ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΚΚΕ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ. Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή

ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΚΚΕ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή Στις αρχές του 1944 τα σπέρματα του διχασμού είχαν γίνει πλέον εμφανή στα ελληνικά πολιτικά πράγματα. Η βρετανική κυβέρνηση προκειμένου να διατηρήσει την επιρροή της στις μεταπολεμικές εξελίξεις στην Ελλάδα στηριζόταν στην εξόριστη κυβέρνηση του Ε. Τσουδερού. Μετά την απελευθέρωση η πολιτική αυτή διαίρεση συσχετίστηκε και αποτέλεσε το πρώιμο σκηνικό της καινούριας ψυχροπολεμικής σύγκρουσης και συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωση της πολιτικής των τριών Μεγάλων γύρω από το ελληνικό πρόβλημα. Η σπουδαιότητα της Ελλάδας καθοριζόταν από την αξία της γεωγραφικής της θέσης σε σχέση με την πολιτική των τριών Μεγάλων και από τη διαφαινόμενη διαμάχη μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και της Μεγάλης Βρετανίας, με τις Ηνωμένες Πολιτείες να υποστηρίζουν σταδιακά τη βρετανική πολιτική στην Ελλάδα. Η Μεγάλη Βρετανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες θεωρούσαν ότι η κρίση στην Ελλάδα αποτελούσε μέρος σοβιετικού σχεδίου να μετατρέψει τη χώρα σε Λαϊκή Δημοκρατία. H απόφαση να βοηθήσουν την Ελλάδα ήταν σημαντική επίσης και για τη διατήρηση της σταθερότητας στην Τουρκία. Αν ο Δημοκρατικός Στρατός κατόρθωνε να πάρει τον έλεγχο στην Ελλάδα, η Τουρκία και συνακόλουθα ολόκληρη η Εγγύς Ανατολή θα απειλούνταν εξαιτίας της στρατηγικής θέσης της ελληνικής ενδοχώρας και των νησιών. Ο Β 9

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΝΤΗΣ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε δείξει ότι, με την Ελλάδα υπό την κατοχή των Γερμανών, οι Σύμμαχοι είχαν χάσει τον έλεγχο της Ανατολικής Μεσογείου. Το ίδιο θα μπορούσε να συμβεί αν η Σοβιετική Ένωση καταλάμβανε την ίδια στρατηγική περιοχή. Στη διάρκεια της κατοχής, η ηγεσία του ΚΚΕ δεν είχε καμιά επαφή με τη σοβιετική κυβέρνηση έως το τέλος του 1943. Αυτό όμως δεν εμπόδισε τους ηγέτες του κόμματος, με τη συναισθηματική τους πρόσδεση στη Μόσχα, να προσπαθήσουν να εφαρμόσουν μια πολιτική που θεωρούσαν ότι εξυπηρετούσε καλύτερα τα σοβιετικά συμφέροντα γενικά στο βαλκανικό χώρο. Το πρώτο εξάμηνο του 1944 το ΚΚΕ απευθύνθηκε πολλές φορές για ενίσχυση προς τη Σοβιετική Ένωση χωρίς να υπάρχει α- νταπόκριση από τη Μόσχα. Τον Ιούνιο του 1944 ο Αντρέας Τζήμας, μόνιμος αντιπρόσωπος του γενικού στρατηγείου του ΕΛΑΣ στο στρατηγείο του λαϊκού απελευθερωτικού στρατού της Γιουγκοσλαβίας, συναντήθηκε με το στρατηγό Κορνέγιεφ, αρχηγό της Σοβιετικής Στρατιωτικής αποστολής στο στρατηγείο του Τίτο και ζήτησε την άφιξη στην Ελλάδα σοβιετικής στρατιωτικής αποστολής και στρατιωτική βοήθεια για τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Ο Κορνέγιεφ δεν μπορούσε να δώσει συγκεκριμένη απάντηση και περιορίστηκε να υπογραμμίσει ότι «η Σοβιετική Ένωση ύστερα από την άνανδρη επίθεση των γερμανοφασιστών κατά τη διάρκεια του πολέμου υπέστη μεγάλες απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό. Δεν χωρεί καμιά αμφιβολία για την οριστική, τελική νίκη κατά των Γερμανών επιδρομέων. Όμως θα είναι νίκη κερδισμένη με υπερένταση δυνάμεων και μεγάλες θυσίες. Αυτά πρέπει να έχουν οι δικοί σας πάντα υπόψη, όταν καθορίζουν την πολιτική σας». 1 1.Αρχείο Αλέκου Παπαπαναγιώτου, (ΑΑΠ), Έκθεση Ανδρέα Τζήμα προς ΠΓ του ΚΚΕ, 16 Ιουνίου 1951. 10

ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΚΚΕ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ Την ίδια αυτή περίοδο ο Τζήμας, μαθαίνοντας ότι ο Κορνέγιεφ έφευγε για τη Μόσχα, ετοίμασε μια σύντομη πολιτική έκθεση για την κατάσταση στην Ελλάδα και επίσης του έδωσε ένα γράμμα για το Στάλιν, στο οποίο ζητούσε πολεμικό υλικό και διπλωματική βοήθεια για την αντιμετώπιση των βρετανικών ενεργειών στην Ελλάδα. 2 Πράγματι, μετά από ένα μήνα σοβιετική στρατιωτική αποστολή έφθασε στην Ελλάδα. Στην περίοδο αυτή ο Στάλιν ακολουθούσε μια παθητική στάση απέναντι στην πολιτική των Βρετανών, που προετοίμαζαν το έδαφος για να αυξήσουν την επιρροή τους στην Ελλάδα. Η στάση αυτή της Μόσχας έγινε φανερή στη διάρκεια της εξέγερσης των ελληνικών στρατιωτικών μονάδων στη Μέση Ανατολή, όταν ο βρετανικός στρατός κατέπνιγε την εξέγερση και ο Στάλιν απέφευγε κάθε ανάμιξη στο ζήτημα αυτό. Επιπλέον, μετά την αμφισβήτηση της συμφωνίας του Λιβάνου (το Μάιο του 1944) από την ηγεσία του ΚΚΕ, η στρατιωτική αποστολή με επικεφαλής το συνταγματάρχη Γκριγκόρι Ποπόφ, που είχε έρθει στην Ελλάδα στις 28 Ιουλίου, σύστησε στην ηγεσία του ΚΚΕ να συμμετάσχει στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας. 3 Σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Γιάννης Ιωαννίδης, το ΚΚΕ αποφάσισε να αποδεχθεί τη συμφωνία του Λιβάνου και να στείλει υπουργούς στο Κάιρο διότι «μ 2. Αυτόθι. Το γράμμα αυτό το έγραψε ο Τζήμας στα ρωσικά και το θεωρούσε «το πρώτο επίσημο διπλωματικό μας έγγραφο». 3. Στη διάρκεια της διάσκεψης του Λιβάνου, η αντιπροσωπεία του ΕΑΜ δεν συναντήθηκε με το Σοβιετικό Πρεσβευτή. Ένα μήνα μετά το τέλος της διάσκεψης σύμβουλος της πρεσβείας μετέφερε στον Πέτρο Ρούσσο την «προσωπική γνώμη του Σοβιετικού πρέσβη ότι ήταν σωστή η στάση της αντιπροσωπείας να υπογράψει τη συμφωνία και ότι θα έπρεπε το ΕΑΜ να μπει στην κυβέρνηση». Βλέπε έκθεση του Πέτρου Ρούσσου για τη Συμφωνία του Λιβάνου προς το Πολιτικό Γραφείο. ΚΚΕ: Επίσημα Κείμενα, τόμος πέμπτος, Αθήνα 1974, σ. 239 11

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΝΤΗΣ αυτόν τον τρόπο θα εμποδίζαμε, θα βάζαμε φραγμό στους Εγγλέζους, θα τους πείθαμε ότι εμείς δεν πάμε να καταλάβουμε δια της βίας την εξουσία, για να μη φέρουν από πιο μπροστά στρατεύματά τους στην Ελλάδα και έτσι να τους πιάσουμε εμείς στον ύπνο και όχι αυτοί εμάς. Αυτή ήταν και η δική μου απόφαση, κυρίως η δική μου απόφαση» 4 Ενώ το ΕΑΜ πιεζόταν να συμμετάσχει στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας, ο Τσόρτσιλ προετοίμαζε σχέδιο απόβασης βρετανικού στρατού στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, προκειμένου να αποτρέψει την κατάληψη της εξουσίας από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1944, ο Βρετανός πρέσβης στη Μόσχα πληροφόρησε τη σοβιετική κυβέρνηση ότι επρόκειτο να σταλεί βρετανικός στρατός στην Ελλάδα, τους υπενθύμισε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της Βρετανίας για τη χώρα και εξέφρασε την ελπίδα ότι η Μόσχα δεν θα έστελνε στρατιωτικές δυνάμεις σε κανένα μέρος της Ελλάδας, παρά μόνο μετά από συμφωνία με τους Βρετανούς. Εντελώς απροσδόκητα οι Σοβιετικοί, όχι μόνο δεν πρόβαλαν καμιά αντίρρηση, αλλά δήλωσαν ότι δεν είχαν καμιά πρόθεση να στείλουν δυνάμεις στην Ελλάδα. 5 Παράλληλα με τις προετοιμασίες για την απόβαση βρετανικού στρατού στην Ελλάδα, ο Τσόρτσιλ κατόρθωσε με τη συμφωνία της Καζέρτας (24 Σεπτεμβρίου 1944) να θέσει κάτω από το βρετανικό έλεγχο όλες τις αντάρτικες δυνάμεις της Ελλάδας, καθώς και τον ελληνικό στρατό της Μ. Ανατολής. Είναι δύσκολο να 4. Γιάννης Ιωαννίδης, Αναμνήσεις. Προβλήματα της πολιτικής του ΚΚΕ στην Εθνική Αντίσταση, 1940-1945, Επιμέλεια Αλέκος Παπαπαναγιώτου, Αθήνα 1979, σ. 256. 5. FO 371/43772/16025, Έκθεση του Τμήματος Νότιας Ευρώπης, Λονδίνο, 5 Οκτωβρίου 1944. 12

ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΚΚΕ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ερμηνευτεί και να κατανοηθεί η στάση του ΚΚΕ σχετικά με τη συμφωνία της Καζέρτας. Σύμφωνα με όσα λέει ο Γιάννης Ιωαννίδης στον Ζεύγο και στον Σαράφη είχε δοθεί ρητή εντολή να μην δεχτούν Βρετανό αρχιστράτηγο ως γενικό αρχηγό όλων των α- νταρτών. Ο Ιωαννίδης υποστηρίζει ότι ο Ζεύγος ενήργησε αυθαίρετα χωρίς να έρθει σε προηγούμενη συνεννόηση με την ηγεσία του ΚΚΕ. 6 Είναι φανερό, όμως, ότι η ηγεσία του ΚΚΕ δέχτηκε τη συμφωνία της Καζέρτας πολύ εύκολα, γιατί ουσιαστικά δεν τους δέσμευε καθόλου στην περίπτωση που θα ήταν αναγκαίο να χτυπήσουν και αργότερα, και επιπλέον γιατί καθησύχαζε τους Βρετανούς δίνοντάς τους την εντύπωση ότι δεν θα αντιμετώπιζαν πολεμική ενέργεια του ΕΛΑΣ. Ο Τσόρτσιλ, παρόλα τα πλεονεκτήματα που του έδινε η συμφωνία αυτή, φοβόταν ότι οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ θα επιχειρούσαν να καταλάβουν το κενό που θα τους δημιουργούσε η αποχώρηση των Γερμανών, αν οι Βρετανοί δεν έσπευδαν να στείλουν στρατεύματα στην Ελλάδα αμέσως. Για να ελπίζει σε επιτυχία ο Τσόρτσιλ έπρεπε να εξασφαλίσει εκ των προτέρων την ανοχή της Σοβιετικής Ένωσης, της οποίας τα στρατεύματα βρίσκονταν στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, ενώ στην Ανατολική Μακεδονία και στη Δυτική Θράκη βρισκόταν ολόκληρο σώμα του πρώην κατοχικού και τώρα συμμαχικού βουλγαρικού στρατού. Για το σκοπό αυτό, ο Τσόρτσιλ πηγαίνει στις 9 Οκτωβρίου στη Μόσχα, όπου πραγματοποιήθηκε η γνωστή συμφωνία των σφαιρών επιρροής στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. 7 Η αγγλοσοβιετική συμφωνία ήταν μια απελπισμένη ενέργεια του Τσόρτσιλ να περισώσει ό,τι μπορούσε, δηλαδή την Ελ- 6. Ιωαννίδης, Αναμνήσεις, σ. 296 7. Βασίλειος Κόντης, Η αγγλοαμερικανική πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα, 1945-1949, Θεσσαλονίκη, 1986, σσ. 35-39. 13

