Κεφάλαιο 7. ΑΝΘΡΩΠΟΜΕΤΡΙΑ & ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ Ι

Κεφάλαιο 7. ΑΝΘΡΩΠΟΜΕΤΡΙΑ & ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ Ι Σύνοψη Στόχος της παρούσας άσκησης είναι να εξοικειώσει τους φοιτητές με τη μετρική και μη μετρική ποικιλομορφία του ανθρώπινου σκελετού. Η άσκηση αφορά κυρίως κρανιακό υλικό. Επίσης, θα δοθούν οι κυριότερες διαστάσεις του μετακρανιακού σκελετού οι οποίες θα χρησιμοποιηθούν σε επόμενες ασκήσεις. Στα υπό μελέτη κρανία θα προσδιοριστούν τα κύρια κρανιομετρικά σημεία, θα μετρηθούν οι κρανιομετρικές αποστάσεις, θα υπολογιστούν οι κρανιομετρικοί δείκτες και θα προσδιοριστούν οι μη μετρικοί χαρακτήρες. Τέλος, θα γίνει εκμάθηση τεχνικών ανάλυσης εικόνας καθώς επίσης και χρήση απλών στατιστικών μεθόδων. Προαπαιτούμενη γνώση Η άσκηση προϋποθέτει καλή γνώση της μορφολογίας των επιμέρους τμημάτων του σκελετού, γνώση του σωστού προσανατολισμού του σκελετού, χρήση οργάνων μέτρησης (π.χ. παχύμετρο), χρήση λογισμικού για την επεξεργασία εικόνας (βλέπε Παράρτημα 3) και, τέλος, βασικές γνώσεις στατιστικής (βλέπε Παράρτημα 2). 7.1 Σκελετική μορφολογία Η μορφολογία του σκελετού (περιλαμβανομένων και των δοντιών) αντικατοπτρίζει τη δράση των γονιδίων και του περιβάλλοντος. Τα οστά φέρουν πάνω τους την «υπογραφή» των μαλακών ιστών που υποστηρίζουν, δηλαδή των μυών, των τενόντων, των αρτηριών και των νεύρων. Διάφορες εξελικτικές δυνάμεις, όπως η φυσική επιλογή, η γονιδιακή ροή και η γενετική παρέκκλιση, αντικατοπτρίζονται στη μορφολογία του σκελετού καθώς αυτή διαμορφώνεται υπό την επίδραση ενός ή περισσοτέρων γονιδίων, τις συνθήκες διαβίωσης, το κλίμα, τη διατροφή, τις καθημερινές δραστηριότητες, την ύπαρξη ή μη παθήσεων, το φύλο και την ηλικία. 7.2 Όργανα και μέθοδοι μέτρησης Οι μέθοδοι μέτρησης μπορούν να χωριστούν στις άμεσες και τις έμμεσες. Οι πρώτες γίνονται με τα κλασικά όργανα μέτρησης που υπάρχουν σε κάθε ανθρωπολογικό εργαστήριο (παχύμετρα, κεφαλόμετρα, μετροταινίες κ.λπ.) ενώ οι δεύτερες βασίζονται στη σύγχρονη τεχνολογία και περιλαμβάνουν σαρωτές επιφάνειας, ψηφιοποιητές (Εικόνα 7.1), ακτινογραφίες και προγράμματα ανάλυσης εικόνας. Εικόνα 7.1. Ψηφιοποιητής κρανιομετρικών σημείων. 167

Τα κύρια όργανα που χρησιμοποιούνται στις κρανιακές μετρήσεις είναι τα παχύμετρα (διάφοροι τύποι και μεγέθη), το κεφαλόμετρο, και οι μετροταινίες (Εικόνα 7.2). Εικόνα 7.2. Ανθρωπομετρικά όργανα που θα χρησιμοποιηθούν στην άσκηση. A. Ψηφιακό παχύμετρο, Β - Γ. Αναλογικά παχύμετρα, Δ. Κεφαλόμετρο. 7.3 Κρανιομετρικά σημεία Η μέτρηση στοιχείων του σκελετού (ανθρωπομετρία) επιτρέπει την ποσοτική μελέτη της σκελετικής μορφολογίας και έχει αποτελέσει σημαντικό μέρος της οστεολογίας ήδη από τον 18 ο αιώνα. Αξίζει να σημειωθεί σ αυτό το σημείο ότι πολλά από τα ανθρωπομετρικά ευρήματα του παρελθόντος χρησιμοποιήθηκαν εσφαλμένα για την υποστήριξη ρατσιστικών θεωριών. Ωστόσο, σήμερα η ανθρωπομετρία έχει σημαντική συνεισφορά στην ιατροδικαστική έρευνα, στην παλαιοντολογία και στην αρχαιολογία. Το κρανίο αποτέλεσε και αποτελεί από τα κύρια αντικείμενα μελέτης στη Φυσική Ανθρωπολογία και για τον λόγο αυτόν έχουν αναπτυχθεί αναλυτικά πρωτόκολλα κρανιομετρικών σημείων που δίνουν τη δυνατότητα στους ερευνητές για συγκριτικές μελέτες. Τα σημεία αυτά είναι γενικά αποδεκτά και εξασφαλίζουν τη συγκρισιμότητα των μετρήσεων. Τα κρανιομετρικά σημεία χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τα μονήρη και τα κατά ζεύγη (bilateral). Τα μονήρη βρίσκονται πάνω στη νοητή τοξοειδή γραμμή που ξεκινά από τους άνω τομείς, διατρέχει το κρανίο κατά το οβελιαίο επίπεδο και τερματίζει στους κάτω τομείς. Τα αμφιπλευρικά σημεία βρίσκονται εκατέρωθεν αυτής της γραμμής. Στα σχήματα που ακολουθούν δίνονται ενδεικτικά κρανιομετρικά σημεία που χρησιμοποιούνται σε ανθρωπολογικές αναλύσεις. Τα σημεία που ονοματίζονται είναι αυτά που θα χρησιμοποιηθούν στην παρούσα άσκηση (Εικόνες 7.3-7.5). Για την περιγραφή των υπόλοιπων σημείων μπορείτε να ανατρέξετε στους παρακάτω διαδικτυακούς τόπους: 168

http://www.getbodysmart.com/ap/skeletalsystem/skeleton/axial/skull/overviews/anteriormarkings/tutorial. html https://osteoware.si.edu http://www.cleber.com.br/standard.html http://www.redwoods.edu/instruct/agarwin/anth_6_measurements.htm 7.3.1 Κύρια κρανιομετρικά σημεία Μονήρη σημεία Βρέγμα (bregma b): Στην κορυφή του κρανίου στο σημείο ένωσης της στεφανιαίας και της οβελιαίας ραφής. Ριζορρίνιο (nasion n): Στο σημείο ένωσης των δύο ρινικών οστών με το μετωπιαίο οστό. Νωτορρίνιο (nasospinale ns): Το σημείο όπου η εφαπτομένη στα κάτω όρια του ρινικού ανοίγματος τέμνει την τοξοειδή γραμμή που αποτελεί τον οβελιαίο άξονα του κρανίου. Μεσόφρυο (glabella g): Το πλέον εξέχον σημείο του μετωπιαίου οστού συνήθως πάνω από τη μετωπορινιαία ραφή. Πρόσθιο (prosthion pr): Το πλέον εξέχον σημείο της φατνιακής προεξοχής της άνω γνάθου. Οπισθοκράνιο (opisthocranion op): Το πλέον εξέχον σημείο του ινιακού οστού ή το σημείο του ινιακού οστού που έχει τη μεγαλύτερη απόσταση από το μεσόφρυο. Οπίσθιο (opisthion ο): Το πλέον οπίσθιο σημείο του ινιακού τρήματος. Βάσιο (basion ba): Το πλέον πρόσθιο σημείο του ινιακού τρήματος. Γνάθιο (gnathion gn): Το πλέον πρόσθιο σημείο του κάτω άκρου της κάτω γνάθου στο οβελιαίο επίπεδο. Σημεία κατά ζεύγη Εύρυο (euryon eu): Τα σημεία που αντιστοιχούν στο μέγιστο πλάτος του κρανίου (καθορίζονται με το κεφαλόμετρο). Ζύγιο (zygion zy): Τα σημεία που αντιστοιχούν στη μέγιστη απόσταση της εξωτερικής επιφάνειας των ζυγωματικών οστών (καθορίζονται με το κεφαλόμετρο). Πτερύγιο (alare al): Τα πλέον πλευρικά σημεία του ρινικού ανοίγματος. Κογχικό (orbitale or): Το κατώτατο σημείο της οφθαλμικής κόγχης. Πόριο (porion po): Το ανώτατο σημείο στην περιφέρεια του ακουστικού πόρου. Εικόνα 7.3. Κρανιομετρικά σημεία πρόσθιας όψης και κάτοψης κρανίου. 169

