιγμιαίο ή με κάποια διάρκεια στους ζωντανούς οργανισμούς και στις ανθρώπινες δραστηριότητες. (Συνέδριο της Aix-en-Provence, 1972).
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Βασικές έννοιες των Οικονομικών Οικονομικό σύστημα: το πλαίσιο των κανόνων και των αρχών εντός και βάσει του οποίου λειτουργεί η οικονομία. Αγαθά: τα μέσα (υλικά αντικείμενα ή υπηρεσίες) με τα οποία ικανοποιούμε τις ανάγκες μας. Ανάγκη: το αίσθημα έλλειψης το οποίο συνοδεύεται από την επιθυμία της εξάλειψης του Οικονομικά αγαθά: τα αγαθά που προκύπτουν ως αποτέλεσμα της παραγωγικής προσπάθειας του ανθρώπου. Τα οικονομικά αγαθά ονομάζονται επίσης προϊόντα, επειδή παράγονται με κάποια διαδικασία, ή εμπορεύματα, επειδή γίνονται αντικείμενα αγοραπωλησίας. Το κύριο χαρακτηριστικό των οικονομικών αγαθών είναι ότι βρίσκονται σε περιορισμένες ποσότητες σε σχέση με τις ανάγκες που ικανοποιούν. (Πηγή: Λεξικό οικονομικών όρων και ορισμών, www.euretirio.com)
Βασικές έννοιες των Οικονομικών Παραγωγή: η διαδικασία μετατροπής των παραγωγικών συντελεστών (συντελεστών παραγωγής) σε αγαθά και υπηρεσίες (προϊόντα). Παραγωγικοί συντελεστές / συντελεστές παραγωγής: θεωρούνται τα μέσα (οι πόροι) που συντελούν στην παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών. (Πηγή: Λεξικό οικονομικών όρων και ορισμών, www.euretirio.com)
Οικονομικό σύστημα: Το πρότυπο «κυκλικής ροής» Πηγή: Libby Rittenberg and Timothy,2009
Παραγωγικοί συντελεστές Παραγωγικοί συντελεστές θεωρούνται τα μέσα (οι πόροι) που συντελούν στην παραγωγική διαδικασία και διακρίνονται ως εξής : Εργασία: περιλαμβάνει όλες τις ανθρώπινες προσπάθειες, πνευματικές και σωματικές, που καταβάλλονται για την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών καθώς και για τη μεταφορά τους, το εμπόριο τους κ.ά. Φύση (ή έδαφος): όλα τα στοιχεία που παρέχει η φύση, δηλαδή το έδαφος, το υπέδαφος, τις λίμνες, τα ποτάμια, τη θάλασσα, την ατμόσφαιρα, τα ορυκτά, τα δάση κ.ο.κ., τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών, στις μεταφορές, στις επικοινωνίες κτλ. (Πηγή: Λεξικό οικονομικών όρων και ορισμών, www.euretirio.com)
Παραγωγικοί συντελεστές Κεφάλαιο: Τα παραγόμενα αγαθά που δεν ικανοποιούν τις οικονομικές ανάγκες άμεσα αλλά βοηθούν στην καλύτερη μελλοντική ικανοποίηση τους (π.χ. εργοστάσια, μηχανήματα, μεταφορικά μέσα, αποθέματα πρώτων υλών και ημικατεργασμένα προϊόντων κ.ά.). Επιχειρηματικότητα: ονομάζεται η ανθρώπινη ικανότητα συνδυασμού των τριών άλλων παραγωγικών συντελεστών, εργασίας, φύσης και κεφαλαίου, για την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών. Ο επιχειρηματίας παίρνει τις βασικές αποφάσεις για την επιχείρηση και αναλαμβάνει τους οικονομικούς κινδύνους που συνεπάγεται η λειτουργία της. (Πηγή: Λεξικό οικονομικών όρων και ορισμών, www.euretirio.com)