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΝΤΗΣ λάδα. Για την Ελλάδα η συμφωνία αυτή είχε σημαντικές επιπτώσεις. Άνοιξε το δρόμο στη βρετανική επέμβαση και αποτέλεσε τη βάση για τον καθορισμό της εδαφικής περιοχής, όπου τα βρετανικά στρατεύματα θα μπορούσαν να αποβιβαστούν και να ασκήσουν τον έλεγχο για τον οποίο είχαν συμφωνήσει οι Ηνωμένες Πολιτείες και τον οποίο είχε παραχωρήσει η Σοβιετική Ένωση. Η συμφωνία αποκατέστησε για την Ελλάδα τα προηγούμενα σύνορά της. Ο Στάλιν διέταξε τα βουλγαρικά στρατεύματα να αποχωρήσουν από τη Θράκη και την Ανατολική Μακεδονία. Οι τελευταίες μονάδες του βουλγαρικού στρατού εγκατέλειψαν τις δύο περιοχές στις 25 Οκτωβρίου 1944. Είναι φανερό πως η συμφωνία αυτή ήταν πολύ ευνοϊκή για τη Βρετανία. Στην ουσία ο Τσόρτσιλ δεν έκανε καμιά παραχώρηση στη Σοβιετική Ένωση. Η αναγνώριση της σοβιετικής επιρροής στη Ρουμανία και τη Βουλγαρία ήταν αναπόφευκτη, αφού αυτές ήταν χώρες της Μαύρης Θάλασσας και ελέγχονταν ήδη από το σοβιετικό στρατό. Η σοβιετική ιστοριογραφία καθώς και η επίσημη κομματική του ΚΚΕ δεν παραδέχονται ότι πραγματοποιήθηκε συμφωνία. Γεγονός, όμως, είναι ότι η ηγεσία του ΚΚΕ δεν ενημερώθηκε ποτέ για τη συμφωνία αυτή. Ότι η συμφωνία έγινε φαίνεται από το γεγονός πως στην περίοδο των Δεκεμβριανών ο Στάλιν παρέμενε αυστηρά και πιστά προσκολλημένος στη συμφωνία του Οκτωβρίου και δεν κατέκρινε καθόλου τις πράξεις των Βρετανών. Επίσης, λίγο αργότερα στη Γιάλτα (8 Φεβρουαρίου 1945) ο Στάλιν διαβεβαίωσε τον Τσόρτσιλ ότι η Σοβιετική Ένωση δεν είχε την πρόθεση να αναμιχτεί στις ελληνικές υποθέσεις ή να ασκήσει κριτική στις ενέργειες των Βρετανών κατά την περίοδο των Δε- 14

ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΚΚΕ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ κεμβριανών. 8 Ο Στάλιν είχε επιτρέψει στη Βρετανία να συντρίψει τους Έλληνες κομμουνιστές το Δεκέμβριο του 1944 ξέροντας πολύ καλά ότι μπορούσε να χρησιμοποιήσει την περίπτωση της Ελλάδας και τα μέτρα που πήραν οι Βρετανοί, για να δικαιολογήσει πράξεις καταπίεσης, που ήταν αναγκαίες, για να καταπνίξει ταραχές στη Ρουμανία, Βουλγαρία και Ουγγαρία. Πράγματι, όταν στις 25 Φεβρουαρίου 1945 ο Andrej Vishinsky, αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών της Σοβιετικής Ένωσης, απαίτησε από το βασιλέα της Ρουμανίας Μιχαήλ να διορίσει μια νέα κυβέρνηση υπό κομμουνιστικό έλεγχο, πράγμα που παραβίαζε σε μεγάλο βαθμό τη διακήρυξη της Γιάλτας για την απελευθερωμένη Ευρώπη, ο Τσόρτσιλ δίστασε να επέμβει. Αποκαλυπτικά είναι όσα αναφέρει ο Βρετανός πρωθυπουργός προς τον πρόεδρο Ρούσβελτ στις 8 Μαρτίου 1945: «Οι Σοβιετικοί έχουν πετύχει, με τη βία και τη νοθεία, να θέσουν τη χώρα υπό τον έλεγχο μιας κομμουνιστικής μειοψηφίας. Εμποδιστήκαμε να διαμαρτυρηθούμε ενάντια σ αυτές τις ενέργειες από το γεγονός ότι, για να έχουμε την ελευθερία να σώσουμε την Ελλάδα, ο Ή- ντεν και εγώ αναγνωρίσαμε, κατά τη συνάντηση του Οκτωβρίου στη Μόσχα πως η Σοβιετική Ένωση θα έπρεπε να έχει περισσότερη επιρροή στη Ρουμανία και τη Βουλγαρία, ενώ εμείς στην Ελλάδα. Ο Στάλιν έμεινε απόλυτα πιστός σ αυτή τη συμφωνία κατά τις 30 μέρες της μάχης εναντίον των κομμουνιστών στην Αθήνα, παρά το γεγονός ότι όλα όσα συνέβαιναν ήταν πολύ δυσάρεστα γι αυτόν και το περιβάλλον του. Ο Στάλιν παραδέχεται τις αρχές της Γιάλτας, οι οποίες βέβαια καταπατήθηκαν στη Ρουμανία. Όμως, στο θέμα αυτό δε, θα ήθελα να ασκήσω καμιά πίεση σε σημείο που ο Στάλιν να πει δεν αναμίχθηκα στις ενέργειές σας 8. Αυτόθι, σ. 38. 15