Εικόνα 7.4. Κρανιομετρικά σημεία πλευρικής όψης κρανίου. Εικόνα 7.5. Κρανιομετρικά σημεία βάσης κρανίου. 170

7.3.2 Κρανιακές μετρήσεις Σημαντικός αριθμός μελετών απέδειξαν ότι το σχήμα του κρανίου καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό γενετικά και κατ επέκταση είναι δυνατό να προσδιοριστούν οι βιολογικοί δεσμοί ενδο- και δια-πληθυσμιακά μέσω κρανιομετρικών αναλύσεων. Ένας σημαντικός περιοριστικός παράγοντας σε τέτοιου είδους μελέτες είναι το γεγονός ότι το φυσικό περιβάλλον όπου ζει και μεγαλώνει κάθε άτομο, επίσης επηρεάζει το σχήμα του κρανίου. Γενικά, φαίνεται πως όταν μελετάται καθαρά το σχήμα του κρανίου, αποδεσμευμένο από το μέγεθος αυτού, η γενετική επίδραση είναι σαφώς μεγαλύτερη της περιβαλλοντικής, ενώ στην αντίθετη περίπτωση, το μέγεθος συγκεκριμένων δομών του κρανίου καθορίζεται πρωταρχικά από το περιβάλλον. Για παράδειγμα, σε ψυχρά και ξηρά περιβάλλοντα συνήθως συναντώνται στενές ρινικές κοιλότητες ώστε ο αέρας να ζεσταίνεται και να υγραίνεται. Σε θερμά, υγρά κλίματα αντίθετα, συναντώνται φαρδιές ρινικές κοιλότητες ώστε να εκλύεται πιο αποτελεσματικά η θερμότητα. Αντίθετα, το σχήμα του κροταφικού, σφηνοειδούς και μετωπιαίου οστού, όπως και το συνολικό σχήμα του κρανίου, είναι καλοί γενετικοί δείκτες. Σε περιπτώσεις όπου εξετάζονται πληθυσμοί με ιδιαίτερα διαφορετικές διατροφικές συνήθειες, οι γνάθοι καλό είναι να μην συμπεριληφθούν στη βάση δεδομένων καθώς το σχήμα τους θα είναι διαφοροποιημένο λόγω των μηχανικών πιέσεων της μάσησης. Άλλες δομές του κρανίου, όπως οι κροταφικές γραμμές, μπορεί επίσης να είναι πιο ανεπτυγμένες σε πληθυσμούς που καταναλώνουν σκληρές τροφές λόγω των μεγαλύτερων μυών που απαιτούνται για τη μάσηση. Στη βιβλιογραφία υπάρχει ένας τεράστιος αριθμός από αποστάσεις, χορδές, όγκους και δείκτες που προκύπτουν από τις μετρήσεις του κρανίου. Σ αυτήν την άσκηση θα μελετηθούν ορισμένες από τις κρανιομετρικές αποστάσεις και θα υπολογιστούν συγκεκριμένοι κρανιομετρικοί δείκτες. Για αναλυτική παρουσίαση των διαθέσιμων κρανιομετρικών αποστάσεων και δεικτών, μπορείτε να επισκεφτείτε τον διαδικτυακό τόπο: http://www.cleber.com.br/standard.html. 7.3.2.1 Τοποθέτηση του κρανίου Η σωστή τοποθέτηση του κρανίου αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη λήψη των κρανιομετρικών αποστάσεων. Το κρανίο πρέπει να τοποθετείται στη λεγόμενη Φρανκφούρτια Οριζόντια Θέση (Frankfort Horizontal - FH), όπως αποφασίστηκε στο παγκόσμιο συνέδριο Ανθρωπολογίας στη Φρανκφούρτη το 1884 (Εικόνα 7.6). Σύμφωνα μ αυτήν την απόφαση, το επίπεδο που ορίζεται από τα δύο πόρια και τα δύο κογχικά πρέπει να είναι παράλληλο προς το έδαφος. Εικόνα 7.6. Φρανκφούρτια Οριζόντια Θέση. 171

7.3.2.2 Καθορισμός κρανιακών μετρήσεων Στη βιβλιογραφία υπάρχει μεγάλος αριθμός από κρανιακές μετρήσεις. Πρωτεργάτης της θέσπισης αυστηρών κριτηρίων για τη λήψη κρανιακών μετρήσεων υπήρξε ο Howells (1973). Σ αυτήν την άσκηση θα μελετήσουμε ορισμένες από τις πλέον χρησιμοποιούμενες μετρήσεις στη βιβλιογραφία, οι οποίες θα εφαρμοστούν και σε επόμενες ασκήσεις (Εικόνες 7.7-7.9). 1. Μέγιστο μήκος κρανίου (Maximum Cranial Length g-op): Η απόσταση από το οπισθοκράνιο (op) μέχρι το μεσόφρυο (g). Όργανο: Κεφαλόμετρο. Τρόπος: Τοποθετούμε τη μια άκρη του κεφαλόμετρου στο μεσόφρυο και την άλλη στην περιοχή του οπισθοκρανίου και βρίσκουμε τη μέγιστη τιμή. 2. Μέγιστο πλάτος κρανίου (Maximum Cranial Breadth eu-eu): Η απόσταση μεταξύ αριστερού και δεξιού ευρύου (eu). Όργανο: Κεφαλόμετρο. 3. Διαζυγωματική διάμετρος (Bizygomatic Diameter zy-zy): Η μέγιστη απόσταση μεταξύ αριστερού και δεξιού ζυγίου (zy). Όργανο: Κεφαλόμετρο. 4. Ρινικό ύψος (Nasal height n-ns): Η απόσταση μεταξύ ριζορρίνιου (n) και νωτορρίνιου (ns). Όργανο: Παχύμετρο. 5. Ύψος άνω προσώπου (Upper facial length n-pr): Η απόσταση μεταξύ ριζορρίνιου (n) και προσθίου (pr). Όργανο: Παχύμετρο. 6. Συνολικό ύψος προσώπου (Total facial length gn-n): Η απόσταση μεταξύ γναθίου (gn) και ριζορρίνιου (n). Όργανο: Παχύμετρο. 7. Ρινικό πλάτος (Nasal breath al-al): Η μέγιστη απόσταση μεταξύ των δύο πτερυγίων (al). Όργανο: Παχύμετρο. 8. Μέγιστο ύψος κρανίου ή Βασιοβρεγματικό ύψος (Basion-Bregma Height ba-b): Η μέγιστη απόσταση μεταξύ βασίου (ba) και βρέγματος (b). Όργανο: Κεφαλόμετρο. 9. Μήκος βάσης κρανίου (Cranial Base Length ba-n): Η απόσταση μεταξύ νασίου (n) και βασίου (ba). Όργανο: Κεφαλόμετρο. 10. Απόσταση μεταξύ βασίου και προσθίου (Basion Prosthion Length ba-pr): Η απόσταση μεταξύ βασίου (ba) και προσθίου (pr). Όργανο: Κεφαλόμετρο ή παχύμετρο. Εικόνα 7.7. Κρανιομετρικές αποστάσεις στην πλευρική όψη του κρανίου. 172