H Παραγωγική διαδικασία ως μια «Μηχανή» Οικονομικοί πόροι Ανθρώπινοι πόροι Φυσικοί πόροι
Οικονομία και Περιβάλλον Ο παραγωγικός συντελεστής Φύση (ή έδαφος) αποτελεί τον χώρο στον οποίο ο άνθρωπος πραγματοποιεί όλες τις οικονομικές του δραστηριότητες. Παρέχει πρώτες ύλες και την ενέργεια για το μετασχηματισμό τους σε χρήσιμα προϊόντα ενώ αποδέχεται και τα υποπροϊόντα στην μορφή αποβλήτων. Με άλλα λόγια: «φιλοξενεί» πέρα από τις παραγωγικές και τις καταναλωτικές δραστηριότητες και τα απόβλητά τους. (Πηγή: Σαρτζετάκης Ε., 2006)
Οικονομία και Περιβάλλον Η σύνδεση του προτύπου κυκλικής ροής και Βιόσφαιρας. (Πηγή:http://www.ecorose.org/16-2/environmental-economics/
Οικονομία και Περιβάλλον Solar energy Πηγή:http://www.ecorose.org/16-2/environmental-economics/ Heat Loss
Οικονομία και Περιβάλλον Το διάγραμμα δείχνει την "πραγματική" σχέση του περιβαλλοντικού και του οικονομικού συστήματος Το οικονομικό υποσύστημα μπορεί να περιγραφεί με το γνωστό διάγραμμα κυκλικής ροής το οποίο όμως στηρίζεται και επηρεάζει το περιβαλλοντικό υποσύστημα. Επισημάνσεις: Η αναγνώριση ότι οι φυσικές διαδικασίες παρέχουν ουσιαστική υποστήριξη στην ανθρώπινη ευημερία, πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη σε όλες τις προσπάθειες μέτρησης της ευημερίας. Η αναγνώριση ότι αυτή η υποστήριξη είναι πεπερασμένη και ότι υπάρχουν περιορισμοί τόσο από την άποψη των εισαγωγών που προέρχονται από τη βιόσφαιρα όσο και από τις εκροές αποβλήτων που μπορούν να αποτεθούν.
Οικονομία και Περιβάλλον Ανάλογα με την σχέση τους με το περιβάλλον τους, τα πολύπλοκα συστήματα χαρακτηρίζονται ως: Ανοικτά συστήματα, ανταλλάσσουν ενέργεια και ύλη με το περιβάλλον τους (οι διάφορες οικονομίες, οργανισμοί, οικοσυστήματα είναι ανοικτά συστήματα). Κλειστά συστήματα, ανταλλάσσουν μόνο ενέργεια με το περιβάλλον τους (η γη είναι κλειστό σύστημα καθώς δέχεται ηλιακή ενέργεια και αποδίδει θερμότητα). Απομονωμένα συστήματα, δεν ανταλλάσσουν ούτε ενέργεια ούτε ύλη με το περιβάλλον. (Πηγή: John Peet, 1992)
Οικονομία και Περιβάλλον Θεωρώντας το γήινο σύστημα (ή Βιόσφαιρα) ως κλειστό, τότε ισχύουν οι γνωστοί νόμοι της θερμοδυναμικής Ενέργεια μπορεί να μετατραπεί από μία σε άλλη μορφή αλλά δεν μπορεί να δημιουργηθεί ή να καταστραφεί. Μετά από κάθε μετατροπή ενέργειας, η συνολική ενέργεια είναι πάντοτε μικρότερη από την αρχική (νόμος της εντροπίας) Εντροπία είναι μία μορφή μέτρησης της ενέργειας που δεν είναι διαθέσιμη για παραγωγή έργου (degree of disorder)
