ΔΡΑΣΗ : 8 ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ ΤΟΜΕΑ ΣΤΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΥ ΓΗΡΑΝΣΗΣ ΤΙΤΛΟΣ ΔΡΑΣΗΣ :

ΔΡΑΣΗ : 8 ΤΙΤΛΟΣ ΔΡΑΣΗΣ : ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ : ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΦΟΡΕΑΣ : ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ ΤΟΜΕΑ ΣΤΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΥ ΓΗΡΑΝΣΗΣ ΕΚΘΕΣΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΥΠΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΝΕΡΓΟΥ ΓΗΡΑΝΣΗΣ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ ΤΟΜΕΑ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ (ΓΕΣΑΣΕ). ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ : ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ : ΝΙΚΟΣ ΛΑΠΠΑΣ ΝΙΚΟΣ ΛΑΠΠΑΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ : ΙΟΥΝΙΟΣ 2007 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΡΩΝ 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 1. Μεθοδολογία α. Επιλογή του δείγματος συμμετεχόντων β. Διαδικασία συλλογής των στοιχείων 2. Αποτελέσματα εφαρμογής των Εργαλείων α. Επιθυμία πρόωρης αποχώρησης από το επάγγελμα και αιτίες της β. Μορφές απασχόλησης και ωράριο εργασίας γ. Αμοιβές και εισόδημα δ. Η τεχνολογική υποδομή ε. Ικανοποίηση από το επάγγελμα και αυτοεκτίμηση στ. Εκπαίδευση και επαγγελματικές δεξιότητες ζ. Βελτίωση συνθηκών υγιεινής και ασφάλειας της εργασίας. 3. Αξιολόγηση λειτουργικότητας Εργαλείων 4. Προτεινόμενες τροποποιήσεις των τυποποιημένων Εργαλείων. 2

Εισαγωγή Η παρούσα Έκθεση είναι το αποτέλεσμα της δοκιμαστικής εφαρμογής των τυποποιημένων Εργαλείων διαχείρισης της ενεργού γήρανσης στον πρωτογενή τομέα, με στόχο την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας και λειτουργικότητάς τους. Απώτερο στόχο της αξιολόγησης αποτελεί επίσης η διατύπωση υποδείξεων για τη βελτιστοποίηση των υφιστάμενων Εργαλείων, υποδείξεων που θα αξιοποιηθούν και αποτελούν αντικείμενο επόμενης δράσης. Η πιλοτική αυτή εφαρμογή πρέπει να λαμβάνει υπόψιν της και να εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της ηλικιακής διάρθρωσης του πρωτογενούς τομέα στην Ελλάδα, των κινήτρων που ισχύουν για την πρόωρη συνταξιοδότηση των αγροτών. Όπως καταδείχθηκε στην πρώτη δράση του Προγράμματος, από το έτος 1992 έως σήμερα, πλέον των 130 χιλιάδων αγροτών έχουν ενταχθεί σε προγράμματα κινήτρων και έχουν αποχωρήσει πρόωρα από το επάγγελμα. Παρά το γεγονός ότι οι προϋποθέσεις που υφίστανται εξαιρούν μεγάλο αριθμό αγροτών να ενταχθούν σε αυτά, παρά το γεγονός ότι πλέον του ενός τετάρτου των αγροτών συνεχίζουν να εργάζονται και μετά το 65 ο έτος της ηλικίας τους, σε αντίθεση με ότι συμβαίνει σε άλλους τομείς της οικονομίας η επιλογή πρόωρης αποχώρησης από το αγροτικό επάγγελμα αποτελεί σοβαρή εναλλακτική επιλογή. Η επιλογή αυτή βρίσκεται στον αντίποδα και εκ των πραγμάτων επηρεάζει τη διαχείριση της ενεργού γήρανσης, την εφαρμογή των όποιων τυποποιημένων Εργαλείων, τη στάση πολλών οι οποίοι καλούνται να τα αξιολογήσουν. Μία δεύτερη παράμετρος που πρέπει να προσμετράτε, είναι ο τρόπος που γίνεται η διαδοχή στην Ελλάδα. Σε αντίθεση με ότι συμβαίνει σε άλλες χώρες, η είσοδος ενός νέου στο αγροτικό επάγγελμα, είναι συνυφασμένη και κατά κανόνα προϋποθέτει την ίσως πρόωρη αποχώρηση του ηλικιωμένου γονέα. Η πίεση αυτή μπορεί να υπερβαίνει και να ακυρώνει στην πράξη οποιοδήποτε Εργαλείο και πολιτική που στοχεύουν στην παραμονή των αγροτών ηλικίας 55 έως 64 ετών στο επάγγελμα. Τέλος μία τρίτη παράμετρος, αφορά την κατανομή της ομάδας στόχου με βάση τη θέση στο επάγγελμα. Δεδομένου ότι οι αγρεργάτες πλήρους απασχόλησης ηλικίας 55 έως 64 ετών είναι ελάχιστοι και έχουν πλέον «εκτοπισθεί» από οικονομικούς μετανάστες νεώτερων ηλικιών, τα τυποποιημένα Εργαλεία και η αξιολόγησή τους πρέπει να προσαρμοσθούν στους αυτοαπασχολούμενους. Μπορεί στην πρωτογενή παραγωγή βιομηχανικής βάσης όπως την πτηνοτροφία στην ευρύτερη πρώτη επεξεργασία αγροτικών προϊόντων να απασχολούνται 3

άτομα της ομάδας στόχου, αυτά όμως πρέπει να μελετηθούν με βάση τα ισχύοντα στους απασχολούμενους στη βιομηχανία γενικότερα. 1. Μεθοδολογία 4

α. Επιλογή του δείγματος συμμετεχόντων Η επιλογή των όσων συμμετείχαν στην επιτόπια έρευνα, ήταν αποτέλεσμα συγκεκριμένων διαδικασιών που αναπτύχθηκαν σε αρκετές περιοχές. Η αρχική επιλογή αφορούσε τη διασπορά του δείγματος σε περιοχές που συνδυάζουν διαφορετικά χαρακτηριστικά και προοπτικές αγροτικής ανάπτυξης. Οι περιοχές που τελικά επελέγησαν ήταν οι Νομοί : Ξάνθης Κομοτηνής Σερρών Θεσσαλονίκης Πέλλας Ημαθίας Γρεβενών Λάρισας Μαγνησίας Φθιώτιδας Βοιωτίας Κορίνθου Λακωνίας Χανίων Ρεθύμνης Ηρακλείου Λασιθίου Στις περιοχές αυτές δόθηκε δημοσιότητα για τους στόχους του Προγράμματος και έγιναν συναντήσεις ευαισθητοποίησης αγροτών ηλικίας 55 έως 64 ετών. Μετά από αξιολόγηση των συμμετεχόντων επελέγη ένα δείγμα 34 ατόμων, δύο κατά μέσο όρο από κάθε Νομό. Για την επιλογή αυτή χρησιμοποιήθηκαν ως κριτήρια: Το φύλο Ο παραγωγικός προσανατολισμός της εκμετάλλευσης Η παράλληλη άσκηση εξωγεωργικών δραστηριοτήτων Η θέση στο επάγγελμα Με βάση αυτά τα κριτήρια, οι τελικοί συμμετέχοντες κατανέμονται ως εξής: 28 είναι άνδρες και 6 γυναίκες 5