Εικόνα 7.8. Κρανιομετρικές αποστάσεις στο πρόσθιο μέρος του κρανίου. Εικόνα 7.9. Κρανιομετρικές αποστάσεις που σχετίζονται με τη βάση του κρανίου και σημείων που βρίσκονται έξω από αυτή. Οι γραμμές υποδεικνύουν τα σημεία όπου τοποθετείται το όργανο μέτρησης. 173

7.3.2.3 Δείκτες και χωρητικότητες Οι δείκτες προκύπτουν από κατάλληλη μαθηματική επεξεργασία των κρανιακών μετρήσεων. Παρότι στο παρελθόν χρησιμοποιούνταν εκτενώς για τον προσδιορισμό του σχήματος του κρανίου, η χρήση σύγχρονων πολυπαραγοντικών στατιστικών μεθόδων τους καθιστά ξεπερασμένους. Ορισμένοι βασικοί δείκτες που απαντώνται στη βιβλιογραφία, κυρίως περασμένων ετών, είναι οι εξής: Κρανιακός δείκτης Ανάλογα με τις τιμές του δείκτη, μπορούμε να ομαδοποιήσουμε τα κρανία στις παρακάτω ενδεικτικές κατηγορίες (Πίνακας 7.1), οι οποίες μπορεί να διαφοροποιούνται ανάλογα με τον πληθυσμό μελέτης: Πίνακας 7.1. Κατηγορίες κρανίων ανάλογα με τον κρανιακό δείκτη. Κατηγορία Τιμή Περιγραφή* Μακρυκρανία (Dolichocrany) Χ-74,99 Στενό ή επίμηκες κρανίο Μεσοκρανία (Mesocrany) 75,00-79,99 Μέσο ή ενδιάμεσο κρανίο Βραχυκρανία (Brachycrany) 80,00-84,99 Πλατύ ή στρογγυλό κρανίο Υπερβραχυκρανία (Hyperbrachycrany) 85,00-Χ Πολύ πλατύ κρανίο *αναφέρεται στον κρανιακό θόλο (calvarium) Δείκτης άνω προσώπου Τιμή του δείκτη γύρω στο 50 σημαίνει ότι το ύψος του άνω προσώπου ισούται με το 50% του πλάτους του προσώπου. Τιμές μεγαλύτερες από 50 υποδηλώνουν λεπτοπροσωπία (στενό ή επίμηκες πρόσωπο), ενώ τιμές κάτω από 50 είναι ενδεικτικές χαμηλοπροσωπίας (χαμηλό ή κοντό πρόσωπο). Ρινικός δείκτης Άτομα με τιμή δείκτη μέχρι 47,99 χαρακτηρίζονται ως λεπτόρρινα (στενή μύτη), με τιμή 48,00-52,99 ως μεσόρρινα (ενδιάμεση μύτη), ενώ με τιμή μεγαλύτερη από 53,00 ως πλατύρρινα (φαρδιά μύτη). Κρανιακή χωρητικότητα Κάποιοι από τους μετρικούς χαρακτήρες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον υπολογισμό (κατά προσέγγιση) της κρανιακής χωρητικότητας. Παρακάτω δίνεται ένας ευρέως χρησιμοποιούμενος τύπος. Αξίζει να σημειωθεί ότι και σ αυτήν την περίπτωση υπάρχουν διακυμάνσεις ανάμεσα στους πληθυσμούς. Κρανιακή χωρητικότητα = 0,4 Μέγιστο μήκος κρανίου Μέγιστο πλάτος κρανίου Ύψος κρανίου + 83,5 174

7.4 Μη μετρικοί χαρακτήρες Μη μετρικοί χαρακτήρες (nonmetric traits) έχουν χρησιμοποιηθεί εκτενώς για τον προσδιορισμό βιολογικών σχέσεων μεταξύ πληθυσμιακών ομάδων εφόσον η παρουσία ή απουσία ορισμένων από αυτούς καθορίζεται γενετικά. Οι μη μετρικοί χαρακτήρες εμφανίζουν σημαντική μορφολογική ποικιλία και συνολικά πάνω από 400 έχουν περιγραφεί για τον ανθρώπινο σκελετό. Κανένας δεν αποτελεί ένδειξη παθογένειας ούτε έχει συμπτώματα. Εναλλακτικοί όροι είναι «επιγενετικά χαρακτηριστικά» (epigenetic traits) ή «διακριτά χαρακτηριστικά» (discrete traits). Κατά κανόνα η εκδήλωσή τους καθορίζεται από πολλά γονίδια, γι αυτό και εμφανίζουν ποικίλες εκφράσεις. Πρέπει να συνδέονται με γονίδια που ρυθμίζουν την ανάπτυξη του ατόμου αλλά συγχρόνως επηρεάζονται από περιβαλλοντικούς παράγοντες. Όλοι αυτοί οι χαρακτήρες εμφανίζουν ένα όριο πάνω από το οποίο εκδηλώνονται σε διαφορετικούς βαθμούς και κάτω από το οποίο δεν εκδηλώνονται καθόλου. Το κατά πόσο θα ξεπεραστεί το όριο ή όχι καθορίζεται τόσο γενετικά όσο και από το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει το άτομο. Η αυξημένη συχνότητα εμφάνισης συγκεκριμένων επιγενετικών χαρακτήρων σε συγγενικά άτομα και η παρατήρηση ότι σε έναν δεδομένο πληθυσμό, ή σε συγγενικούς πληθυσμούς, η συχνότητα εμφάνισης ενός ή περισσότερων τέτοιων χαρακτήρων είναι σταθερή ή παρόμοια, οδήγησαν στην αναγνώριση της αξίας τους ως δεικτών βιολογικής απόστασης. Για τους παραπάνω λόγους, μη μετρικοί χαρακτήρες έχουν χρησιμοποιηθεί εκτενώς σε ανθρωπολογικές μελέτες. 7.4.1 Κρανιακοί χαρακτήρες Οι μη μετρικοί χαρακτήρες του κρανίου χωρίζονται κυρίως σε οστάρια (ossicles), τρήματα (foramina) και εγκοπές (notches). Τα οστάρια περικλείονται στις κρανιακές ραφές και διακρίνονται σε εμβόλιμα (παρεμβάλλονται στις ραφές του κρανίου) και επακταία (η μία τους πλευρά μόνο οριοθετείται από τη ραφή ενώ το υπόλοιπο οστάριο αναπτύσσεται πάνω στο οστό). Τα τρήματα και οι εγκοπές έχουν και φυσιολογική σημασία αφού χρησιμεύουν για τη διέλευση αιμοφόρων αγγείων. Παρόλο που υπάρχει μεγάλος αριθμός από μη μετρικούς κρανιακούς χαρακτήρες, σ αυτήν την άσκηση θα μελετήσουμε μόνο ορισμένους οι οποίοι απαντώνται συχνότερα στη βιβλιογραφία (Εικόνες 7.10-7.13). Για τους υπόλοιπους μπορείτε να ανατρέξετε στο έργο των Hauser & DeStefano (1989) καθώς και στις παρακάτω διευθύνσεις: www.getbodysmart.com/ap/skeletalsystem/skeleton/axial/skull/overviews/anteriormarkings/tutorial.html https://osteoware.si.edu/guide/cranial-nonmetric-traits 1. Μεσομετωπική ραφή (metopic suture): Το μετωπιαίο οστό αρχικά απαρτίζεται από δύο επιμέρους οστά μεταξύ των οποίων υπάρχει η μεσομετωπική ραφή. Σταδιακά τα οστά αυτά ενοποιούνται, ωστόσο, σε κάποια ενήλικα άτομα η μεσομετωπική ραφή παραμένει (μετωπισμός). 2. Υπερόφρυες εγκοπές ή τρήματα (supraorbital notches and foramina): Δομές στο άνω όριο της οφθαλμικής κόγχης που επιτρέπουν τη διέλευση αγγείων από την οφθαλμική κόγχη στο μέτωπο. 3. Υποκογχικά τρήματα (infraorbital foramina): Τρήματα κάτω από τις οφθαλμικές κόγχες. Συνήθως απαντάται μόνο ένα τρήμα αλλά ενίοτε πολλαπλά τρήματα είναι παρόντα και μπορεί να ποικίλουν σε μέγεθος, σχήμα και θέση. 4. Υποκογχική ραφή (infraorbital suture): Ραφή στο κάτω μέρος της οφθαλμικής κόγχης, η οποία ενώνει την οφθαλμική κόγχη με το υποκογχικό τρήμα. Κατά τη νηπιακή ηλικία αυτή η ραφή επιτρέπει την περαιτέρω ανάπτυξη του οστού. 5. Ζυγοπροσωπικό τρήμα (zygomaticofacial foramen): Τρήμα στην πρόσθια πλευρά του ζυγωματικού οστού. Σε πολλές περιπτώσεις πολλαπλά τρήματα ποικίλου μεγέθους είναι παρόντα. 6. Γναθικό τρήμα (mental foramen): Τρήμα στο εμπρόσθιο πλευρικό τμήμα της κάτω γνάθου. Ενίοτε, μπορεί να παρατηρηθούν πολλαπλά τρήματα. 175