Οικονομία και Περιβάλλον Στα πλαίσια του μαθήματος, ο νόμος της εντροπίας σημαίνει ότι: Η κατανάλωση ενέργειας δεν είναι αναστρέψιμη διαδικασία Η διαθέσιμη ύλη είναι εξαντλήσιμη Η μόνη εισροή ενέργειας είναι η ηλιακή και καθώς δεν έχουμε τρόπους αποθήκευσης και αξιοποίησής της (προς το παρόν) σε αρκετά μεγάλο βαθμό, η διαδικασία οικονομικής μεγέθυνσης είναι πεπερασμένη. Επομένως, θα πρέπει να γίνεται προσπάθεια έλλογης χρήσης των πεπερασμένων φυσικών πόρων. (Πηγή: Σαρτζετάκης Ε., 2006)
Mahatma Gandhi Όταν ρωτήθηκε εάν μετά την ανεξαρτησία της η Ινδία θα φτάσει το επίπεδο ευημερίας της Αγγλίας
Αειφόρος ή Βιώσιμη ανάπτυξη Ιστορική Αναδρομή Η ύπαρξη ορίων στη μεγέθυνση της ανθρώπινης δραστηριότητας υποστηρίχτηκε από την περίφημη μελέτη της Λέσχης της Ρώμης, το 1971, με αντικειμενικά επιχειρήματα σχετικά με τον παγκόσμιο πληθυσμό, τους φυσικούς πόρους, τους δείκτες ρύπανσης κ.λπ. Η πρώτη διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το περιβάλλον, το 1972 στη Στοκχόλμη, υπήρξε η αφετηρία μιας σειράς διεθνών δραστηριοτήτων με στόχο την προστασία του παγκόσμιου περιβάλλοντος Η διάσκεψη για το περιβάλλον και την ανάπτυξη, στο Ρίο το 1992, καθόρισε στόχους και προτεραιότητες της αναγκαίας περιβαλλοντικής και αναπτυξιακής πολιτικής σε διεθνές επίπεδο. (Πηγή: Μαγουλάς και Καραμέρης,2008)
Στην Παγκόσμια Διάσκεψη για το Κλίμα που έλαβε χώρα το Δεκέμβριο του 2015 στο Παρίσι, 196 χώρες συμφώνησαν ( http://unfccc.int/files/meetings/paris_nov_2015/ap plication/pdf/cop_auv_template_4b_new 1.pdf) στην υιοθέτηση δράσεων που: θα αποτρέπουν την υπερβολική αύξηση της θερμοκρασίας της γης (κάτω από 1,5 o C, μέχρι το 2100) ενώ στο δεύτερο μισό του αιώνα (μέχρι το 2050) οι εκπομπές ρύπων θα πρέπει να μειωθούν στο μισό. *Κίνα και Αμερική επικύρωσαν τη συμφωνία του Παρισιού για την κλιματική αλλαγή (: οι δύο κύριες οικονομίες του πλανήτη είναι μαζί υπεύθυνες για περισσότερο από το 40% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.)
Αειφόρος ή Βιώσιμη ανάπτυξη Η υιοθέτηση του μοντέλου της αειφόρου η βιώσιμης ανάπτυξης (Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, Ρίο ντε Τζανέϊρο, 1992) αποτέλεσε το κύριο σημείο αναφοράς για τη χάραξη της διεθνούς και ευρωπαϊκής πολιτικής και συνετέλεσε στην υπέρβαση της αντίθεσης μεταξύ περιβάλλοντος και οικονομίας, ενώ προώθησε τον συγκερασμό τους. (Πηγή:1)Τσούτσος, 2007,2) Μαγουλάς και Καραμέρης,2008)
Αειφόρος ή Βιώσιμη ανάπτυξη (Ορισμός) Ο πιο διαδεδομένος ορισμός της Βιώσιμης Ανάπτυξης δόθηκε το 1987 από την Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Αειφόρο Ανάπτυξη (Επιτροπή Brundtland): «Βιώσιμη ανάπτυξη: η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες της παρούσας γενιάς χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα μελλοντικών γενεών να ικανοποιούν τις δικές τους ανάγκες».