27 έχουν ως προσανατολισμό τη φυτική παραγωγή και 7 τη ζωική. 11 έχουν παράλληλη εξωγεωργική δραστηριότητα και 23 ασχολούνται αποκλειστικά στον πρωτογενή τομέα. 31 είναι αυτοαπασχολούμενοι και 3 μισθωτοί πλήρους απασχόλησης Αν και ο αριθμός των 34 συμμετεχόντων υπερβαίνει σημαντικά τις συμβατικές υποχρεώσεις της παρούσας Δράσης, δεν μπορεί να αποτελέσει τη βάση εξαγωγής ποσοτικών συμπερασμάτων και αναλύσεων, παρά μόνο ποιοτικών στοιχείων και πιθανών τάσεων. β. Διαδικασία συλλογής των στοιχείων Η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου συνέντευξης διεξήχθη είτε στο χώρο διαμονής των ερωτηθέντων ή σε κάποιες περιπτώσεις στην Αθήνα. Η δεύτερη λύση χρησιμοποιήθηκε όταν, λόγω της μεγάλης διασποράς του δείγματος, προέκυψαν δυσκολίες στην ευαισθητοποίηση και ορθή ενημέρωση των συμμετεχόντων. Η συμπλήρωση έγινε από ερευνητές, οι οποίοι εκπαιδεύτηκαν κατάλληλα. Οι οδηγίες που δόθηκαν αφορούσαν, εκτός των άλλων, την ανάγκη καταγραφής των αντιδράσεων ή σχολίων ακόμη και σε κλειστές ερωτήσεις. Βασικό ζητούμενο αποτελούσε η συστηματική προσπάθεια διερεύνησης της συσχέτισης της επιθυμίας του ερωτηθέντος για παραμονή ή αποχώρηση από το επάγγελμα, με όλες τις παραμέτρους που έθεταν τα Εργαλεία ή αν υπήρχαν και άλλες τέτοιες παράμετροι. Ιδιαίτερη βαρύτητα επίσης δόθηκε στο γεγονός ότι οι συμμετέχοντες πρέπει να απαντούν για τον εαυτό τους ή στην χειρότερη περίπτωση για συναδέλφους της ίδιας ηλικίας και να μη γενικεύουν για το σύνολο του πρωτογενούς τομέα ή τους απασχολούμενους κάθε ηλικίας. Η διαδικασία συμπλήρωσης συχνά παρουσίασε προβλήματα. Το μέγεθος των ερωτηματολογίων ήταν μεγάλο και η διαδικασία συμπλήρωσης συνέντευξης διαρκούσε μία και μισή με δύο περίπου ώρες, γεγονός που αποδείχθηκε κουραστικό. Σημαντικό τμήμα των Εργαλείων δεν αφορούσε τον πρωτογενή τομέα, με άμεσο κίνδυνο την αμφισβήτηση της επιστημονικής επάρκειας της επιτόπιας έρευνας από τον ερωτώμενο, με ότι αυτό συνεπάγεται. Τέλος, η διπλή ιδιότητα του αγρότη ως αυτοαπασχολούμενου και συχνά εργοδότη δημιουργούσε επιπλέον προβλήματα. Όλα αυτά ήταν εκ των προτέρων γνωστά. 6

Η εφαρμογή ενιαίων τυποποιημένων Εργαλείων σε όλους τους απασχολούμενους ενέχει κινδύνους. Υπήρξαν δύο επιλογές. Η πρώτη αφορούσε την προετοιμασία ενός ειδικού Εργαλείου για τις ανάγκες του πρωτογενή τομέα. Η δεύτερη, η οποία τελικά και επελέγη, αφορούσε την εφαρμογή των Εργαλείων ουσιαστικά όπως αυτά προέκυψαν από τη Δράση 4. Με τον τρόπο αυτό γίνεται δυνατή η συγκριτική αξιολόγηση των τυποποιημένων Εργαλείων, που αποτελεί βασικό αντικείμενο της παρούσας Δράσης. Στα Εργαλεία αυτά προστέθηκαν κάποιες κρίσιμες ερωτήσεις κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων, που προσδιορίζουν τη δυναμική μιας αγροτικής εκμετάλλευσης. Μέρη των Εργαλείων τα οποία είναι προφανές ότι δεν αφορούν τους αυτοαπασχολούμενους αγρότες δεν συμπληρώθηκαν, γιατί κρίθηκε ότι θα υποβάθμιζαν την επιστημονικότητα της έρευνας. Αντίθετα, κάποια άλλα για τα οποία υπήρξαν αμφιβολίες παρέμειναν, έτσι ώστε να καταγραφεί και η άποψη των ερωτηθέντων ως προς τη λειτουργικότητά τους. 2. Αποτελέσματα Εφαρμογής των εργαλείων 7

Τα τυποποιημένα Εργαλεία τα οποία αξιοποιήθηκαν και εφαρμόσθηκαν στον πρωτογενή τομέα, αποτελούν προϊόν της Δράσης 4 του Προγράμματος. Επιπλέον εμπλουτίσθηκαν με σύντομη καταγραφή στοιχείων που κρίνονται καθοριστικοί προσδιοριστικοί παράγοντες μιας αγροτικής εκμετάλλευσης, όπως αυτοί προέκυψαν κατά τη Δράση 1 από τη Μελέτη ανάλυσης της υφιστάμενης κατάστασης στον τομέα της διαχείρισης της ηλικιακής διάρθρωσης του ανθρώπινου δυναμικού στον πρωτογενή τομέα. Πιο συγκεκριμένα κατεγράφησαν παράγοντες που αφορούσαν το μέγεθος της εκμετάλλευσης, τον παραγωγικό της προσανατολισμό, την ύπαρξη εξωγεωργικής απασχόλησης και εισοδήματος, τον τρόπο αντιμετώπισης της διαδοχής κλπ. Σε κάθε περίπτωση, η χρήση κοινών τυποποιημένων Εργαλείων σε όλους τους τομείς της οικονομίας με τις κλαδικές διαφορές που τους διέπουν, εμπεριέχει, όπως προαναφέρθηκε, πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Τα τέσσερα τυποποιημένα εργαλεία που εφαρμόσθηκαν αφορούν : Εξατομικευμένη συμβουλευτική και συμβουλευτική καριέρας Εφαρμογή ευέλικτων μορφών εργασίας Βελτίωση συνθηκών υγιεινής και ασφάλειας εργασίας Προτυποποιημένες διαδικασίες στην διοίκηση προσωπικού. Αξίζει να σημειωθεί ότι σημαντικό τμήμα των Εργαλείων αυτών δεν λειτούργησε στον αγροτικό τομέα. Το συμπέρασμα αυτό έχει επιστημονική και μεθοδολογική αξία η οποία σχολιάζεται σε άλλα σημεία της παρούσας Έκθεσης. Στην ανάλυση που ακολουθεί παρουσιάζονται οι απόψεις των συμμετεχόντων σε εκείνα τα ερωτήματα που αφορούν τον αγροτικό τομέα. Λόγω των μεθοδολογικών προσδιορισμών που αναφέρθηκαν, η παρουσίαση αυτή να έχει κατά κανόνα ποιοτική παρά ποσοτική διάσταση. Ο τρόπος παρουσίασης των αποτελεσμάτων δεν παρακολουθεί κατ ανάγκη την ίδια σειρά με την οποία τέθηκαν τα ερωτήματα. Ο χαρακτήρας του πρώτου ερωτηματολογίου «Διερεύνηση βαθμού ικανοποίησης απασχολούμενου από τις συνθήκες και τη θέση εργασίας» 8

που αποτελεί το Εργαλείο της εξατομικευμένης συμβουλευτικής είναι εκ των πραγμάτων γενικός. Το γεγονός ότι πολλά από τα ερωτήματα που θέτει και αφορούν τον πρωτογενή τομέα επαναλαμβάνονται, έστω πιο εμφατικά και εξειδικευμένα, στα εργαλεία και ερωτηματολόγια που ακολουθούν, μας οδηγεί στην επιλογή ενός συγκερασμού και μια συνθετική παρουσίαση ανά θέμα με βάση τα στοιχεία που αντλούνται από όλα τα ερωτηματολόγια και όχι απαραίτητα ανά Τυποποιημένο Εργαλείο. α. Επιθυμία πρόωρης αποχώρησης από το επάγγελμα και αιτίες της. Το ζήτημα της ηλικίας αποχώρησης από το επάγγελμα και κατ επέκταση της επιθυμίας ή πρόθεσης του ερωτωμένου να συνταξιοδοτηθεί πρόωρα, λόγω της μεγάλης του σπουδαιότητας για το αντικείμενο της έρευνας, επαναλαμβάνεται συχνά στα Ερωτηματολόγια. Κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας έγινε συνειδητή προσπάθεια να εντοπισθεί ο τρόπος με τον οποίο η επιθυμία αυτή σχετίζεται με τις παραμέτρους που θέτουν τα τυποποιημένα Εργαλεία. Ο αριθμός όσων επιθυμούν να συνταξιοδοτηθούν πρόωρα, είναι σχεδόν ίδιος με αυτούς που επιθυμούν το αντίθετο. Εκείνο ωστόσο που έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, είναι οι αιτίες που διατυπώνονται. Οι συνήθεις απαντήσεις που δίνονται απ όσους επιθυμούν να συνταξιοδοτηθούν πρόωρα είναι : - «Εργάζομαι ήδη πολλά χρόνια και έχω κουρασθεί» Να τονιστεί ότι κατά κανόνα οι απασχολούμενοι στην γεωργία, εργάζονται από την εφηβική ή και παιδική τους ηλικία. Συνεπώς ο αγρότης της ομάδας στόχου κατά κανόνα εργάζεται ήδη για 40-50 έτη περίπου. -«Θέλω να αποχωρήσω ώστε να με διαδεχθεί και να αναλάβει το παιδί μου. Ξεκινάει τη ζωή του / θα εκσυγχρονίσει την εκμετάλλευση / θα τη χρησιμοποιήσει για εξωγεωργικούς σκοπούς» -«Έχω προβλήματα υγείας» -«Η οικονομική μου κατάσταση επιδεινώνεται μειώνεται το εισόδημα μου» - «Οι προοπτικές της Γεωργίας είναι πλέον αβέβαιες» - «Πρέπει να προσφέρω επίπονη σωματική εργασία και αδυνατώ να ανταπεξέλθω» - «Η εργασία που κάνω είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη για την ηλικία μου, αδυνατώ πλέον να ανταποκριθώ» απάντηση η οποία συνήθως δίδεται από γυναίκες. β. Μορφές απασχόλησης και ωράριο εργασίας. 9