Εικόνα 7.10. Μη μετρικοί κρανιακοί χαρακτήρες πρόσθιας όψης κρανίου. 7. Οστάριο στο βρέγμα (ossicle at bregma): Οστάριο στην ένωση της στεφανιαίας ραφής με τη βρεγματική ραφή. 8. Στεφανιαίο οστάριο (coronal ossicles): Οστάριο πάνω στη στεφανιαία ραφή. 9. Βρεγματικό οστάριο (sagittal ossicles): Οστάριο πάνω στη βρεγματική ραφή. 10. Βρεγματικά τρήματα (parietal foramina): Τρήματα στα βρεγματικά οστά εκατέρωθεν της βρεγματικής ραφής. Σε κάποιες περιπτώσεις πολλαπλά τρήματα είναι παρόντα ενώ ενίοτε τα τρήματα αυτά απουσιάζουν εξ ολοκλήρου. Εικόνα 7.11. Μη μετρικοί κρανιακοί χαρακτήρες κάτοψης κρανίου. 11. Επιπτερικό οστάριο (epipteric bone): Οστάριο στο σημείο επαφής του μετωπιαίου, βρεγματικού, σφηνοειδούς και κροταφικού οστού. 176

12. Βρεγματικό οδοντωτό οστάριο (parietal notch bone): Οστάριο στο οδοντωτό τμήμα του κροταφικού οστού πάνω στη βρεγματο-μαστοειδή ραφή. 13. Οστάριο στο αστέριο (ossicle at asterion): Οστάριο στο σημείο συνάντησης της λαμδοειδούς, ινιακομαστοειδούς και βρεγματο-μαστοειδούς ραφής. 14. Ινιακο-μαστοειδές οστάριο (occipito-mastoid bone): Οστάριο επί της ινιακο-μαστοειδούς ραφής. 15. Μαστοειδές τρήμα (mastoid foramen): Εάν είναι παρόν, βρίσκεται κοντά στη μαστοειδή απόφυση επί του ινιακού ή του βρεγματικού οστού και/ή πάνω στην ινιακομαστοειδή ραφή. Ποικίλει ως προς το σχήμα, τον αριθμό των επιμέρους τρημάτων και τη θέση αυτών. Δια μέσω αυτού διέρχονται φλέβες και αρτηρίες. 16. Λαμδοειδές οστάριο (lambdoid ossicles): Οστάριο πάνω στη λαμδοειδή ραφή. 17. Οστάριο στο λάμδα (ossicle at lambda): Οστάριο στη συμβολή της βρεγματικής με τη λαμδοειδή ραφή. 18. Οστό των Inca (Ιnca bone): Τριγωνικό οστάριο στο ινιακό οστό στο ύψος της άνω αυχενικής γραμμής. Η παρουσία του οφείλεται σε μερική ή πλήρη αποτυχία συνοστέωσης των δύο τμημάτων της ινιακής περιοχής. Εμφανίζεται με διάφορες μορφές (διμερές, τριμερές και πολυμερές κατά περίπτωση). Εικόνα 7.12. Μη μετρικοί κρανιακοί χαρακτήρες πλευρικής όψης κρανίου. Εικόνα 7.13. Μη μετρικοί κρανιακοί χαρακτήρες οπίσθιας όψης κρανίου. 177

7.4.2 Οδοντικοί χαρακτήρες Αναλυτική περιγραφή των οδοντικών μη μετρικών χαρακτήρων δίνεται από τους Scott & Turner (1997) και Turner et al. (1991). Ορισμένοι από τους πιο ευρέως χρησιμοποιούμενους είναι οι εξής: Πτυόσχημοι (shovel-shaped) τομείς (Εικόνα 7.14): Πρόκειται για τομείς με ιδιαίτερα τονισμένες εγγύς και άπω ακρολοφίες (marginal ridges) και έναν βαθύ βόθρο (fossa) στη γλωσσική επιφάνεια. Εικόνα 7.14. Πτυόσχημοι τομείς. Κωνοειδείς (peg-shaped) τομείς: Το μέγεθος των άνω πλάγιων τομέων είναι συχνά πολύ μικρότερο του κανονικού και το σχήμα τους ανώμαλο. Επικουρικό φύμα στην άπω-κοπτική γωνία (distal accessory ridge) (Εικόνα 7.15): Ένα επιπλέον φύμα μπορεί να είναι παρόν στη γλωσσική επιφάνεια των κυνοδόντων μεταξύ του μέσου και του πλευρικού επάρματος. Εικόνα 7.15. Επικουρικό φύμα στην άπω-κοπτική γωνία. Εγγύς κυνοδοντική ακρολοφία (Bushman canine) (Εικόνα 7.16): Το μέγεθος της εγγύς ακρολοφίας είναι ενίοτε μεγαλύτερο από της άπω ακρολοφίας στη γλωσσική επιφάνεια των άνω κυνοδόντων και συγχωνεύεται με το γλωσσικό έπαρμα (mesial lingual ridge). Εικόνα 7.16. Εγγύς κυνοδοντική ακρολοφία. 178