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΝΤΗΣ στην Ελλάδα, γιατί δεν μου δίνετε την ίδια ελευθερία στη Ρουμανία;» 9 Φαίνεται καθαρά ότι μετά τη Γιάλτα οι σφαίρες επιρροής, που είχαν συμφωνηθεί τον Οκτώβριο του 1944, μετατράπηκαν σιωπηρά σε σφαίρες ελέγχου. Στο μεταξύ, στα μέσα Οκτωβρίου οι Γερμανοί αποχώρησαν από την Αττική και τα βρετανικά στρατεύματα, που δεν ήταν πολυάριθμα, αποβιβάστηκαν στην Αθήνα, ενώ ο ΕΛΑΣ κυριαρχούσε στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας. Το ερώτημα είναι γιατί οι Έλληνες κομμουνιστές δεν κατέλαβαν την εξουσία τον Ο- κτώβριο του 1944, όταν ήταν σε θέση να το επιτύχουν, καθώς οι βρετανικές δυνάμεις δεν είχαν ακόμη αναπτυχθεί. Μια πιθανή εξήγηση είναι επειδή πίστευαν πως μπορούσαν να κατακτήσουν την εξουσία με ειρηνικά μέσα και πως κανένας από τους συμμάχους δεν θα επενέβαινε στις εσωτερικές υποθέσεις της Ελλάδας. Η εξήγηση αυτή δεν φαίνεται να είναι τόσο πειστική. Σε συνομιλία που είχε ο Τζήμας με τον Τίτο στις αρχές Ιουλίου 1944 αναφέρεται ότι ο στρατάρχης τον ρώτησε «πού θα παν τα πράγματα στην Ελλάδα; Του απάντησα αμέσως και αυτή ήταν από τότε η γνώμη μου ότι όπως παν τα πράγματα στην Ελλάδα η σύγκρουση γενική ένοπλη σύγκρουση με τους Άγγλους, όχι μικροεπεισόδια που είχαμε κάθε μέρα είναι αναπόφευκτη. Προσέθεσα ότι αυτή η σύγκρουση είναι τόσο μοιραία, ώστε κανείς σαν πρόσωπο, ούτε ο Σιάντος, και να θέλει, δεν μπορεί να την αποτρέψει» 10 Από όσα αναφέρει ο Τζήμας η ηγεσία του ΚΚΕ σωστά εκτιμούσε τις προθέσεις των Βρετανών. Αυτή την περίοδο το πρό- 9. U.S. Department of State: Foreign Relations of the United States, 1945, τόμος V, Washington 1967, σσ. 505-506. 10. ΑΠΠ Έκθεση Ανδρέα Τζήμα προς ΠΓ του ΚΚΕ, 6 Ιουνίου 1951. 16

ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΚΚΕ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ βλημα της Βρετανίας σε σχέση με την Ελλάδα ήταν διπλό: Να ελευθερώσει την Ελλάδα διώχνοντας τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής και συγχρόνως να εξασφαλίσει τους όρους για την ίδρυση μιας αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης, που θα μπορούσε να ελέγξει τις αντάρτικες δυνάμεις και να διοικήσει τη χώρα ύστερα από την αποχώρηση των γερμανικών δυνάμεων. Τα σχέδια των Βρετανών ήταν γνωστά στους Σοβιετικούς. Με καταπληκτική ακρίβεια έγγραφο των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών προς τον Δημητρόφ αποκαλύπτει τις στρατηγικές βλέψεις των Βρετανών στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση: «Σας στέλνω πληροφορίες για τα βρετανικά σχέδια στην Ελλάδα μετά την αποχώρηση των Γερμανών: 1. Μετά την αποχώρηση των Γερμανών, οι Βρετανοί προτίθενται να αποβιβάσουν μια ταξιαρχία στο αεροδρόμιο Καλαμάκιον, μια ταξιαρχία πεζικού και τανκς στην Αθήνα. Στην Αθήνα θα εγκατασταθούν στις πλατείες Ομονοίας, Συντάγματος και επίσης στο Μοναστηράκι, στην Α- κρόπολη. Το βρετανικό στρατηγείο θα εγκατασταθεί στο κτίριο του Μετοχικού, όπου βρίσκεται τώρα το γερμανικό στρατηγείο. 2. Αρχιστράτηγος των ελληνικών στρατευμάτων θα οριστεί ο στρατηγός Σπηλιωτόπουλος. Πριν την άφιξη της κυβέρνησης, ο Εμμανουηλίδης θα τεθεί επικεφαλής της δημόσιας διοίκησης. 3. Οι Βρετανοί θα ασχοληθούν με τον αφοπλισμό του Ε- ΛΑΣ, θα κηρύξουν τη χώρα σε κατάσταση πολιορκίας και θα αντικαταστήσουν την πολιτική διοίκηση που δημιούργησε το ΕΑΜ με στρατιωτικούς διοικητές. 17