Η οργάνωση της απασχόλησης αποτελεί μια από τις βασικές παραμέτρους διαχείρισης της ενεργού γήρανσης. Οι απόψεις των ερωτηθέντων του πρωτογενούς τομέα, καταγράφονται τόσο μέσω του πρώτου ερωτηματολογίου, όσο και μέρους του δευτέρου εξειδικευμένου Εργαλείου με τίτλο «καταγραφή υφιστάμενης κατάστασης εργαζομένων προς ευέλικτες μορφές εργασίας». Κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας έγινε συστηματική προσπάθεια μέσω της εφαρμογής των Εργαλείων και του ανοικτού διαλόγου που διεξήχθει, να εντοπισθούν παράμετροι της οργάνωσης εργασίας που αν αντιμετωπίζοντο θα αποτελούσαν κίνητρο παραμονής του απασχολούμενου στο επάγγελμα ή θα βελτίωναν τον βαθμό ικανοποίησης που έχει από αυτό. Από τις απαντήσεις που δόθηκαν, προκύπτει ότι το μεγαλύτερο μέρος των ερωτηθέντων είναι λίγο έως καθόλου ικανοποιημένοι από την ισορροπία εργασίας και ελεύθερου χρόνου για την προσωπική τους ζωή. Εκ πρώτης όψεως η στάση αυτή εμφανίζεται ως παράδοξο. Παρά τις δυσκολίες που υφίστανται στον ακριβή υπολογισμό της κατανομής της απασχόλησης στον πρωτογενή τομέα ανά τάξεις μεγέθους του αριθμού ημερών απασχόλησης, είναι γεγονός ότι μεγάλο τμήμα των αγροτών υποαπασχολούνται. Όπως προκύπτει από τη μελέτη του Πρωτογενούς Τομέα της Δράσης 1 του Προγράμματος, το έτος 2000 για παράδειγμα, περίπου ένας στους δυο απασχολούμενους της ηλικιακής ομάδας 55-64 ετών είχε ως ισοδύναμο χρόνο εργασίας από 0-74 ημερομίσθια το έτος. Συνεπώς η αρνητική στάση των ερωτηθέντων δεν μπορεί να εξηγηθεί από τις συνολικές απαιτήσεις απασχόλησης αλλά πρέπει να αναζητηθεί σε άλλους προσδιοριστικούς παράγοντες. Όπως προκύπτει από την επιτόπια έρευνα, οι τυπικές απαντήσεις που δίνονται αναφέρουν : -«Το ωράριο είναι ιδιαίτερα ακανόνιστο» -«Εναλλάσσεται πρωινές, απογευματινές, νυκτερινές ώρες» - «Οι ανάγκες εργασίας συγκεντρώνονται υπέρμετρα κάποιους μήνες του έτους» - «Πρέπει να εκτελέσουμε κάποιες εργασίες ακόμη και σε αντίξοες καιρικές συνθήκες» - «Το χειρότερο είναι ότι πρέπει να εργασθούμε αργίες, γιορτές, Κυριακές ή τη νύκτα» - «Πρέπει να εργαζόμαστε όλο το καλοκαίρι ενώ κάποιοι άλλοι κάνουν διακοπές». 10

Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στις απόψεις τριών κατηγοριών ερωτηθέντων. Η πρώτη κατηγορία αφορά τις γυναίκες, οι οποίες εκτός των απαντήσεων του ακανόνιστου ωραρίου ή της χρονικής συγκέντρωσης των απαιτήσεων προσθέτουν κάποιες αρνητικές επιπτώσεις αναφορικά με τις δουλειές στο σπίτι,τη φύλαξη των εγγονιών κλπ. Η δεύτερη κατηγορία αφορά τους κτηνοτρόφους, οι οποίοι τονίζουν με έμφαση ότι η εκτροφή ζώων συνεπάγεται απασχόληση και επαγρύπνηση όλες τις ημέρες του έτους. Τέλος, η τρίτη κατηγορία αφορά τους εργάτες γης. Παρά το γεγονός ότι ο αριθμός των μισθωτών πλήρους απασχόλησης στην ηλιακή κατηγορία 55-64 ετών είναι εξαιρετικά μικρός, κατά τη διάρκεια της έρευνας κατεγράφησαν οι απόψεις τριών τέτοιων περιπτώσεων σε μια καλλιέργεια θερμοκηπίου και δυο κτηνοτροφικές μονάδες. Οι απαντήσεις που δόθηκαν παρουσιάζουν σημαντική ομοιότητα. Απασχολούνται υπερωριακά και αρκετά πάνω από 40 ώρες την εβδομάδα. Συχνά απασχολούνται ακανόνιστα με πρωινά, απογευματινά ή βραδινά ωράρια. Κάποιες φορές μπορεί να εργασθούν Κυριακές ή αργίες. Τις μισές μέρες του μήνα συνήθως εργάζονται για πάνω από 10 ώρες. Θεωρούν ότι οι εργοδότες τους δεν λαμβάνουν υπόψιν ικανοποιητικά τις ατομικές ανάγκες στην κατάρτιση του προγράμματος εργασίας. Από τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας προκύπτει ότι η οργάνωση εργασίας παρά ο συνολικός όγκος ετήσιας απασχόλησης εξηγεί τη στάση των απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα. Από τις απαντήσεις που δίνονται είναι εμφανές ότι θα προτιμούσαν να εργάζονται περισσότερες ημέρες του έτους και λιγότερες ώρες την ημέρα, κατά προτίμηση τις πρωινές, παρά να συγκεντρώνεται η εργασία υπέρμετρα σε συγκεκριμένες περιόδους και ακανόνιστα κατά τη διάρκεια μιας ημέρας. Η αδυναμία να οργανώσουν την εργασία τους σε αυτή τη βάση, γεγονός που σχεδόν όλοι αναγνωρίζουν ότι οφείλεται στη φύση του επαγγέλματος που δύσκολα αλλάζει, εξηγεί την έλλειψη ικανοποίησης μεταξύ χρόνου εργασίας και προσωπικής ζωής, το αίσθημα έντονης κόπωσης, την ψυχολογική καταπόνηση, τον επηρεασμό της κοινωνικής ζωής. Εξηγεί επίσης γιατί μέρος του Εργαλείου εφαρμογής ευέλικτων μορφών εργασίας, δεν είναι εφαρμόσιμο. 11

Ζητήματα που αφορούν την ευελιξία και την ελαστικότητα απασχόλησης, την επέκταση αδειών, την τηλεργασία, τη δυνατότητα σταδιακής μείωσης του ωραρίου μέχρι τη συνταξιοδότηση, κρίνονται ότι δεν είναι εφικτά και δεν αφορούν τον αγρότη. γ. Αμοιβές και εισόδημα Την τελευταία περίοδο το αγροτικό εισόδημα ακολουθεί φθίνουσα πορεία. Όπως προκύπτει από τα επίσημα στοιχεία της Euro stat, το 2006 για παράδειγμα, ο δείκτης εισοδήματος ανά μονάδα ανθρώπινης εργασίας κυμάνθηκε στο 86,2 με έτος βάσης το 2000 που ισοδυναμούσε με 100. Παρά το γεγονός ότι ο εν λόγω δείκτης συνυπολογίζει την απασχόληση η οποία μειώνεται σημαντικά και συνεπώς το εισόδημα παραγωγού εμφανίζεται υπερτιμημένο, ο δείκτης αυτός στην Ελλάδα βαίνει μειωμένος την τελευταία πενταετία με μεγαλύτερους ρυθμούς από οποιαδήποτε άλλη χώρα της Ε.Ε. Ενδεικτικό του προβλήματος είναι ότι ο αν λόγω δείκτης κυμαίνεται στο 112,1 για την υπόλοιπη Ευρώπη. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται σε μειώσεις του όγκου παραγωγής κάποιων προϊόντων,στην μείωση των τιμών παραγωγού πολλών προϊόντων, στην αύξηση του κόστους αγροτικών εισροών και των συντελεστών που διαμορφώνουν το κόστος παραγωγής. Οι αυξήσεις των τιμών λιανικής αγροτικών προϊόντων και τροφίμων, το άνοιγμα της λεγόμενης «ψαλίδας τιμών παραγωγού -καταναλωτή», δημιουργεί ένα επιπλέον αίσθημα άδικης μεταχείρισης στους αγρότες. Όλα τα παραπάνω συνέπεσαν όχι μόνο με την περίοδο διεξαγωγής της επιτόπιας έρευνας, αλλά επίσης και με τις πρώτες διαφαινόμενες επιπτώσεις εφαρμογής της νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής. Η εξέλιξη αυτή επιτείνει ένα αίσθημα ανασφάλειας και οικονομικής αβεβαιότητας. Με βάση τα συμπεράσματα της μελέτης για τον Πρωτογενή Τομέα της Δράσης 1 του Προγράμματος, η Αναθεώρηση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής αναμένεται να οδηγήσει : Σε μείωση του όγκου παραγωγής και των εισοδημάτων των αγροτών σε πολλούς κλάδους Σε μείωση του κύκλου εργασιών της βιομηχανίας διατροφής, κυρίως της πρώτης μεταποίησης, καθώς επίσης και των κλάδων που τροφοδοτούν τη γεωργία με εισροές ή παρέχουν υπηρεσίες. Η εξέλιξη αυτή θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στις δυνατότητες εξεύρεσης εξωγεωργικής απασχόλησης από τους αγρότες. 12