Αειφόρος ή Βιώσιμη ανάπτυξη (Ορισμός) Συμπληρωματικός του παραπάνω ορισμού είναι αυτός των IUCN (Διεθνής Ένωση για την Προστασία της Φύσης), UNEP (Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών), WWF (Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση): «Η ανάπτυξη είναι αειφόρος όταν βελτιώνει την ποιότητα ζωής στο πλαίσιο των ορίων που θέτει η φέρουσα ικανότητα των οικοσυστημάτων που υποστηρίζουν τη ζωή» (Πηγή:1)Τσούτσος, 2007,2) Μαγουλάς και Καραμέρης,2008)
Αειφόρος ή Βιώσιμη ανάπτυξη
Αειφόρος ή Βιώσιμη ανάπτυξη Η αειφόρος ανάπτυξη έχει τρεις συνιστώσες: οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική, που απαιτούν ισόρροπη πολιτική συνεκτίμηση και ένταξη σε κάθε προγραμματισμό και υλοποίηση. Η προσέγγιση της αειφόρου ανάπτυξης επεκτείνεται σταδιακά σε μια σειρά από τομείς όπως η γεωργία, οι προμήθειες, ο πολεοδομικός σχεδιασμός, η δόμηση, η ενέργεια, ο τουρισμός, οι μεταφορές κ.ά.
Στόχοι της Αειφόρου ή Βιώσιμης ανάπτυξης Συγκεκριμένοι στόχοι της αειφόρου ανάπτυξης είναι: Αναζωογόνηση της οικονομικής ανάπτυξης: ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπου η φτώχεια μειώνει τις δυνατότητες των ανθρώπων να χρησιμοποιούν συνετά τους φυσικούς πόρους και εντείνει τις πιέσεις στο περιβάλλον. (Πηγή:http://www.environ-develop.ntua.gr/htdocs/read.php)
Στόχοι της Αειφόρου ή Βιώσιμης ανάπτυξης Η ικανοποίηση των βασικών αναγκών του αυξανόμενου πληθυσμού στις αναπτυσσόμενες χώρες, (διατροφή, ενέργεια, στέγαση, καθαρό νερό, υγιεινές συνθήκες διαβίωσης και η ιατρική περίθαλψη). Η δημιουργία ευκαιριών απασχόλησης που θα εξασφαλίζουν τα ελάχιστα αναγκαία καταναλωτικά αγαθά. Η δημογραφική σταθεροποίηση: Απαραίτητη ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις του Τρίτου Κόσμου, όπου οι ελλείψεις κατοικίας, νερού, υγιεινής και μαζικών μεταφορών είναι ιδιαίτερα μεγάλες Μια επιβράδυνση της αύξησης του πληθυσμού θα είναι πόλεις περισσότερο βιώσιμες.
Στόχοι της Αειφόρου ή Βιώσιμης ανάπτυξης Η διατήρηση και αναβάθμιση των φυσικών πόρων: Τα υφιστάμενα αποθέματα φυσικών πόρων πιέζονται από το υψηλό επίπεδο κατανάλωσης των βιομηχανικών χωρών, σε συνδυασμό με τον αυξανόμενο πληθυσμό και την κατανάλωση των αναπτυσσόμενων χωρών. Εναλλακτικές λύσεις στην αγροτική παραγωγή, στις εφαρμοζόμενες τεχνολογίες και στην ενέργεια είναι απαραίτητες για τη μείωση της ατμοσφαιρικής και της υδατικής ρύπανσης. (Πηγή:http://www.environ-develop.ntua.gr/htdocs/read.php)
Στόχοι της Αειφόρου ή Βιώσιμης ανάπτυξης Ο επαναπροσδιορισμός των τεχνολογιών: Στροφή της αγοράς προς την κατεύθυνση προϊόντων φιλικότερων προς το περιβάλλον, με μεγαλύτερη διάρκεια ζωής, με δυνατότητα ανακύκλωσης ή εξοικονόμησης ενέργειας κ.λπ. (Πηγή:http://www.environ-develop.ntua.gr/htdocs/read.php)