Οι κάτω προγόμφιοι μπορεί να εμφανίζουν ένα, δύο, τρία ή περισσότερα γλωσσικά φύματα ίδιου ή διαφορετικού μεγέθους (Εικόνα 7.17). Εικόνα 7.17. Αριθμός γλωσσικών φυμάτων. Φύμα Carabelli (Carabelli s trait): Πρόκειται για ένα επιπλέον φύμα στη γλωσσική επιφάνεια του εγγύς γλωσσικού φύματος (protocone) των γομφίων της άνω γνάθου (Εικόνα 7.18). Ο βαθμός εκδήλωσής του ποικίλλει. Εικόνα 7.18. Φύμα Carabelli. Άπω γλωσσικό φύμα (hypocone) (Εικόνα 7.19): Το φύμα αυτό εντοπίζεται στους άνω γομφίους. Ενίοτε είναι μικρό σε μέγεθος ή απουσιάζει τελείως. Εικόνα 7.19. Άπω γλωσσικό φύμα. Υπεράριθμα δόντια (supernumerary teeth): Στην οδοντοστοιχία μπορεί να εμφανιστούν επιπλέον δόντια, ανεξάρτητα ή συγχωνευμένα με άλλα. Το σχήμα τους είναι συνήθως ανώμαλο, αλλά όχι πάντα. Απλασία (agenesis): Ενίοτε ένα ή περισσότερα δόντια δεν αναπτύσσονται εκ γενετής. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται κυρίως στον τρίτο γομφίο και τον άνω πλάγιο τομέα. Αριθμός ριζών: Οι κάτω κυνόδοντες ενίοτε έχουν δύο ρίζες, οι άνω προγόμφιοι (Εικόνα 7.20) και γομφίοι εμφανίζουν από μία έως τρεις ρίζες ενώ οι κάτω γομφίοι μία έως πέντε ρίζες. 179

Εικόνα 7.20. Μερικώς διχοτομημένη ρίζα προγόμφιου. Άπω παρειακό φύμα (hypoconulid) (Εικόνα 7.21): Πρόκειται για ένα φύμα στην άπω παρειακή μασητική επιφάνεια των κάτω γομφίων. Εικόνα 7.21. Άπω παρειακό φύμα Προεκτάσεις αδαμαντίνης (enamel extensions): Η αδαμαντίνη ενίοτε επεκτείνεται προς τις ρίζες του δοντιού. Οι προεκτάσεις αυτές έχουν μήκος από 1 έως περισσότερο από 4 mm και εντοπίζονται στη γλωσσική ή παρειακή επιφάνεια των προγόμφιων και γομφίων. 7.4.3 Καταγραφή κρανιακών μη μετρικών χαρακτήρων Οι κρανιακοί μη μετρικοί χαρακτήρες πρέπει να καταγράφονται ως παρόντες ή απόντες προκειμένου να χρησιμοποιηθούν στις αναλύσεις για τον υπολογισμό βιολογικών σχέσεων μεταξύ πληθυσμιακών ομάδων. Δυστυχώς δεν είναι αυστηρά καθορισμένο για ποιους βαθμούς έκφρασης κάθε χαρακτήρα αυτός θεωρείται παρών και για ποιους απών, γεγονός που μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις στα αποτελέσματα. Ωστόσο, σε μια πρόσφατη μελέτη (Nikita et al. 2012) ορίστηκαν κριτήρια για αρκετά από τα παραπάνω χαρακτηριστικά με επιτυχία. Μετά την αρχική καταγραφή, υπολογίζεται η συχνότητα κάθε χαρακτήρα σε κάθε πληθυσμό. Για τον σκοπό αυτόν καταμετράται ο αριθμός ατόμων που παρουσιάζουν τον χαρακτήρα ανεξάρτητα από το εάν αυτός είναι παρών αμφιπλευρικά ή μόνο σε μία από τις δύο πλευρές του κρανίου. Η πλευρά με τον υψηλότερο βαθμό εκδήλωσης προτιμάται κατά την καταμέτρηση. Αυτή η μέθοδος ενδείκνυται διότι έχει αποδειχτεί πως υπάρχει υψηλή συσχέτιση μεταξύ της εκδήλωσης των μη μετρικών χαρακτήρων στις δύο πλευρές του κρανίου. 180

7.4.4 Καταγραφή οδοντικών μη μετρικών χαρακτήρων Η πλειονότητα των οδοντικών χαρακτήρων περιγράφεται αναλυτικά στο Turner et al. (1991). Στο ίδιο άρθρο παρουσιάζονται οι βαθμοί έκφρασης για κάθε χαρακτήρα, ενώ το τμήμα Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Αριζόνα παρήγε εκμαγεία δοντιών που απεικονίζουν αυτά τα στάδια ώστε να είναι πιο ακριβής η αναγνώριση και καταγραφή τους. Μετά την αρχική καταγραφή του βαθμού εκδήλωσης, προσδιορίζεται πόσες φορές ο κάθε χαρακτήρας είναι παρών σε κάθε πληθυσμό. Σε αντίθεση με τους κρανιακούς χαρακτήρες, για τους οδοντικούς αρκετοί μελετητές έχουν καθορίσει τους βαθμούς εκδήλωσης για τους οποίους κάθε χαρακτήρας θεωρείται παρών ή απών (ενδεικτικά βλέπε Irish 2006; Turner 1987). Επίσης, όπως και για τους κρανιακούς χαρακτήρες, έχουν βρεθεί χαμηλά ποσοστά αμφιπλευρικής ασυμμετρίας στην εκδήλωσή τους και έτσι κατά τις πληθυσμιακές αναλύσεις, χρησιμοποιούνται μόνο τα δεδομένα της μιας πλευράς, αυτής που εμφανίζει την εντονότερη εκδήλωση. 7.4.5 Υπολογισμός βιολογικής απόστασης μέσω μη μετρικών χαρακτήρων Η βασική απόσταση που υπολογίζεται από τη συχνότητα μη μετρικών χαρακτήρων είναι το Μέσο Μέτρο Απόκλισης (Mean Measure of Divergence). Το μέτρο αυτό ισχύει αυστηρά με την προϋπόθεση ότι οι μη μετρικοί χαρακτήρες δεν συσχετίζονται. Ο τύπος για το Μέσο Μέτρο Απόκλισης δίνεται από τη σχέση: όπου r είναι ο αριθμός χαρακτήρων υπό μελέτη, n 1i είναι ο αριθμός κρανίων στον πληθυσμό 1 όπου ο χαρακτήρας i μελετήθηκε, n 2i είναι ο αριθμός κρανίων στον πληθυσμό 2 όπου ο χαρακτήρας i μελετήθηκε, και θ 1i και θ 2i είναι οι μετασχηματισμένες συχνότητες του κάθε χαρακτήρα ανά πληθυσμό. Οι μετασχηματισμένες συχνότητες μπορούν να υπολογιστούν με πολλούς τύπους αλλά ο πιο ευρέως διαδεδομένος είναι ο τύπος των Freeman-Tukey: όπου sin -1 είναι η αντίστροφη τριγωνομετρική συνάρτηση ημιτόνου και το k δηλώνει πόσες φορές κάθε χαρακτήρας εμφανίζεται σε έναν πληθυσμό μεγέθους n. 7.5 Λοιπές σκελετικές μετρήσεις Εκτός από το κρανίο, στις συγκριτικές μελέτες χρησιμοποιούνται διάφορες μετρήσεις της γνάθου και του μετακρανιακού σκελετού καθώς, όπως προαναφέρθηκε, οι διαστάσεις των στοιχείων αυτών καθορίζονται επίσης από γενετικούς/κληρονομικούς παράγοντες, καθώς και από το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Συνεπώς, έχουν τη δυνατότητα να προσφέρουν ιδιαίτερα σημαντικές πληροφορίες. Παρακάτω θα παρουσιαστούν κάποιες από τις βασικότερες μετρήσεις οι οποίες θα χρησιμοποιηθούν σε επόμενες ασκήσεις. 7.5.1 Κάτω γνάθος Η μορφολογία και το μέγεθος της κάτω γνάθου αποτελούν ισχυρό διαγνωστικό παράγοντα στις ανθρωπολογικές αναλύσεις αναφορικά με το φύλο και τις διατροφικές συνήθειες. Η βασική λειτουργία αυτού του οστού είναι η μάσηση. Η κάτω γνάθος περιέχει τα φατνία των δοντιών και παρέχει επιφάνειες πρόσφυσης των μυών που σχετίζονται με τη μάσηση. Αποτελεί ένα από τα ανθεκτικότερα οστά και γι αυτό η διατήρησή 181