Τα παραπάνω έγιναν εμφανή κατά την διάρκεια της επιτόπιας έρευνας: Υπήρξε μια διάχυτη πεποίθηση ότι οι οικονομικές προοπτικές της Γεωργίας επιδεινώνονται, τα εισοδήματα πρόκειται να ακολουθήσουν φθίνουσα πορεία. Οι απόψεις αυτές διατυπώθηκαν από την πλειοψηφία των ερωτηθέντων τόσο κατά την ανοικτή συνέντευξη όσο επίσης και στις κλειστές απαντήσεις του ερωτηματολογίου. Για παράδειγμα οι απαντήσεις που δίνονται στις ερωτήσεις 42,43,44 και 36 η οποία προσαρμόσθηκε κατάλληλα, του πρώτου Ερωτηματολογίου, μορφοποιούν την εξής εικόνα. Κατ αρχήν οι απαντήσεις πολλαπλών επιλογών στο ερώτημα «τι από τα παρακάτω περιλαμβάνονται στις αποδοχές σας» ( ερώτηση 42), αφορούν είτε «πληρωμές βασιζόμενες στη γενική απόδοση της επιχείρησης» ή «άλλο» που προσδιορίζεται ως πωλήσεις προϊόντων επί την τιμή αγοράς, συν τις επιδοτήσεις, μείον τα έξοδα παραγωγής. Εξαίρεση αποτελούν οι αγρεργάτες οι οποίοι απαντούν όπως είναι αναμενόμενο «μισθός, υπερωρίες και επιπλέον αμοιβές Κυριακής ή αργίας». Οι απαντήσεις του βαθμού ικανοποίησης των αποδοχών σε σχέση με το ωράριο, τη θέση εργασίας και το επίπεδο επαγγελματικών δεξιοτήτων (ερωτήσεις 43 και 44 του πρώτου ερωτηματολογίου ), καταγράφουν μια αρνητική εικόνα, δεδομένου ότι κατανέμονται σχεδόν ομοιόμορφα μεταξύ «καθόλου» και «λίγο». Ωστόσο η εικόνα που παρουσιάζεται γίνεται πολύ πιο αρνητική στην απάντηση της ερώτησης 36, που με οδηγίες που δόθηκαν στους συνεντευκτές διατυπώθηκε «είστε ικανοποιημένος με τις οικονομικές προοπτικές που σας παρέχει η εργασία σας». Ενδεικτικά αναφέρεται ότι σε σύνολο 34 απαντήσεων, οι 30 ήταν «καθόλου» και οι 4, αρκετά ή πολύ. Οι 4 αυτοί ερωτηθέντες είχαν ένα κοινό γνώρισμα : είχαν παράλληλα εξωγεωργικά εισοδήματα και απασχόληση ή και ήταν κάτοχοι μεγάλων σύγχρονων κτηνοτροφικών ή θερμοκηπιακών εκμεταλλεύσεων. Ίδια εικόνα καταγράφεται και σε αντίστοιχα ζητήματα του 5 ου ερωτηματολογίου για την αυτοαξιολόγηση του απασχολουμένου. Στο ανοικτό ερώτημα για περιγραφή των επαγγελματικών στόχων και του απολογισμού του περασμένου έτους, με εξαίρεση όσους θέτουν ως βασική επιδίωξη την ένταξη τους σε Προγράμματα Πρόωρης Συνταξιοδότησης, οι υπόλοιποι έθεσαν ως στόχο την αύξηση ή τουλάχιστον σταθεροποίηση του εισοδήματος των. 13

Οι απαντήσεις που δίνουν για τον απολογισμό του έτους είναι όλες αρνητικές και αφορούν για παράδειγμα : Μειώθηκαν οι τιμές Μειώθηκε ο όγκος παραγωγής Αυξήθηκε υπέρμετρα το κόστος παραγωγής Καταστροφές λόγω δυσμενών καιρικών συνθηκών Σε κάθε περίπτωση πρέπει να υπογραμμισθεί ότι οι οικονομικές απολαβές και «προοπτική» του κλάδου αναφέρεται συχνά ως προσδιοριστικός παράγοντας της επιθυμίας του αγρότη να παραμείνει στο επάγγελμα ή να συνταξιοδοτηθεί πρόωρα. δ. Η τεχνολογική υποδομή Η άποψη των ερωτηθέντων και η αξιολόγηση που κάνουν για το βαθμό ενσωμάτωσης της τεχνολογίας στην αγροτική τους εκμετάλλευση ή επιχείρηση ποικίλει. Οι απαντήσεις που δίδονται τείνουν να εξαρτώνται από το μέγεθος της εκμετάλλευσης και τον παραγωγικό της προσανατολισμό, στοιχεία τα οποία κατεγράφησαν. Κατά κανόνα οι κάτοχοι των μεγαλύτερων εκμεταλλεύσεων και όσοι παράγουν προϊόντα εντάσεως κεφαλαίου όπως τα κτηνοτροφικά ή οι θερμοκηπιακές καλλιέργειες, δηλώνουν σχετικά ικανοποιημένοι σε αντίθεση με τους υπόλοιπους. Έγινε ωστόσο συστηματική προσπάθεια κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας να διερευνηθεί εάν η ενσωμάτωση τεχνολογιών θα συνέβαλε στην επιθυμία των ερωτωμένου να παραμείνει στο επάγγελμα ή να αλλάξει απόψη για αυτό. Τα συμπεράσματα που προέκυψαν ήταν μάλλον αρνητικά. Οι συνήθεις απαντήσεις που δόθηκαν ήταν : - «είμαι μεγάλος για αυτά» - «αυτά είναι για νεότερους» - «εγώ ότι ήταν να κάνω το έκανα» - «θα χρεωθούμε στις τράπεζες χωρίς να γνωρίζουμε το αποτέλεσμα» Υπήρξαν ωστόσο και αντίθετες απόψεις που συγκλίνουν με την ενσωμάτωση νέων καλλιεργητικών πρακτικών οι οποίες γειτνιάζουν με τις δεξιότητες που ο πιο ηλικιωμένος αγρότης ήδη κατέχει. Χαρακτηριστικά αναφέρθηκε η παραγωγή προϊόντων με ήπιες παραδοσιακές καλλιέργειες ή εκτροφές, που σήμερα πλέον εκλαμβάνεται ως καινοτομία. 14