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΝΤΗΣ 4. Η βρετανική λογοκρισία απαγόρευσε στο Ελληνικό Γραφείο Πληροφοριών να μιλά από το ραδιόφωνο του Καΐρου εναντίον των ελληνικών «Ταγμάτων Ασφαλείας», που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα από το γερμανικό στρατό.» 11 Επίσης, οι Σοβιετικοί εκτιμούσαν ότι θα υπάρξει σύγκρουση μεταξύ του ΕΛΑΣ και των υποστηριζόμενων από την Αγγλία δυνάμεων του ΕΔΕΣ, διότι εκπροσωπούσαν διαφορετικούς πολιτικούς χώρους. Θεωρούσαν τη συμμετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση Παπανδρέου ως απλή παραχώρηση και όχι ως συνθηκολόγηση έναντι της εξόριστης κυβέρνησης. Καταλύτης για τις εξελίξεις στην Ελλάδα ήταν κατά τους Σοβιετικούς ο αγγλικός παράγοντας. Σε σοβιετική έκθεση αναφέρεται χαρακτηριστικά: «1. Πλήρης ενότητα μεταξύ των στρατιωτικών δυνάμεων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ με την παρουσία στην ηγεσία του Ζέρβα είναι αδύνατη, διότι αυτές οι στρατιωτικές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά κοινωνικά συμφέροντα και επιδιώκουν εντελώς διαφορετικούς σκοπούς. Είναι αδύνατη και η πραγματική ενότητα μεταξύ των δύο κυβερνήσεων του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ που έ- χουν επίσης εντελώς διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και διαφορετική στάση στα συμφέροντα και τις προσδοκίες των ευρύτερων λαϊκών μαζών. Η συμμετοχή των υπουργών της ΠΕΕΑ στην κυβέρνηση Παπανδρέου αποτελεί μονάχα μια παραχώρηση και όχι συνθηκολόγηση έναντι της εξόριστης κυβέρνησης. 2. Οι Άγγλοι θα πάρουν όλα τα μέτρα, για να υποτάξουν το εθνικό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στη συνέχεια τη δημιουργία κυβέρνησης από τους πράκτορές τους και τους συ- 11. 1931-1944 Φάκελος Ελλάς: Τα Αρχεία των Μυστικών σοβιετικών υπηρεσιών, Αθήνα 1993, σσ. 149-150. 18

ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΚΚΕ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ νεργάτες τους για την πραγματοποίηση των μακροπρόθεσμων στόχων της αποκατάστασης της κυριαρχίας τους στην Ελλάδα. 3. Ο ελληνικός λαός, που στερήθηκε πολλά στον αγώνα εναντίον του κατακτητή για την ανεξαρτησία του και έχει ήδη κάνει πολλά για την κρατική του οργάνωση, δεν θα υποταχθεί εθελούσια στους Άγγλους. Το περισσότερο πιθανό είναι να συνεχίσει τον εθνικοαπελευθερωτικό του αγώνα για την εκδίωξη από τη χώρα όλων των ξένων κατακτητών, για την αποκατάσταση στη χώρα πραγματικής λαϊκής εξουσίας. Υπό το σύνθημα της ενότητας θα προχωρήσει στη συντριβή των εχθρών της πατρίδας για την εμπέδωση της πραγματικής κυριαρχίας, για τη δημιουργία της ελεύθερης Ελλάδας» 12 Αν ληφθεί υπόψη ότι οι Σοβιετικοί προέβαιναν στις εκτιμήσεις αυτές με βάση πληροφορίες από το ίδιο το ΚΚΕ 13, τότε μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι το ΚΚΕ δεν είχε σκοπό να σεβαστεί τη συμφωνία του Λιβάνου, αλλά να προχωρήσει σε κατάληψη της εξουσίας και με μη ειρηνικά μέσα. Το ερώτημα είναι αν οι Σοβιετικοί ενημέρωσαν την ηγεσία του ΚΚΕ για τα βρετανικά σχέδια. Οι εξελίξεις που ακολούθησαν δείχνουν ότι το πιθανότερο είναι ο Σιάντος να είχε πληροφορηθεί από τους Σοβιετικούς μέσω του Δημητρόφ ότι οι Βρετανοί θα προέβαιναν σε αφοπλισμό του ΕΛΑΣ. Έτσι, η ηγεσία του ΚΚΕ δεν 12. RCHIDNI Ρωσικό Κέντρο Διαφύλαξης και Μελέτης Εγγράφων Νεότερης Ιστορίας. Έκθεση με τίτλο Politika Anglii po otnoseniju k Grecii (Η πολιτική της Αγγλίας σε σχέση με την Ελλάδα), Fond 495, Opis 74. D. 176. Μόσχα, 13 Οκτωβρίου 1944. 13. Κατά τους μήνες Αύγουστο-Σεπτέμβριο 1944 η ηγεσία του ΚΚΕ, σε πολυάριθμα έγγραφά της προς τη Μόσχα, ζητούσε πολιτική, ηθική και στρατιωτική βοήθεια προκειμένου να δημιουργήσει μια ελεύθερη Ελλάδα. Βλ. Φάκελος Ελλάς σ. 146. 19