της είναι συχνή σε παλαιοντολογικά και αρχαιολογικά σύνολα. Μερικές από τις οστεομετρικές αποστάσεις της κάτω γνάθου δίνονται παρακάτω (Εικόνες 7.22-7.23). 1. Ύψος γνάθου (symphyseal height): Η απόσταση μεταξύ της κορυφής του φατνίου μεταξύ των κεντρικών τομέων και του γναθίου. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. 2. Απόσταση μεταξύ γωνίων (bigonial breadth): Η απόσταση μεταξύ του αριστερού και του δεξιού γωνίου ή το μέγιστο πλάτος του σώματος. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. 3. Μέγιστο μεσοκονδυλικό πλάτος (bicondylar breadth): Η απόσταση μεταξύ των ακραίων εξωτερικών σημείων των αρθρικών κονδύλων. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. Εικόνα 7.22. Οστεομετρικές αποστάσεις πρόσθια όψη κάτω γνάθου. 4. Ύψος σώματος γνάθου (mandibular body height): Η απόσταση από το άκρο του φατνίου μέχρι το κάτω άκρο της γνάθου στο επίπεδο του γναθικού τρήματος. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. 5. Ύψος κλάδου (ascending ramus height): Η απόσταση από το υψηλότερο άκρο του κονδύλου μέχρι το γώνιο. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. 6. Μέγιστο πλάτος κλάδου (maximum ramus breadth): Η απόσταση ανάμεσα στα ακραία σημεία στο πάνω μέρος της γνάθου. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. 7. Ελάχιστο πλάτος κλάδου (minimum ramus breadth): Το ελάχιστο πλάτος της κλάδου κάθετα στο ύψος της κλάδου. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. Εικόνα 7.23. Οστεομετρικές αποστάσεις - πλευρική όψη κάτω γνάθου. 182

7.5.2 Δόντια Τα δόντια παίζουν σημαντικό ρόλο στην παλαιοντολογία και στην ανθρωπολογία καθώς είναι τα πλέον ανθεκτικά σκελετικά στοιχεία απέναντι σε μηχανικές και χημικές καταστροφές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να έχουν έντονη παρουσία στις αρχαιολογικές και παλαιοντολογικές ανασκαφές ενώ παρέχουν πολλές πληροφορίες που σχετίζονται με την ηλικία, το φύλο, την υγεία, τη διατροφή και τις εξελικτικές σχέσεις εξαφανισμένων ειδών. Σ αυτήν την άσκηση παρουσιάζεται ο τρόπος μέτρησης των διαστάσεων της μύλης των δοντιών που θα χρησιμοποιηθεί σε επόμενες ασκήσεις. Από τις βασικές μετρήσεις είναι η γλωσσικήπαρειακή και η εγγύς-άπω διάμετρος της μύλης (Εικόνα 7.24). Και οι δύο μετρήσεις αφορούν την εξωτερική επιφάνεια του δοντιού. Εικόνα 7.24. Τρόπος μέτρησης διαστάσεων μύλης. 7.5.3 Μετακρανιακός σκελετός Οι μετρήσεις του μετακρανιακού σκελετού προσφέρουν πολλές πληροφορίες που σχετίζονται με την οικολογία, τη συμπεριφορά και τον τρόπο διαβίωσης όχι μόνο του ανθρώπου αλλά και των υπόλοιπων πρωτευόντων. Για παράδειγμα, η σύγκριση του μήκους του μηριαίου οστού με το μήκος του βραχιονίου μπορεί να δώσει αρκετές πληροφορίες για τον τρόπο βάδισης και για την ύπαρξη ή όχι δενδρόβιας διαβίωσης. Στη συνέχεια δίνονται κάποιες χρήσιμες μετρήσεις των οστών του μετακρανιακού σκελετού. Για τις υπόλοιπες μπορείτε να ανατρέξτε στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.redwoods.edu/instruct/agarwin/anth_6_measurements.htm 7.5.3.1 Κλείδα (Εικόνα 7.25) 1. Μέγιστο μήκος (maximum length): Η μεγαλύτερη απόσταση μεταξύ των δύο άκρων του οστού. Όργανο μέτρησης: Οστεομετρικός πίνακας. Εικόνα 7.25. Κλείδα. 183

7.5.3.2 Ωμοπλάτη (Εικόνα 7.26) 1. Μέγιστο πλάτος (maximum breadth): Απόσταση από τη βάση της ωμογλήνης μέχρι το μέσο άκρο της ωμοπλατιαίας άκανθας. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. 2. Μέγιστο μήκος (maximum length): Η μέγιστη απόσταση μεταξύ του εγγύς και του άπω άκρου του οστού. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. Εικόνα 7.26. Ωμοπλάτη. 7.5.3.3 Βραχιόνιο (Εικόνα 7.27) 1. Μέγιστο μήκος βραχιονίου (maximum length): Η μεγαλύτερη απόσταση από το πλέον εγγύς σημείο της κεφαλής μέχρι το πλέον άπω σημείο της τροχιλίας. Όργανο μέτρησης: Οστεομετρικός πίνακας. 2. Μέγιστη διάμετρος στο μέσο του μέγιστου μήκους (maximum midshaft diameter): Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. 3. Μέγιστη κάθετη διάμετρος κεφαλής (maximum vertical head diameter): Η μεγαλύτερη διάμετρος της κεφαλής όταν αυτή είναι προσανατολισμένη κατακόρυφα. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. 4. Επικονδυλικό πλάτος (bicondylar breadth): Η μεγαλύτερη απόσταση μεταξύ των κεντρικών και πλευρικών σημείων των κονδύλων. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. Εικόνα 7.27. Βραχιόνιο. 7.5.3.4 Κερκίδα Ωλένη (Εικόνα 7.28) 1. Μέγιστο μήκος ωλένης (maximum length): Η μεγαλύτερη απόσταση από το πλέον εγγύς σημείο του ωλέκρανου μέχρι το άπω σημείο της στυλοειδούς απόφυσης. Όργανο μέτρησης: Οστεομετρικός πίνακας. 2. Μέγιστο φυσιολογικό μήκος ωλένης (maximum physiological length): Η μεγαλύτερη απόσταση από το πλέον προεξέχον σημείο της κορωνοειδούς απόφυσης μέχρι το άπω σημείο της κεφαλής της ωλένης. Όργανο μέτρησης: Οστεομετρικός πίνακας. 184

3. Μέγιστο μήκος κερκίδας (maximum length): Η μεγαλύτερη απόσταση από το πλέον εγγύς σημείο της κεφαλής μέχρι το άπω σημείο της στυλοειδούς απόφυσης. Όργανο μέτρησης: Οστεομετρικός πίνακας. Εικόνα 7.28. Κερκίδα (κάτω) Ωλένη (πάνω). 7.5.3.5 Ανώνυμα οστά (Εικόνα 7.29) Οι σημαντικότερες μετρήσεις που αφορούν τα ανώνυμα οστά είναι το πλάτος (1) και το ύψος (2). Οι μετρήσεις αυτές χρησιμοποιούνται κυρίως στις συγκριτικές μελέτες που αφορούν την όρθια στάση και τον διποδισμό. Εικόνα 7.29. Ανώνυμο οστό 185