Συμπερασματικά αξίζει να τονιστεί ότι η εισαγωγή επιπλέον τεχνολογιών στον αγροτικό τομέα δεν δείχνει να καθορίζει τη στάση των πιο ηλικιωμένων αγροτών στο επάγγελμα, χωρίς να αποκλείονται και εξαιρέσεις. ε. Ικανοποίηση από το επάγγελμα και αυτοεκτίμηση Στην προσπάθεια να διερευνηθούν οι απόψεις των ερωτηθέντων για τη φύση του επαγγέλματος που ασκούν, τον τρόπο που εκλαμβάνουν την εκτίμηση της υπόλοιπης κοινωνίας, την αυτοεκτίμηση για τη δική τους συμπεριφορά και αν αυτά επηρεάζουν τις αποφάσεις του για πρόωρη αποχώρηση, απομονώθηκαν ή συμπληρώθηκαν κάποιες από τις ερωτήσεις των αναλυτικών Εργαλείων., Κατ αρχήν όλοι σχεδόν οι ερωτηθέντες θεωρούν ότι το αγροτικό επάγγελμα είναι από τη φύση του σωματικά επίπονο. Ιδία εικόνα διαμορφώνεται και με την απάντηση του ερωτήματος για το βαθμό ψυχολογικής καταπόνησης. Οι αιτιάσεις που δίνονται μέσω ανοικτής ερώτησης που προστέθηκε, συγκλίνουν στην ευρύτερη αβεβαιότητα που επικρατεί,σ το γεγονός ότι ο αγρότης καλείται πλέον να είναι όχι απλά ένας παραγωγός αγροτικών προϊόντων, αλλά να λαμβάνει συχνά σύνθετες επιχειρηματικές αποφάσεις να σταθμίζει εξωγενείς παράγοντες που μέχρι πρόσφατα δεν ήταν τόσο σημαντικές ή αναγκαίες. Η στάση των συναδέλφων του ερωτηθέντος του άμεσου περιβάλλοντος ποικίλει. Οι απαντήσεις που δίνονται στην ερώτηση για το βαθμό ικανοποίησης από την στάση αυτή κατανέμονται σχεδόν ισομερώς σε όλες τις εναλλακτικές επιλογές ιεράρχησης ( καθόλου, λίγο, αρκετά, πολύ, πάρα πολύ κλπ). Η εικόνα ωστόσο διαφοροποιείται όταν συνδυάζεται άμεσα η πιθανότητα διακρίσεων ή χλευασμού με την ηλικία. Αν και οι απαντήσεις που δίνονται είναι τόσο αρνητικές ( οι περισσότερες), όσο και καταφατικές, οι εξηγήσεις που δόθηκαν μέσω επιπρόσθετης ανοικτής ερώτησης αφορούσαν : - στην περίπτωση των αρνητικών απαντήσεων «σέβονται την εμπειρία μου», «σέβονται όλα όσα έχω κάνει μέχρι τώρα»,«σέβονται την ηλικία μου» - αντίθετα στην περίπτωση των καταφατικών απαντήσεων εμφανίζεται ένα αίσθημα πικρίας και αποκλεισμού, «με θεωρούν ότι αδυνατώ να κάνω κάποια πράγματα», «ότι τελείωσα», ειδικά μεταξύ των πιο ηλικιωμένων. 15

Όλοι σχεδόν οι ερωτηθέντες διακατέχονται από υψηλό αίσθημα ευρύτερης προσφοράς. Για παράδειγμα στο ερώτημα «έχετε το αίσθημα ότι κάνετε μια δουλειά που έχει προστιθέμενη αξία ( ερώτηση 24 του πρώτου Εργαλείου), όλες οι απαντήσεις με μια εξαίρεση είναι καταφατικές. Η εικόνα αυτοαξιολόγησης των ερωτηθέντων ποικίλει. Η ένατη ερώτηση του πέμπτου ερωτηματολογίου του τέταρτου Εργαλείου, η οποία απαντήθηκε εν μέρει, κατηγοριοποιεί τους ερωτηθέντες σε δυο ουσιαστικά ομάδες. Σε αυτούς που βαθμολογούν υψηλά τον εαυτό τους κυρίως στα ζητήματα παραγωγικότητας, πνεύματος συνεργασίας, πρωτοβουλίας, οργανωτικότητας,ενέργειας, υπευθυνότητας, ενδιαφέροντος και προσαρμοστικότητας και σε αυτούς που κάνουν ακριβώς το αντίθετο. Διαφαίνεται ότι ο παράγοντας που προσδιορίζει τις απαντήσεις που δίνονται, σχετίζεται με το δυναμισμό της εκμετάλλευσης, την ύπαρξη παράλληλης εξωγεωργικής απασχόλησης, τις προσδοκίες που αποπνέουν οι ερωτηθέντες. Τέλος, ιδιαίτερα σημαντικές εμφανίζονται οι απόψεις που καταγράφονται στο ερώτημα του βαθμού ικανοποίησης από το αντικείμενο εργασίας (ερώτηση 29, πρώτου ερωτηματολογίου ). Οι απαντήσεις που δίνονται είναι κατά κανόνα αρνητικές. Όταν ωστόσο απομονώνεται ο παράγοντας του οικονομικού αποτελέσματος και προοπτικής με επιπλέον ερώτηση, η εικόνα σε μεγάλο βαθμό ανατρέπεται και σημαντικός αριθμός ερωτηθέντων αισθάνεται ικανοποιημένος από το αντικείμενο της εργασίας του. στ. Εκπαίδευση και επαγγελματικές δεξιότητες Οι γνώσεις και δεξιότητες που κατέχει ο Έλληνας αγρότης ηλικίας 55-64 ετών, δεν προέρχονται από το σύστημα συμβατικής ή γεωργικής εκπαίδευσης και κατάρτισης. Προέρχονται κυρίως από την πρακτική εμπειρία δεκαετιών και ως ένα βαθμό από τις τεχνικές συμβουλές και υποστήριξη που ίσως έλαβε από κάποιους δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς. Όπως προκύπτει από τα διαθέσιμα στοιχεία της ΕΣΥΕ περίπου οι 8 στους 10 αγρότες είναι είτε απόφοιτοι δημοτικού ή παρακολούθησαν κάποιες τάξεις πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης ή είναι αγράμματοι. Τα ποσοστά αυτά είναι υψηλότερα για τις πιο μεγάλες ηλικιακές ομάδες. Παρόμοια εικόνα ισχύει στην επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση. 16

Εκτιμάται ότι το ποσοστό των αγροτών που έχουν εκπαιδευθεί, δεν υπερβαίνει το 3% του συνόλου των απασχολουμένων στον τομέα. Μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο πρέπει συνεπώς να αξιολογούνται οι απαντήσεις που δόθηκαν κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας της παρούσης Μελέτης. Η αναγκαιότητα της εκπαίδευσης και κατάρτισης για την άσκηση του αγροτικού επαγγέλματος είναι αυτονόητη. Εκείνο ωστόσο που πρέπει να διερευνηθεί είναι το εάν και κατά πόσο ή κάτω από ποιες προϋποθέσεις η κατάρτιση συνδέεται με την παραμονή ή πρόωρη αποχώρηση κάποιου από το επάγγελμα του. Όπως ήταν αναμενόμενο, ένας σχετικά μικρός αριθμός ερωτηθέντων, κατά τη διάρκεια της έρευνας δήλωσε ότι έχει παρακολουθήσει ενέργειες κατάρτισης. Πιο συγκεκριμένα με βάση τις απαντήσεις που δόθηκαν και αφορούν την τελευταία διετία, ( ερώτηση 39 του πρώτου ερωτηματολογίου ) τέσσερεις ερωτηθέντες δήλωσαν ότι παρακολούθησαν μια τουλάχιστον ενέργεια κατάρτισης. Ο αριθμός αυτός αυξάνεται σε επτά, όταν η ερώτηση γενικεύεται χωρίς χρονικούς περιορισμούς (ερώτηση 14 του τέταρτου ερωτηματολογίου). Οι ενέργειες αυτές είχαν την μορφή σεμιναρίων, ημερίδων και όχι εξ αποστάσεως κατάρτιση. Πολλοί από τους ερωτηθέντες υποδεικνύουν δυσκολίες στην διαδικασία κατάρτισης, με σημαντικότερες : την γενικότερη έλλειψη ενεργειών κατάρτισης στην περιοχή τους το κόστος, όχι τόσο συμμετοχής αλλά απουσίας από τις υποχρεώσεις τους τις σχετικά μεγάλες αποστάσεις που πρέπει να διανύσουν για να μεταβούν στο χώρο διδασκαλίας τη μη ενδιαφέρουσα θεματολογία το λανθασμένο τρόπο που γίνεται η κατάρτιση, τις ελλείψεις σε μέσα, την ακαταλληλότητα προσωπικού Τέλος, δεν λείπουν και αναφορές ότι η ηλικία αποτελεί αποτρεπτικό παράγοντα και δυσκολία. Γενικά το σύστημα κατάρτισης όπως λειτουργεί, εμφανίζεται απαξιωμένο από τους ερωτηθέντες. Για παράδειγμα, οι ερωτήσεις 40-41 του πρώτου ερωτηματολογίου που διατυπώθηκαν «πόσο ικανοποιημένος είστε με τις ευκαιρίες κατάρτισης που προσφέρουν οι υπηρεσίες του Δημοσίου στην 17