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΝΤΗΣ περίμενε να πάρει την εξουσία με ειρηνικά μέσα, μάλιστα πίστευαν ότι θα συγκρούονταν με τους Βρετανούς. Μια άλλη εξήγηση σχετίζεται με την προέλαση του σοβιετικού στρατού πέρα από τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Μπορεί να ειπωθεί ότι η ηγεσία του ΚΚΕ περίμενε ο σοβιετικός στρατός του στρατάρχη Τολμπούχιν να μπει στην Ελλάδα, γεγονός που θα ε- πέτρεπε στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ να καταλάβουν την εξουσία χωρίς τον κίνδυνο να συγκρουσθούν με τα βρετανικά στρατεύματα. Σχετικά με την προέλευση του σοβιετικού στρατού, θα ήθελα να σημειώσω ότι στις 13 Σεπτεμβρίου 1944 ο β Γραμματέας του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος Dobri Trpesev έφθασε στην Ανατολική Μακεδονία και σε συνάντηση με τον Γιώργη Ε- ρυθριάδη, μέλος του γραφείου Μακεδονίας του ΚΚΕ, ανέφερε ότι το β Βουλγαρικό Σώμα Στρατού τελεί πλέον υπό τις διαταγές του Τολμπούχιν και θα συνεχίσει να παραμένει στην Αν. Μακεδονία και Θράκη, για να συμμετάσχει στις επιχειρήσεις του Κόκκινου Στρατού εναντίον των Γερμανών στην Ελλάδα. 14 Ο Ερυθριάδης επισκέφτηκε τη Σόφια και συναντήθηκε με τον Τολμπούχιν και με υπουργούς της βουλγαρικής κυβέρνησης, οι οποίοι επιβεβαίωσαν τα όσα είχε αναφέρει ο Trpesev. Στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του Σεπτεμβρίου περίπου 250 αξιωματικοί και στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού έφθασαν στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, δηλώνοντας ότι έχουν εντολή να περιμένουν εκεί τις μονάδες τους. 15 Στις 20 Σεπτεμβρίου του 1944, ο 14. Βλ. έκθεση του Γιώργη Ερυθριάδη (23.9.1944) προς το Λεωνίδα Στρίγκο, στη συλλογή εγγράφων Egejska Makedonija vo NOV Septemvri 1944 Februari 1945, Tom., VII Kniga 3, Επιμέλεια Έκδοσης Risto Kirjazovski, Σκόπια 1996, σ. 119. 15. Βλ. Risto Kirjazovski, Edinicite na NOV od Egejska Makedonija pod komanda na G.S. na NOV i POM, στο συλλογικό έργο Glavniot Stab na 20

ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΚΚΕ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ Ερυθριάδης ζήτησε από το στρατάρχη Τολμπούχιν την αποστολή σοβιετικού στρατού στη Θράκη και τη Μακεδονία, προκειμένου να αποκόψει τη μετάβαση των Γερμανών από την Ελλάδα στη Γιουγκοσλαβία. 16 Σε τηλεγράφημά του προς τον Στρίγκο και τον Βαφειάδη, με ημερομηνία 14 Οκτωβρίου 1944, ανέφερε ότι 250 Ρώσοι στρατιώτες είχαν ήδη φθάσει στην Κομοτηνή, Ξάνθη και Δράμα και αναμένονταν νέες δυνάμεις για την πιθανή ανάληψη επιχειρήσεων για απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. 17 Ο Ερυθριάδης πίστευε ότι τα στοιχεία έδειχναν ότι ο σοβιετικός στρατός θα προέλαυνε προς την Ελλάδα. Είναι βέβαιο ότι εκτός από τον Ερυθριάδη και η υπόλοιπη ηγεσία του ΚΚΕ, είχε την ε- ντύπωση ότι με τη βοήθεια του σοβιετικού στρατού θα καταλάμβαναν την εξουσία. Ενδεικτικό της νοοτροπίας αυτής είναι όσα αναφέρει ο Τζήμας σχετικά με τη στάση των Σοβιετικών «όταν ρωτήθηκαν (οι Σοβιετικοί) γιατί από τη Βουλγαρία δεν τράβηξαν κατευθείαν για την Ελλάδα, μια που εκεί βρισκότανε Γερμανοί, λέγεται πως απάντησαν ότι ήταν αποφασισμένο να φθάσουν από τα σύνορα νωρίτερα στην Αθήνα από τους Άγγλους, που αποβιβάστηκαν στην Ελευσίνα. Μα έλα που η καλοσύνη του στρατάρχη Στάλιν υπεχώρησε στις παρακλήσεις του Τσόρτσιλ, τους υποχρέωσε να αλλάξουν διεύθυνση και να κατευθυνθούν προς τη Γιουγκοσλαβία». 18 NOV i POM 1941-1945, Έκδοση του Ινστιτούτου Εθνικής Ιστορίας και της Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών, Σκόπια 1997, σ. 140. 16. ΑΠΠ, Ραδιοτηλεγράφημα από το επιτελείο του Τολμπούχιν προς το Γενικό Επιτελείο του Κόκκινου Στρατού, 20 Σεπτεμβρίου 1944. 17. Βλ. τηλεγράφημα του Ερυθριάδη (14.10.1944) προς τους Στρίγκο και Βαφειάδη, στη συλλογή εγγράφων Egejska Makedonija, ό.π. σ. 205. 18. ΑΠΠ, Έκθεση Τζήμα προς ΠΓ του ΚΚΕ, 16 Ιουνίου 1951. 21