7.5.3.6 Μηριαίο οστό (Εικόνα 7.30) 1. Μέγιστο μήκος μηριαίου (maximum length): Η μεγαλύτερη απόσταση από το πλέον εγγύς σημείο της κεφαλής μέχρι το άπω σημείο του κεντρικού κονδύλου. Όργανο μέτρησης: Οστεομετρικός πίνακας. 2. Μέγιστη διάμετρος στο μέσο του μέγιστου μήκους (maximum midshaft diameter): Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. 3. Μέγιστο φυσιολογικό μήκος (maximum physiological length): Η μεγαλύτερη απόσταση από το πλέον εγγύς σημείο της κεφαλής μέχρι την κοινή εφαπτομένη των άκρων των κονδύλων. Όργανο μέτρησης: Οστεομετρικός πίνακας. Εικόνα 7.30. Μηριαίο οστό. 7.5.3.7 Κνήμη Περόνη (Εικόνα 7.31) 1. Μέγιστο μήκος κνήμης (maximum length): Η μεγαλύτερη απόσταση από το πλέον εγγύς σημείο του κεντρικού αρθρικού κονδύλου μέχρι το άπω σημείο του μέσου σφυρού. Όργανο μέτρησης: Οστεομετρικός πίνακας. 2. Μέγιστο εγγύς πλάτος κνήμης (maximum proximal breadth): Η μεγαλύτερη απόσταση από τα πλέον πλευρικά και κεντρικά σημεία των αρθρικών κονδύλων. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. 3. Μέγιστο άπω πλάτος κνήμης (maximum distal breadth): Η μεγαλύτερη απόσταση από το πλέον κεντρικό σημείο του μέσου σφυρού μέχρι το πλευρικό σημείο της εγγύς επίφυσης. Όργανο μέτρησης: Παχύμετρο. 4. Μέγιστο μήκος περόνης (maximum length): Η μεγαλύτερη απόσταση μεταξύ των πλέον εγγύς και άπω σημείων του οστού. Όργανο μέτρησης: Οστεομετρικός πίνακας. Εικόνα 7.31. Κνήμη (πάνω) Περόνη (κάτω). 186

7.5.3.8 Υπολογισμός αναστήματος Ο υπολογισμός του ατομικού αναστήματος από το μήκος των οστών έχει μακρά παράδοση στη φυσική ανθρωπολογία. Ωστόσο, η σχέση μεταξύ μήκους των άκρων και αναστήματος ποικίλλει μεταξύ πληθυσμών. Πολλοί ερευνητές βασιζόμενοι σε μελέτες σύγχρονων σκελετών από άτομα γνωστού αναστήματος, έχουν προτείνει σχετικές μαθηματικές σχέσεις για διάφορους πληθυσμούς. Ενδεικτικά, ο Πίνακας 7.2 παρουσιάζει σχέσεις υπολογισμού του αναστήματος με βάση τα μέγιστα μήκη μακρών οστών για Ευρωπαίους πληθυσμούς. Πίνακας 7.2. Σχέσεις ανάμεσα στο ανάστημα και το μήκος των μακρών οστών για Ευρωπαίους πληθυσμούς (Ruff et al. 2012). Φύλο Εξίσωση Τυπικό σφάλμα Αρσενικό 2,72 μέγιστο μήκος μηριαίου + 42,85 3,83 μέγιστο μήκος βραχιονίου + 41,42 4,85 μέγιστο μήκος κερκίδας + 47,46 3,21 4,34 4,53 Θηλυκό 2,69 μέγιστο μήκος μηριαίου + 43,56 3,38 μέγιστο μήκος βραχιονίου + 54,60 4,20 μέγιστο μήκος κερκίδας + 63,08 Συνδυασμός 2,77 μέγιστο μήκος μηριαίου + 40,50 3,72 μέγιστο μήκος βραχιονίου + 44,86 4,46 μέγιστο μήκος κερκίδας + 56,94 2,92 3,94 4,09 3,12 4,23 4,32 7.6 Πρακτικό μέρος Σε κάθε ομάδα δίνονται 5 κρανία. Στις θέσεις πρέπει να υπάρχουν όλα τα όργανα μέτρησης αυτών των κρανίων. Οι φοιτητές εξοικειώνονται με τον τρόπο λειτουργίας τους. Α. Σε όλα τα κρανία πρέπει να βρεθεί το φύλο. Β. Σε κάθε κρανίο, αφού προσδιοριστούν τα κρανιομετρικά σημεία, να μετρηθούν οι διαστάσεις που δίνονται στο Πρωτόκολλο Ι. Αφού συμπληρωθεί το πρωτόκολλο, παραδίδεται αντίγραφό του στους υπευθύνους. Το πρωτότυπο να το χρησιμοποιήσετε για τον υπολογισμό των δεικτών. Γ. Στα κρανία εντοπίζονται οι μη μετρικοί χαρακτήρες που δίνονται στο Πρωτόκολλο ΙΙ. Αφού συμπληρωθεί το πρωτόκολλο, παραδίδεται αντίγραφό του στους υπευθύνους. Δ. Στους σκελετούς που υπάρχουν στους πάγκους εργασίας να μετρήσετε τις διάφορες μετακρανιακές διαστάσεις. Η θεωρία για τη στατιστική επεξεργασία βρίσκεται στο αντίστοιχο Παράρτημα. Στο ίδιο παράρτημα δίνονται και οι ιστότοποι που θα χρησιμοποιήσετε ώστε να κάνετε την επεξεργασία. 187

ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ I Μέγιστο μήκος κρανίου (g-op) Μέγιστο πλάτος κρανίου (eu-eu) Βασιοβρεγματικό ύψος (ba-b) Μήκος βάσης κρανίου (ba-n) Απόσταση μεταξύ βασίου - προσθίου (ba-pr) Διαζυγωματική διάμετρος (zy-zy) Ύψος άνω προσώπου (n-pr) Ρινικό ύψος (n-ns) Ρινικό πλάτος (al-al) Κρανίο Κρανίο Κρανίο Κρανίο Κρανίο ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ II Κρανίο 1 Κρανίο 2 Κρανίο 3 Κρανίο 4 Κρανίο 5 Α Δ Α Δ Α Δ Α Δ Α Δ 1. Βρεγματικό οστάριο 2. Στεφανιαίο οστάριο 3. α) Οστάριο στο λάμδα β) Λαμδοειδή οστάρια 4. α) Οστάριο στο αστέριο β) Ινιακο-Μαστοειδές οστάριο 5. Βρεγματικό οδοντωτό οστό 6. Επιπτερικό τρήμα 7. Βρεγματικό τρήμα 8. Μετωπισμός 9. Υποκογχικά τρήματα 10. Ζυγωματικό-Προσωπικό τρήμα 11. α) Υπερόφρυα εγκοπή β) Υπερόφρυο τρήμα 12. Μαστοειδές τρήμα 14. Οστό των Inca Σημείωση: Α = αριστερή πλευρά, Δ = δεξιά πλευρά 7.7 ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Απλασία Άπω γλωσσικό φύμα Άπω παρειακό φύμα Βάσιο Βασιοβρεγματικό ύψος Βραχυκρανία Βρέγμα Βρεγματικό οδοντωτό οστάριο Βρεγματικό οστάριο Γναθικό τρήμα Γνάθιο ΑΓΓΛΙΚΑ agenesis hypocone hypoconulid basion basion-bregma height brachycrany bregma parietal notch bone sagittal ossicles mental foramen gnathion 188