περιοχή σας», η τυπική απάντηση ήταν «καθόλου» και σε κάποιες περιπτώσεις «λίγο» Αξίζει να τονιστεί ότι οι παραπάνω αδυναμίες εντοπίζονται όχι μόνο από όσους δεν έχουν παρακολουθήσει μαθήματα κατάρτισης και δικαιολογούν τη στάση τους αλλά από όλους όσους συμμετείχαν στην Έρευνα. Ιδιαίτερα σημαντικά ζητήματα αναδεικνύονται σε ότι αφορά το περιεχόμενο των αναγκών κατάρτισης όπως αυτές προκύπτουν κυρίως από τα ερωτήματα 5, 9,16 και 20 του τετάρτου ερωτηματολογίου. Με σαφείς οδηγίες στους συνεντευκτές ότι οι απαντήσεις που επιδιώκονται αφορούν τον ερωτώμενο και άτομα ιδίας ηλικίας, οι τυπικές απαντήσεις που δόθηκαν είναι : Χρήση σύγχρονων μηχανημάτων Ορθή χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων Ορθή επιλογή πολλαπλασιαστικού υλικού Βελτίωση τρόπων εκτροφής ζώων Επισκευή ζημιών εξοπλισμού Παραγωγή νέων προϊόντων και ποικιλιών Τρόποι διάθεσης προϊόντων Εξωγεωργικές δραστηριότητες ( πχ αγροτουρισμός) Τέλος, ιδιαίτερη έμφαση δίδεται σε ζητήματα διοίκησης, οικονομικής διαχείρισης και αντιμετώπισης της γραφειοκρατίας ή της πολυπλοκότητας που απορρέει από τη νέα ΚΑΠ και τον τρόπο λειτουργίας των υπηρεσιών του Δημοσίου Βασικό ζητούμενο όλων των παραπάνω, αποτελεί ο τρόπος συσχέτισης με την απόφαση ή επιθυμία κάποιου να αποχωρήσεις πρόωρα ή να παραμείνει στο αγροτικό επάγγελμα. Τρία κυρίως ερωτήματα εστιάζουν άμεσα ή έμμεσα σε αυτό : «Θεωρείτε ότι στην παρούσα φάση της σταδιοδρομίας σας, η επαγγελματική κατάρτιση σας αφορά ;»( ερώτηση 15) «Επιθυμείτε να συμμετάσχετε σε κάποια ενέργεια κατάρτισης και για ποιο λόγο ;» ( ερώτηση 17) «Ικανοποιητική πρόσβαση σε ενέργειες κατάρτισης αποτελεί για σας παράγοντα που θα σας ωθούσε σημαντικά να παραμείνετε στον ενεργό βίο για αρκετά χρόνια ακόμη ;» ( ερώτηση 22) 18

Ένας στους δέκα συμμετέχοντες απαντά καταφατικά και στα τρία αυτά ερωτήματα. Αν και ο χαρακτήρας της παρούσας Μελέτης δεν επιτρέπει την εξαγωγή τέτοιων ασφαλών συμπερασμάτων και συσχετισμών, θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι η επιμόρφωση, ίσως σε συνδυασμό και με άλλες παραμέτρους, επηρεάζει την παραμονή κάποιων στο επάγγελμα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. ζ. Βελτίωση συνθηκών υγιεινής και ασφάλειας της εργασίας Το αγροτικό επάγγελμα, όπως προαναφέρθηκε είναι κοπιαστικό. Είναι επίσης επικίνδυνο και ανθυγιεινό. Ιδιαίτερα η εκτεταμένη χρήση φυτοφαρμάκων, πολλές φορές χωρίς προφυλάξεις, την οποία υιοθέτησαν τα μέλη της ομάδας στόχου σε νεότερες ηλικίες, αποδεικνύεται πλέον ότι έχει επιφέρει σοβαρές σωρευτικές επιπλοκές στην υγεία τους. Ενδεικτικό του προβλήματος είναι ότι συχνά πλέον στην καθομιλουμένη των αγροτών, τα φυτοφάρμακα αποκαλούνται δηλητήρια. Όλοι οι ερωτηθέντες κρίνουν ότι η υγεία και η ασφάλεια τους κινδυνεύουν λόγω της εργασίας τους ( ερώτηση 26 πρώτο ερωτηματολόγιο). Με τον ίδιο μονοσήμαντο τρόπο απαντούν και στις άλλες παρόμοιες ερωτήσεις του τρίτου ερωτηματολογίου, ενώ καταγράφουν μικρή ή καμιά ικανοποίηση από τις συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας που επικρατούν στο χώρο εργασίας τους. Οι απόψεις αυτές αιτιολογούνται με τις απαντήσεις που δίνονται στα πολλαπλά ερωτήματα 17 και 18 του τρίτου ερωτηματολογίου. Οι ερωτηθέντες εκτίθενται συχνά ή συστηματικά : Σε κραδασμούς από εργαλεία και μηχανήματα Δυνατό θόρυβο Υψηλές θερμοκρασίες και γενικά αντίξοες καιρικές συνθήκες Αναπνοή σκόνης Εισπνοή αναθυμιάσεων ή φυσική επαφή χημικών προϊόντων και ουσιών Άμεση επαφή με μολυσμένα απόβλητα και σωματικά υγρά, κυρίως οι κτηνοτρόφοι Επιπλέον η εργασία τους περιλαμβάνει συχνά ή συστηματικά Επίπονες ή κουραστικές στάσεις Μεταφορά ή μετακίνηση βαρέων φορτίων Ορθοστασία ή περπάτημα Επαναλαμβανόμενες κινήσεις του καρπού ή του βραχίονα 19

Συναλλαγές με άτομα εκτός χώρου εργασίας, όπως πελάτες, υπηρεσίες,τράπεζες προμηθευτές Τέλος, δυστυχώς, λίγοι είναι εκείνοι που χρησιμοποιούν συστηματικά προστατευτικό εξοπλισμό. Η εικόνα αυτή συμβαδίζει με τις απαντήσεις που καταγράφονται για το βαθμό πληροφόρησης των κινδύνων υγιεινής και ασφάλειας όπου σημαντικός αριθμός ερωτηθέντων εμφανίζονται λίγο ή μερικώς ενημερωμένοι ( ερώτηση 19,τρίτο ερωτηματολόγιο ) Αρκετά από τα παραπάνω συνδέονται και με τους ρυθμούς εργασίας που συχνά πρέπει να είναι γρήγοροι, με ποσοτικούς στόχους παραγωγής ή απόδοσης, όπως για παράδειγμα κατά τη συγκομιδή, ή περιλαμβάνουν ενέργειες που πρέπει να εκτελεστούν σε στενά περιθώρια χρόνου. Οι συνθήκες αυτές έχουν πολλαπλές επιπτώσεις στην υγεία και ιεραρχούνται από τους ερωτηθέντες ως εξής : Κούραση γενικά Πόνοι στην μέση Μυικοί πόνοι στους ώμους, αυχένα, άκρα Τραυματισμοί Πονοκέφαλοι Προβλήματα στο δέρμα Αλλεργίες Αναπνευστικές δυσκολίες Άγχος Νευρικότητα Καρδιακά νοσήματα Προβλήματα ακοής Αρθριτικά Καρκίνος Ενδεικτικό των παραπάνω επιπτώσεων είναι η απουσία από την εργασία κατά το τελευταίο δωδεκάμηνο. Επτά ερωτηθέντες δηλώνουν ότι απουσίασαν από 12 έως 55 ημέρες, είτε λόγω προβλημάτων υγείας που προκλήθηκαν από την εργασία τους ( πέντε περιπτώσεις ), η λόγω ατυχήματος κατά την εργασία ( δυο περιπτώσεις ). Αν και τα στοιχεία αυτά δεν μπορούν να γενικευθούν και να παρουσιάσουν την συνολική εικόνα που επικρατεί, οι λόγοι υγείας, η κούραση και η επικινδυνότητα, αποτελούν συχνές αναφορές και αιτίες επιθυμίας αποχώρησης από το αγροτικό επάγγελμα. 20

3. Αξιολόγηση λειτουργικότητας Εργαλείων Ο επιδοματικός χαρακτήρας του συνταξιοδοτικού συστήματος του ΟΓΑ, είχε ως αποτέλεσμα την παραμονή μεγάλου αριθμού αγροτών στην εργασία τους 21