Στόχοι της Αειφόρου ή Βιώσιμης ανάπτυξης Η σύγκλιση οικονομικών και περιβαλλοντικών στόχων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Προϋποθέσεις: Αποδοχής της κοινωνικής ευθύνης, Αναγνώρισης των ορίων της επιστήμης και της τεχνολογίας στην επίλυση των προβλημάτων, Αντίληψη των μακροπρόθεσμων συνεπειών των σημερινών αποφάσεων. Η Αειφορία απαιτεί ευρύτερη συμμετοχή στις ευθύνες και στις αποφάσεις, ενώ είναι απαραίτητη η ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών στις πηγές πληροφοριών. (Πηγή:http://www.environ-develop.ntua.gr/htdocs/read.php)
Βασικές Αρχές Περιβαλλοντικής Πολιτικής& Διαχείρισης Aρχή της πρόληψης: Η περιπλοκότητα των περιβαλλοντικών προβληµάτων και η σχετική αβεβαιότητα ως προς την ένταση και τις ακριβείς συνέπειες των επιπτώσεών τους, δεν δικαιολογεί την αδράνεια και πολύ περισσότερο την απουσία δράσης για την πρόληψη τους. Αντίθετα, θα πρέπει να λαμβάνονται μέτρα για την έγκαιρη και αποτελεσµατική τους αντιµετώπιση, ιδιαίτερα αν οι ενδεχόµενες επιπτώσεις είναι µηαντιστρεπτές και απειλούν τη δηµόσια υγεία και την ισορροπία των οικοσυστηµάτων. (Πηγή: ΥΠΕΚΑ,2006)
Βασικές Αρχές Περιβαλλοντικής Πολιτικής& Διαχείρισης Αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει»: Η αδυναµία των µηχανισµών της αγοράς να εσωτερικεύσουν το κόστος των περιβαλλοντικών επιπτώσεων Διάχυση "περιβαλλοντικού κόστους" στην κοινωνία επιβαρύνοντας τα θύµατα και όχι τους υπεύθυνους για την υποβάθµιση του περιβάλλοντος. Στο βαθµό που δεν είναι εφικτή η αποτίµηση και εσωτερίκευση του εξωτερικού περιβαλλοντικού κόστους, τα πρόστιμα δεν στέλνουν το σωστό σήµα στην αγορά, ενθαρρύνοντας έτσι συµπεριφορές εχθρικές για το περιβάλλον. (Πηγή: ΥΠΕΚΑ,2006)
Βασικές Αρχές Περιβαλλοντικής Πολιτικής& Διαχείρισης Αρχή της ισότητας και συνευθύνης: Η κατανοµή βαρών για την αντιµετώπιση των περιβαλλοντικών προβληµάτων θα πρέπει να λάβει υπόψη της τόσο το µερίδιο ευθύνης όσο και τις δυνατότητες κάθε πλευράς να συµµετάσχει στην επίλυσή τους. Η αρχή αυτή, που σε διεθνές επίπεδο έχει βρει εφαρμογή - παρά τις επιµέρους αδυναµίες στον τρόπο ερµηνείας της ισότητας - στην αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής: είναι αναγκαίο να εξειδικευθεί και σε εθνικό επίπεδο, ώστε να διασφαλισθεί η µεγαλύτερη δυνατή συναίνεση, να αποτραπεί η δηµιουργία δευτερογενών προβληµάτων (κλείσιµο ή µετανάστευση επιχειρήσεων, ανεργία κλπ) µε σηµαντικές επιπτώσεις στην κοινωνική ευηµερία. (Πηγή: ΥΠΕΚΑ,2006)
Βιβλιογραφία 1. www.euretirio.com 2. Libby Rittenberg and Timothy Tregarthen, Principles of Macroeconomics, v. 1.0, March 2009. 3. Σαρτζετάκης Ευτύχιος, Πανεπιστημιακές σημειώσεις: Οικονομική του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων, 2006 4. John Peet, Energy and the Ecological Economics of Sustainability, 1992 5. http://www.ecorose.org/16-2/environmental-economics/ 6. Τσούτσος Θεοχάρης, Πανεπιστημιακές σημειώσεις: Αειφόρος Ανάπτυξη, 2007 7. Μαγουλάς Κωνσταντίνος και Καραμέρης Κωνσταντίνος, Εκπαιδευτικό Υλικό: Διαχείριση και Προστασία Περιβάλλοντος,2008 8. http://www.environ-develop.ntua.gr/htdocs/read.php (ΕΜΠ, Εκπαιδευτικό Υλικό για το μάθημα: Περιβάλλον και Ανάπτυξη) 9. ΥΠΕΚΑ, Κείμενο: Εθνική Στρατηγική για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, 2006
Τέλος 1 ης διάλεξης