Διαζυγωματική διάμετρος Επιπτερικό οστάριο Εύρυο Ζύγιο Ζυγοπροσωπικό τρήμα Ινιακο-μαστοειδές οστάριο Κογχικό Κωνοειδείς τομείς Λαμδοειδές οστάριο Μακρυκρανία Μαστοειδές τρήμα Μέγιστο ύψος κρανίου Μεσοκρανία Μεσομετωπική ραφή Μεσόφρυο Μήκος βάσης κρανίου Νωτορρίνιο Οπίσθιο Οπισθοκράνιο Οστάριο στο αστέριο Οστάριο στο βρέγμα Οστάριο στο λάμδα Οστό των Inca Πόριο Πρόσθιο Πτερύγιο Πτυόσχημοι τομείς Ριζορρίνιο Ρινικό πλάτος Ρινικό ύψος Στεφανιαίο οστάριο Συνολικό ύψος προσώπου Υπερόφρυες εγκοπές ή τρήματα Υποκογχικά τρήματα Υποκογχική ραφή Ύψος άνω προσώπου Φύμα Carabelli bizygomatic diameter epipteric bone euryon zygion zygomaticofacial foramen occipito-mastoid bone orbitale peg-shaped insisors lambdoid ossicles dolichocrany mastoid foramen basion-bregma height mesocrany metopic suture glabella cranial base length nasospinale opisthion opisthocranion ossicle at asterion ossicle at bregma ossicle at lambda inca bone porion prosthion alare shovel-shaped insisors nasion nasal breath nasal height coronal ossicles total facial length supraorbital notches and foramina infraorbital foramina infraorbital suture upper facial height Carabelli s trait 7.8 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΙ ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ Κρανιομετρικά σημεία: www.getbodysmart.com/ap/skeletalsystem/skeleton/axial/skull/overviews/anteriormarkings/tutorial.html Βάση καταγραφής σκελετικών δεδομένων: https://osteoware.si.edu Πρωτόκολλα για σκελετικές μετρήσεις: 189

http://www.cleber.com.br/standard.html http://www.redwoods.edu/instruct/agarwin/anth_6_measurements.htm ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Hauser, G. & De Stefano, G.F. (1989). Epigenetic Variants of the Human Skull. Stuttgart: E. Schweizarbart sche Verlagsbuchhandlung. Howells, W.W. (1973). Cranial Variation in Man. A Study by Multivariate Analysis of Patterns of Difference Among Recent Human Populations. Cambridge MA: Harvard University Press. Irish, J.D. (2006). Who were the ancient Egyptians? Dental affinities among Neolithic through post-dynastic peoples. American Journal of Physical Anthropology 129, 529 543. Nikita, E., Mattingly, D. & Lahr, M.M. (2012). Sahara: Barrier or corridor? Nonmetric cranial traits and biological affinities of North African Late Holocene populations. American Journal of Physical Anthropology 147, 280-292. Ruff, C.B., Holt, B.M., Niskanen, M., Sladék, V., Berner, M., Garofalo, E., Garvin, H.M., Hora, M., Maijanen, H., Niinimäki, S., Salo, K., Schuplerová, E. & Tompkins, D. (2012). Stature and body mass estimation from skeletal remains in the European Holocene. American Journal of Physical Anthropology 148, 601-617. Scott, G.R. & Turner, C.G. (1997). The Anthropology of Modern Teeth: Dental Morphology and its Variation in Recent Human Populations. Cambridge: Cambridge University Press. Turner, C.G. II. (1987). Late Pleistocene and Holocene population history of East Asia based on dental variation. American Journal of Physical Anthropology 73, 305-321. Turner, C.G. II, Nichol, C.R. & Scott, G.R. (1991). Scoring procedures for key morphological traits of the permanent dentition: The Arizona State University Dental Anthropology System. In: Kelley, M.A. & Larsen, C.S., editors. Advances in Dental Anthropology. New York: Wiley-Liss. p. 13-32. 190

Ασκήσεις Εμπέδωσης 7. ΑΝΘΡΩΠΟΜΕΤΡΙΑ & ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ Ι 1. Αναγνωρίστε τα παρακάτω εικονιζόμενα μη μετρικά χαρακτηριστικά (1-8). Σε κάθε περίπτωση αιτιολογήστε την απάντησή σας. Αιτιολόγηση: 191

2. Για τα κρανία των αρσενικών και θηλυκών ατόμων που μελέτησαν όλες οι ομάδες, βρείτε τα στατιστικά στοιχεία των κρανιομετρικών αποστάσεων που αναφέρονται στους παρακάτω πίνακες και ακολούθως συγκρίνετε τους μέσους όρους με t-test. Αρσενικά άτομα Μέτρηση Μέσος Διάμεσος Τυπική απόκλιση gl-op ba-b al-al n-ns Κρανιακός δείκτης Ρινικός δείκτης Εύρος Ν Θηλυκά άτομα Μέτρηση Μέσος Διάμεσος Τυπική απόκλιση gl-op ba-b al-al n-ns Κρανιακός δείκτης Ρινικός δείκτης Εύρος Ν t-test Μέτρηση t d.f p Διαφορά gl-op ba-b al-al n-ns Κρανιακός δείκτης Ρινικός δείκτης Σχολιάστε τα αποτελέσματα. 192

3. Βρείτε εάν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στη συχνότητα εμφάνισης των μη μετρικών χαρακτηριστικών που αναφέρονται στον παρακάτω πίνακα ανάμεσα στα κρανία των αρσενικών και θηλυκών ατόμων που μελέτησαν όλες οι ομάδες. Σχολιάστε τα αποτελέσματα. Αριστερή Πλευρά Χαρακτηριστικό Αρσενικά Ν Αρσεν. Θηλυκά Ν Θηλ. χ 2 d.f p Επιπτερικό οστό Λαμδοειδή οστάρια Οστάριο στο αστέριο Υποκογχικό τρήμα Δεξιά Πλευρά Χαρακτηριστικό Αρσενικά Ν Αρσεν. Θηλυκά Ν Θηλ. χ 2 d.f p Επιπτερικό οστό Λαμδοειδή οστάρια Οστάριο στο αστέριο Υποκογχικό τρήμα Συνολικό κρανίο Χαρακτηριστικό Αρσενικά Ν Αρσεν. Θηλυκά Ν Θηλ. χ 2 d.f p Επιπτερικό οστό Λαμδοειδή οστάρια Οστάριο στο αστέριο Υποκογχικό τρήμα Σχολιάστε τα αποτελέσματα. 4. Κατασκευάστε ιστογράμματα στα οποία θα φαίνεται η συχνότητα εμφάνισης των μη μετρικών χαρακτηριστικών που αναφέρονται στον τρίτο πίνακα (Συνολικό κρανίο), στα αρσενικά και στα θηλυκά άτομα που μελετήθηκαν (στον άξονα των χ θα μπουν τα γνωρίσματα και στον άξονα των ψ το ποσοστό εμφάνισής τους). 193

5. Στους παρακάτω πίνακες καταγράψτε τα αποτελέσματα της ομάδας σας. ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ I Κρανιομετρικές αποστάσεις Κρανίο 1 Κρανίο 2 Κρανίο 3 Κρανίο 4 Κρανίο 5 Μέγιστο μήκος κρανίου (g-op) Μέγιστο πλάτος κρανίου (eu-eu) Βασιοβρεγματικό ύψος (ba-b) Μήκος βάσης κρανίου (ba-n) Απόσταση μεταξύ βασίου - προσθίου (ba-pr) Διαζυγωματική διάμετρος (zy-zy) Ύψος άνω προσώπου (n-pr) Ρινικό ύψος (n-ns) Ρινικό πλάτος (al-al) 194

ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ II Μη μετρικός χαρακτήρας Κρανίο 1 Κρανίο 2 Κρανίο 3 Κρανίο 4 Κρανίο 5 Α Δ Α Δ Α Δ Α Δ Α Δ 1. Βρεγματικό οστάριο 2. Στεφανιαίο οστάριο 3. α) Οστάριο στο λάμδα β) Λαμδοειδή οστάρια 4. α) Οστάριο στο αστέριο β) Ινιακο-Μαστοειδές οστάριο 5. Βρεγματικό οδοντωτό οστό 6. Επιπτερικό τρήμα 7. Βρεγματικό τρήμα 8. Μετωπισμός 9. Υποκογχικά τρήματα 10. Ζυγωματικό-Προσωπικό τρήμα 11. α) Υπερόφρυα εγκοπή β) Υπερόφρυο τρήμα 12. Μαστοειδές τρήμα 14. Οστό των Inca Σημείωση: Α = αριστερή πλευρά, Δ = δεξιά πλευρά 195

196