μέχρι το βαθύ γήρας. Ακόμη και σήμερα, ποσοστό μεγαλύτερο του 25% των ενεργών αγροτών είναι άνω των 65 ετών. Από την αρχή της δεκαετίας του 90 και κατά την Δεύτερη και Τρίτη προγραμματική περίοδο, η υλοποίηση προγραμμάτων πρόωρης συνταξιοδότησης έθεσε τις βάσεις και προσέφερε επιλογές αποχώρησης σε μεγάλο αριθμό αγροτών. Για να αξιολογηθεί η λειτουργικότητα των Εργαλείων διαχείρισης αυτού του φαινόμενου, πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν κάποιοι περιοριστικοί παράμετροι, οι οποίες μπορεί ακόμη και να ακυρώσουν την αποτελεσματικότητα οποιουδήποτε Εργαλείου. Η διαδοχή στην γεωργία και ο σχηματισμός μιας νέας αγροτικής εκμετάλλευσης αποτελεί μια «οικογενειακή υπόθεση», καθώς κατά κανόνα προϋποθέτει την ίσως πρόωρη αποχώρηση του ηλικιωμένου γονέα. Με τον τρόπο αυτό ο νεοεισερχόμενος αγρότης όχι μόνο θα αναλάβει την οικογενειακή εκμετάλλευση αλλά θα επιδοτηθεί τόσο ο ίδιος όσο και ο γονέας του. Μια δεύτερη παράμετρος που ωθεί τους αγρότες να επιθυμούν να αποχωρήσουν πρόωρα, είναι η πτωτική τάση των εισοδημάτων, η γενικευμένη απορρύθμιση των αγορών και η αδυναμία πολλών να την παρακολουθήσουν, το κλίμα ανασφάλειας για την προοπτική του τομέα. Υπάρχει ωστόσο και μια τρίτη παράμετρος, η οποία τουλάχιστον για το προσεχές μέλλον, εμφανίζεται να λειτουργεί αντίρροπα. Ο νέος τρόπος καταβολής των ενισχύσεων της νέας ΚΑΠ στη βάση διασφαλισμένων ατομικών δικαιωμάτων, δημιουργεί κίνητρα παραμονής στο επάγγελμα. Μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο, η πιλοτική εφαρμογή των τυποποιημένων Εργαλείων, οδηγεί στα εξής συμπεράσματα. 1. Επιθυμία πρόωρης αποχώρησης από το επάγγελμα Σημαντικός αριθμός των ερωτηθέντων κατά την επιτόπια έρευνα ( οι μισοί περίπου ), εξέφρασαν την επιθυμία να αποχωρήσουν πρόωρα. Βέβαια η απόσταση που πρέπει να διανυθεί μεταξύ της επιθυμίας, της τελικής απόφασης, της υλοποίησης και ένταξης σε πρόγραμμα πρόωρης συνταξιοδότησης μπορεί να είναι μεγάλη. Ωστόσο ο τρόπος αξιολόγησης αυτής της επιθυμίας ίσως υποδηλώνει το βαθμό προσπάθειας που θα καταβληθεί. Περιπτώσεις όπως «έχω 22

σοβαρά προβλήματα υγείας και αδυνατώ να ανταποκριθώ» ή «προετοιμάζεται το παιδί μου και κάνουμε ενέργειες να με διαδεχθεί» για παράδειγμα, μάλλον ακυρώνουν την εφαρμογή οποιουδήποτε τυποποιημένου Εργαλείου. 2. Μορφές απασχόλησης και ωράριο εργασίας Η οργάνωση της απασχόλησης στην γεωργία παρουσιάζει ορισμένες ιδιομορφίες. Ενώ σε ετήσια βάση οι αγρότες τείνουν να υποαπασχολούνται, η απαιτούμενη εργασία συσωρεύεται υπέρμετρα σε συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα εντατικά και ακανόνιστα. Οι συνθήκες αυτές δημιουργούν αίσθημα δυσφορίες και κόπωσης, επιτείνουν αδυναμίες των πιο ηλικιωμένων αγροτών, την επιθυμία πρόωρης αποχώρησης. Τα μέτρα διαχείρισης αυτών των δεδομένων είναι περιορισμένα : Τεχνολογικός εκσυγχρονισμός με σκοπό την αντικατάσταση μέρους της ανθρώπινης εργασίας όπου αυτό είναι εφικτό Σκόπιμος περιορισμός του μεγέθους της εκμετάλλευσης Ανάληψη κάποιων εργασιών με συγκροτημένο τρόπο από τοπικούς φορείς αλλά με συμφέρουσες προϋποθέσεις και όρους Υποβοήθηση και υποστήριξη επαναπροσανατολισμού της αγροτικής εκμετάλλευσης σε παραγωγές με μικρότερες απαιτήσεις εργασίας 3. Αμοιβές και εισόδημα Οι αντίρροπες τάσεις που διέπουν τη διαμόρφωση του εισοδήματος, αποτελούν εξωγενείς παράγοντες που μπορούν να υπερβούν τη λειτουργικότητα οποιουδήποτε Εργαλείου διαχείρισης της ενεργού γήρανσης. Στο βαθμό που το αγροτικό εισόδημα συνεχίζεται να μειώνεται, η ύπαρξη μεγάλων προγραμμάτων πρόωρης συνταξιοδότησης με σχετικά ικανοποιητικές απολαβές μπορεί να οδηγήσουν σε ένταση του φαινομένου αποχώρησης, σημαντικού μέρους της ηλικιακής ομάδας στόχου. Αντίθετα, αν τα φαινόμενα αυτά περιορισθούν και σε συνδυασμό με το νέο τρόπο καταβολής των ενισχύσεων στην Γεωργία, μπορεί να συμβεί το αντίθετο και να αναβαθμιστεί η λειτουργικότητα των Εργαλείων διαχείρισης της ενεργού γήρανσης. 4.Τεχνολογική υποδομή 23

Η εισαγωγή επιπλέον τεχνολογιών δεν δείχνει να σχετίζεται και να καθορίζει τη στάση των πιο ηλικιωμένων αγροτών. Ωστόσο όταν κατά την διάρκεια της επιτόπιας Έρευνας εντοπίσθηκαν περιπτώσεις ενσωμάτωσης νέων καλλιεργητικών πρακτικών, που γειτνιάζουν με την εμπειρία και τις δεξιότητες των πιο ηλικιωμένων και υπόσχονται βελτίωση του εισοδήματος. Το ζήτημα αυτό πρέπει να αναδειχθεί και να συστηματοποιηθεί από τα Εργαλεία διαχείρισης της Ενεργού γήρανσης. 5. Ικανοποίηση από το επάγγελμα Όλοι σχεδόν οι συμμετέχοντες στην Ερευνα διακατέχονται από υψηλό αίσθημα ευρύτερης προσφοράς. Η εικόνα που καταγράφηκε είναι μια γενικότερη ικανοποίηση από το επάγγελμα. Ωστόσο η αξιολόγηση αυτή γίνεται στη βάση των οικονομικών απολαβών και τις προοπτικής που υφίσταται, τα δεδομένα αλλάζουν καθοριστικά. Τα ευρήματα αυτά ενισχύουν τα όσα προαναφέρθηκαν για τη σπουδαιότητα εξωγενών παραμέτρων στη λειτουργικότητα των τυποποιημένων Εργαλείων. 6. Εκπαίδευση και επαγγελματικές δεξιότητες Οι γνώσεις που κατέχει ο αγρότης και προέρχονται από το σύστημα συμβατικής ή επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης, είναι οι χαμηλότερες από κάθε άλλο οικονομικό κλάδο. Ο τρόπος λειτουργίας των υποδομών κατάρτισης είναι ιδιαίτερα προβληματικός. Σημαντική υστέρηση επίσης καταγράφεται στο περιεχόμενο κατάρτισης που θεωρείται ότι βρίσκεται σε μεγάλη αναντιστοιχία με τις υπάρχουσες ανάγκες. Η επαρκής πρόσβαση σε ουσιαστικές ενέργειες κατάρτισης, η επαρκής πρόσβαση σε μηχανισμούς συστηματικής ενημέρωσης και υποστήριξης και συμβουλών, είναι ίσως το πιο κρίσιμο και εφαρμόσιμο Εργαλείο που μπορεί να επηρεάσει την επιμήκυνση παραμονής στη Γεωργία. 7. Συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας Το αγροτικό επάγγελμα είναι κοπιαστικό, συχνά ανθυγιεινό και επικίνδυνο. Αν και η είσοδος νέου εξοπλισμού και μηχανημάτων περιόρισε χειρονακτικές εργασίες και τον επίπονο χαρακτήρα τους, συχνά το 24

κατέστησε πιο επικίνδυνο. Επιπλέον η ευρεία χρήση χημικών το κατέστησε ιδιαίτερα ανθυγιεινό. Τα προβλήματα υγείας που εμφανίζονται, συχνά παρεμποδίσουν την παράταση της επαγγελματικής ζωής, ενώ μπορεί να εδράζονται σε λανθασμένες πρακτικές και παραλήψεις παλαιότερων ετών. Για το λόγο αυτό ο εντοπισμός, η πρόληψη και η ευαισθητοποίηση των αγροτών ανεξαρτήτου ηλικίας αναμφίβολα επηρεάζει εκτός των άλλων την ανάγκη για πρόωρη αποχώρηση από το επάγγελμα. 4. Προτεινόμενες τροποποιήσεις των τυποποιημένων Εργαλείων Τα εργαλεία διαχείρισης, για λόγους που προαναφέρθηκαν, πρέπει να προσαρμοσθούν και να απευθύνονται στους αυτοαπασχολούμενους αγρότες 25