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΝΤΗΣ Ο Γεώργιος Παπανδρέου ως πρωθυπουργός της κυβέρνησης εθνικής ενότητας στις 18 Οκτωβρίου ύψωνε στην Ακρόπολη την ελληνική σημαία. Το κύριο πρόβλημα που είχε να αντιμετωπίσει η κυβέρνηση ήταν ο ΕΛΑΣ, που, όσο έμενε ανεξάρτητο στρατιωτικό σώμα, αποτελούσε γι αυτήν ένα διαρκή κίνδυνο. Έτσι, οι στόχοι του Παπανδρέου ήταν ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ και η οργάνωση ενός νέου εθνικού στρατού. Η βρετανική κυβέρνηση ήθελε να εξοπλίσει μια δύναμη 40.000 ανδρών για λόγους εσωτερικής ασφάλειας, πράγμα που θα εξυπηρετούσε την ταχύτερη αποδέσμευση των βρετανικών δυνάμεων από την Ελλάδα προς άλλες ζώνες επιχειρήσεων. Στις 5 Νοεμβρίου ο Παπανδρέου ανακοίνωσε, ύστερα από συνεργασία που είχε με τον Σκόμπι, ότι ο ΕΛΑΣ και ο ΕΔΕΣ θα αποστρατευθούν ως τις 10 Δεκεμβρίου. 19 Ακολούθησαν μακρές διαπραγματεύσεις μεταξύ της κυβέρνησης και του ΕΑΜ. Ωστόσο, οι ηγέτες του ΚΚΕ δεν μπορούσαν να δεχτούν την πρόταση, χωρίς να εγκαταλείψουν το στόχο τους να καταλάβουν οι ίδιοι την εξουσία. Πρόθεση του ΚΚΕ ήταν η μεταπελευθερωτική επικράτηση του σοσιαλιστικού συστήματος. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, οι Έλληνες κομμουνιστές δεν κατέλαβαν την εξουσία τον Οκτώβριο του 1944, όταν ήταν σε θέση να το επιτύχουν, δηλαδή όταν οι βρετανικές δυνάμεις δεν είχαν ακόμη αναπτυχθεί, επειδή το ΚΚΕ δεν επιθυμούσε να συγκρουστεί με τους Άγγλους, επειδή έλπιζε ακόμη σε μια πιθανή κατάληψη της Ελλάδας από το σοβιετικό στρατό ή επειδή πίστευε πως μπορούσε να κατακτήσει την εξουσία με ειρηνικά μέσα και κανένας από τους συμμάχους δεν θα επενέβαινε στις εσωτερικές υποθέσεις της Ελλάδας. Αποκαλυπτική 19. Γεώργιος Παπανδρέου, Η απελευθέρωσις της Ελλάδος, Β έκδοση, Αθήνα 1945, σσ. 174-175. 22

ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΚΚΕ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ για τη στάση του ΚΚΕ είναι η συνομιλία που είχε ο Στάλιν με το Δημητρόφ, τον Ιανουάριο του 1945, «συμβούλευσα τους Έλληνες να μην αναλάβουν αυτό τον αγώνα. Οι άνθρωποι του ΕΛΑΣ δεν έπρεπε να εγκαταλείψουν την κυβέρνηση Παπανδρέου. Προφανώς υπολόγιζαν ότι ο Κόκκινος Στρατός θα κατέβει στο Αιγαίο. Εμείς δεν μπορούσαμε να στείλουμε στρατό στην Ελλάδα. Οι Έλληνες έκαναν βλακείες» 20 Είναι φανερό ότι η ηγεσία του ΚΚΕ, πιστεύοντας ότι ο σοβιετικός στρατός θα συνέχιζε την προέλασή του και πέρα από τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, έδειξε την αδυναμία της να αντιμετωπίσει ρεαλιστικά το πρόβλημα της καθοδήγησης, να εκτιμήσει σωστά τον εξωτερικό παράγοντα και να κατανοήσει τις διεθνείς εξελίξεις. Στα τέλη Νοεμβρίου, καθώς οι βρετανικές δυνάμεις ενισχύονταν και οι πιθανότητες για ειρηνική κατάκτηση της εξουσίας περιορίζονταν, οι ηγέτες του ΚΚΕ συνειδητοποιούσαν ότι έπρεπε να αναλάβουν αποφασιστικές και άμεσες πρωτοβουλίες. Η βασική αιτία του εμφυλίου πολέμου υπήρξε ο βαθύς πολιτικός ανταγωνισμός και η δυσπιστία ανάμεσα στο ΕΑΜ και τις αγγλοελληνικές αρχές. Επιπλέον, το πρόβλημα της αποστράτευσης των α- νταρτών και του πολιτικού ρόλου του ΚΚΕ στη μεταπολεμική περίοδο οδήγησαν την ηγεσία του ΚΚΕ στο να αποφασίσει τη σύγκρουση. Η ηγεσία του ΚΚΕ αντιλαμβανόταν ότι είχε παρασυρθεί σε εσφαλμένες ενέργειες, ότι είχε χάσει τα πολιτικά οφέλη που με τόσο κόπο είχε κερδίσει στη διάρκεια της κατοχής και, ακόμη, ότι οι Άγγλοι σκόπευαν να εγκαθιδρύσουν στην Ελλάδα μια δικτατορία της δεξιάς. Η ηγεσία του ΚΚΕ αποφάσισε ότι η 20. Ιορντάν Μπάεφ, Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα: Διεθνείς διαστάσεις, Αθήνα, 1997, σ. 85. 23

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΝΤΗΣ σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη, όταν αντιλήφθηκε πως οι Άγγλοι ήταν αποφασισμένοι να πολεμήσουν τον ΕΛΑΣ. Όμως, παρά την απόφαση της σύγκρουσης, τα γεγονότα που ακολούθησαν δείχνουν καθαρά την αδυναμία της ηγεσίας του ΚΚΕ να αντιμετωπίσει ρεαλιστικά το πρόβλημα της καθοδήγησης και της διεξαγωγής της μάχης της Αθήνας. Δεν υπολόγισε σωστά ούτε τον εσωτερικό ούτε τον εξωτερικό παράγοντα, υπερτίμησε την υπεροχή της δύναμής της και νόμισε ότι ακόμα είχε τον πρώτο λόγο. Παράλληλα, υποτίμησε τις αγγλικές δυνάμεις, πιστεύοντας πως οι Άγγλοι δεν θα μπορούσαν να φέρουν ενισχύσεις στην Αθήνα. Επιπλέον, οι μάχες άρχισαν το Δεκέμβριο, χωρίς κανένα σχέδιο επιχειρήσεων, ενώ υπήρχε επιτελικό σχέδιο για την κατάληψη της Αθήνας. 21 Το ΚΚΕ, όμως, υπολόγισε εσφαλμένα και τον εξωτερικό παράγοντα. Πίστευε σε άμεση σοβιετική βοήθεια χωρίς όμως να έχει την παραμικρή ένδειξη που θα επέτρεπε μια τέτοια προσδοκία, και ακόμη έλπιζε ότι θα έχει τη βοήθεια και την υποστήριξη του Τίτο, ο οποίος είχε δώσει κάποιες υποσχέσεις, αλλά τελικά δεν έστειλε απολύτως τίποτα. 22 Η εμφύλια σύγκρουση κράτησε πάνω από μήνα, προκαλώντας δεινά και καταστροφές που η Ελλάδα δεν μπορούσε να τα αντέξει. Τις πρώτες μέρες ο ΕΛΑΣ χτύπησε κυβερνητικά κτίρια, αλλά αποκρούστηκε. Προτού επιχειρήσει μια γενική επίθεση ε- ναντίον των αγγλικών δυνάμεων, ο ΕΛΑΣ περίμενε θετικές ενδείξεις για βοήθεια από τη Σοβιετική Ένωση. Για την ηγεσία του ΚΚΕ η χρονική αυτή στιγμή ήταν ίσως η κατάλληλη για μια συμβιβαστική λύση. Βέβαια, αντί για λύση ήρθε στις 15 Δεκεμβρίου 1944 μήνυμα του Δημητρόφ (παππού) από τη Μόσχα μέσω του 21. Ιωαννίδης, Αναμνήσεις, σσ. 322-323. 22. Αυτόθι, σ. 534. 24

ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΚΚΕ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΚΚ Βουλγαρίας στη Σόφια για τον Γεώργη Σιάντο. Το ραδιοτηλεγράφημα έγραφε «ο Ρούσος αναχώρησε πριν από μερικές μέρες. Ο παππούς συμβουλεύει ο αγώνας να συνεχιστεί. Εμείς κάνουμε κάθε τι το δυνατό. Σπυριδόνοφ.» 23 Είναι βέβαιο ότι το τηλεγράφημα για τη συνέχιση του αγώνα στάλθηκε στις 15 Δεκεμβρίου, την ίδια μέρα που οι Βρετανοί άρχισαν τη μεγάλη τους επίθεση εναντίον των δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Στις 19 Δεκεμβρίου ο Σιάντος στέλνει ευχαριστίες στο Δημητρόφ. «Ο Σιάντος σ ευχαριστεί για τη συμβουλή. Ανακοινώνει ότι θα συνεχίσουν τον παλλαϊκό αγώνα για την ελευθερία και την ανεξαρτησία της χώρας Σπυριδόνοφ». 24 Ο Kostov την ίδια μέρα (19 Δεκεμβρίου) που έλαβε το ραδιοτηλεγράφημα του Σιάντου στέλνει στην ηγεσία του ΚΚΕ το ακόλουθο ραδιοτηλεγράφημα: «Δίνοντας τη συμβουλή του ο παππούς τονίζει ταυτόχρονα ότι στην παρούσα στιγμή είναι αδύνατη η εξωτερική βοήθεια. Να το έχετε υπόψη στη λήψη των αποφάσεών σας. Με τις καλύτερες ευχές Σπυριδόνοφ». 25 Είναι φανερό ότι ο Kostov, φοβούμενος μήπως παρερμηνευθεί το μήνυμα του Δημητρόφ, υπογραμμίζει στο Σιάντο ότι προς το παρόν δεν μπορεί να περιμένει βοήθεια, αλλά ο αγώνας, σύμφωνα με το ραδιοτηλεγράφημα, να συνεχιστεί. Σχετικά με τη βοήθεια από το εξωτερικό, αρκετά αποκαλυπτικά είναι όσα αναφέρει ο Kostov στο Ζέβγο, μέλος του ΠΓ του ΚΚΕ, στις αρχές του 1945 στη Σόφια: «Πολιτική υποστήριξη μπορεί να έχει η Ελλάδα μονάχα από τη Σοβιετική Ένωση. Εμείς θα συνεχίσουμε να εκφράζουμε στον Τύπο τις συμπάθειές μας προς εσάς, 23. Β. Κόντης Σπ. Σφέτας, Εμφύλιος Πόλεμος: Έγγραφα από τα Γιουγκοσλαβικά και Βουλγαρικά Αρχεία, Θεσσαλονίκη 1999, αρ. εγγρ. 59. 24. Αυτόθι, αρ. εγγρ. 60. 25. Αυτόθι, αρ. εγγρ. 61. 25

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΝΤΗΣ όμως μεγάλη βοήθεια δεν μπορούμε να δώσουμε. Στείλαμε την έκθεσή σας στο Δημητρόφ, όμως μεγάλες ελπίδες δεν μπορείτε να έχετε ούτε στη Σοβιετική Ένωση, διότι η διεθνής κατάσταση είναι δυσμενής για σας. Η Γερμανία δεν έχει ακόμη συντριβεί. Είναι α- νάγκη να διατηρηθεί η συμμαχία με την Αγγλία». 26 Ανεξάρτητα με την πολιτική που ακολούθησε ο Σιάντος, η Σοβιετική Ένωση δεν μπορεί να θεωρηθεί ανεύθυνη για τα Δεκεμβριανά, απλώς και μόνο γιατί δεν ενημέρωσε την ηγεσία του ΚΚΕ για τη συμφωνία Τσόρτσιλ Στάλιν, και δεν έκανε καμιά προσπάθεια να αποτρέψει το ΚΚΕ από την ένοπλη εξέγερση. Είναι πολύ πιθανό ότι η ηγεσία του ΚΚΕ δεν θα προχωρούσε στην ένοπλη αναμέτρηση με τους Άγγλους, αν γνώριζε από πριν ότι η Ελλάδα είχε δοθεί στην αγγλική ζώνη επιρροής. Χωρίς αμφιβολία, η ΕΣΣΔ καιροσκοπούσε παίζοντας με τις τύχες του ελληνικού λαού. Αν η επανάσταση πετύχαινε, τόσο το καλύτερο για τη Σοβιετική Ένωση. Αν πάλι αποτύχαινε, τότε οι Σοβιετικοί θα μπορούσαν να διατείνονται για την αθωότητά τους και την πίστη τους στη συμφωνία της Μόσχας. 26. Αυτόθι, αρ. εγγρ. 62. 26