παρά στους μισθωτούς πλήρους απασχόλησης, οι οποίοι στην ηλικία 55-64 είναι ελάχιστοι. Μεγέθη κρίσιμης σημασίας που πρέπει να καταγράφονται αφορούν : το μέγεθος της εκμετάλλευσης, τον παραγωγικό προσανατολισμό της, τη διάρθρωση της απασχόλησης, την ύπαρξη εξωγεωργικής δράσης και τον τρόπο διάθεσης της εκμετάλλευσης, την πιθανή διαδοχή μετά την αποχώρηση του σημερινού ιδιοκτήτη. Με βάση την εμπειρία που αποκτήθηκε κατά τη διάρκεια της έρευνας πεδίου, προτείνονται οι εξής τροποποιήσεις στα τυποποιημένα Εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν. 26

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Εργαλείο εξατομικευμένης συμβουλευτικής 1. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΒΑΘΜΟΥ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΥ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΤΗ ΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥ 27

Το Δ.Α. σημαίνει δεν αφορά τους αυτοαπασχολούμενους αγρότες Επωνυμία επιχείρησης : **ΔΔ.ΑΑ...** Στέλεχος : *Δ.Α* Ονοματεπώνυμο εργαζόμενου : Διεύθυνση / Τμήμα στο οποίο εργάζεται: *Δ.Α.* Θέση Εργασίας : Ημερομηνία: 1. Ποια είναι η ηλικία σας (Κυκλώστε); 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 2. Ποια είναι η επιθυμητή για εσάς ηλικία αποχώρησης από την εργασία;... 3. Ποιοι είναι οι λόγοι που επιθυμείτε να αποχωρήσετε πρόωρα από την επαγγελματική ζωή; (ερωτάται εάν η προηγούμενη απάντηση <64) 4. Πόσα έτη εργάζεστε στην επιχείρηση; *Αναμόρφωση* 5. Πόσα έτη εργάζεστε στην τρέχουσα θέση εργασίας σας στη συγκεκριμένη επιχείρηση;... *Δ.Α.* 6. Πόσα έτη έχετε εργαστεί στην ίδια ή παρεμφερή θέση με την παραπάνω, σε άλλες επιχειρήσεις; * Αναμόρφωση * 7. Η επιχείρηση στην οποία εργάζεστε λαμβάνει υπόψη της ικανοποιητικά τις ατομικές ανάγκες των εργαζομένων 55-64 ετών στην κατάρτιση του προγράμματος εργασίας ; * Δ.Α * 28

NAI ΟΧΙ 8. Με τι σχέση εργασίας και σε τι ωριαία βάση απασχολείστε; * Δ.Α* α) Με σύμβαση εργασίας αορίστου χρόνου Συμφωνημένες ώρες απασχόλησης ανά ημέρα Συμφωνημένες ώρες απασχόλησης ανά εβδομάδα Πραγματικές ώρες απασχόλησης ανά ημέρα (κατά μέσο όρο) Πραγματικές ώρες απασχόλησης ανά εβδομάδα (κατά μέσο όρο) β) Με σύμβαση εργασίας ορισμένου χρόνου Συμφωνημένες ώρες απασχόλησης ανά ημέρα Συμφωνημένες ώρες απασχόλησης ανά εβδομάδα Πραγματικές ώρες απασχόλησης ανά ημέρα (κατά μέσο όρο) Πραγματικές ώρες απασχόλησης ανά εβδομάδα (κατά μέσο όρο) γ) Με μερική απασχόληση Συμφωνημένες ώρες απασχόλησης ανά ημέρα Συμφωνημένες ώρες απασχόλησης ανά εβδομάδα Πραγματικές ώρες απασχόλησης ανά ημέρα (κατά μέσο όρο) Πραγματικές ώρες απασχόλησης ανά εβδομάδα (κατά μέσο όρο) 9. Ποια θα ήταν η ιδανική για σας μορφή απασχόλησης ; *Δ.Α.* Αορίστου χρόνου Μερική απασχόληση Τηλεργασία 10. Ποιες ημέρες της εβδομάδας εργάζεστε συνήθως; Δευτέρα Παρασκευή Δευτέρα Σάββατο Σαββατοκύριακα και αργίες Όλες τις ημέρες τις εβδομάδας, με κυλιόμενα ρεπό 11. Ποιες ώρες τις ημέρας εργάζεστε συνήθως; Πρωινό ωράριο Απογευματινό ωράριο 29

Νυχτερινό ωράριο Εναλλασσόμενο ωράριο με πρωινές και απογευματινές βάρδιες Εναλλασσόμενο ωράριο με πρωινές, απογευματινές και βραδινές βάρδιες 12. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε σε γενικές γραμμές από το ωράριο εργασίας σας και την ισορροπία εργασίας προσωπικής ζωής που αυτό σας επιτρέπει να διαμορφώσετε ; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 13. Ποιος θα ήταν για εσάς ο ιδανικός αριθμός ωρών εργασίας την τρέχουσα χρονική περίοδο κατά εβδομάδα;... 14. Εάν σας ζητούσαμε να σχεδιάσετε το ιδανικό για εσάς εβδομαδαίο πρόγραμμα εργασίας, ποιες ημέρες της εβδομάδας και ποιες ώρες της ημέρας θα επιθυμούσατε να απασχολείστε; 15. Υπάρχουν κάποιες ημέρες ή ώρες συγκεκριμένων ημερών της εβδομάδας, κατά τις οποίες η εργασία σας δημιουργεί σημαντικό πρόβλημα για προσωπικούς, οικογενειακούς ή άλλους λόγους; NAI ΟΧΙ Εάν ναι, ποιες είναι αυτές οι ημέρες και ώρες ; 16. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε ως προς το διαθέσιμο ελεύθερο χρόνο για τη διεκπεραίωση ατομικών, οικογενειακών ή κοινωνικών υποχρεώσεων; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 17. Γενικότερα η προσωπική και οικογενειακή σας ζωή επηρεάζεται σημαντικά από τα προβλήματα της δουλειάς σας; NAI ΟΧΙ 30

18. Πόσες ημέρες το μήνα κατά μέσο όρο εργάζεστε πάνω από 10 ώρες;... 19. Όταν συμβαίνει αυτό αντιμετωπίζετε προβλήματα έντονης κόπωσης ή άλλες διαταραχές στην υγείας σας ; NAI ΟΧΙ 20. Όσον αφορά στους κινδύνους υγιεινής κι ασφάλειας που σχετίζονται με τη διεκπεραίωση της εργασίας σας, πόσο ικανοποιημένος/η είστε με την πληροφόρηση που έχετε από την επιχείρηση; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 21. Εάν χρησιμοποιείτε προστατευτικό εξοπλισμό κατά την εργασία σας, πόσο ικανοποιημένος είστε μ αυτόν ; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 22. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε με την εργονομία του χώρου εργασίας και του εξοπλισμού, αλλά και το φωτισμό του χώρου ; *Δ.Α.* ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 23. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε με την ασφάλεια του χώρου εργασίας; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 24. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε με τις συνθήκες υγιεινής του χώρου εργασίας, όσον αφορά στην ύπαρξη χημικών αναθυμιάσεων ή καπνών, σκόνης, καπνού από τσιγάρα, κλπ; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 25. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε με τις συνθήκες υγιεινής του χώρου εργασίας, όσον αφορά στη θερμοκρασία και το θόρυβο; 31

ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 26. Νομίζετε ότι η υγεία και η ασφάλειά σας κινδυνεύουν λόγω της εργασίας σας; NAI ΟΧΙ 27. Πόσο σωματικά επίπονη θεωρείτε την εργασία σας; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 28. Πόσο ψυχολογικά επίπονη θεωρείτε την εργασία σας; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 29. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε με το αντικείμενο εργασίας σας; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 30. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε με την οργάνωση της εργασίας σας; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 31. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε με την τεχνολογική και πληροφορική υποδομή της επιχείρησης; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 32. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε με τη στάση των συναδέλφων σας απέναντί σας; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 33. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε με την υποστήριξη και τη βοήθεια που έχετε από τον άμεσο προϊστάμενό σας και γενικότερα τους προϊσταμένους σας στην καθημερινή σας δουλειά; *Δ.Α.* ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 34. Έχετε υποστεί ποτέ, μετά το πέρας των 55 ετών, διάκριση ή χλευασμό στην εργασία σας, λόγω της ηλικίας σας; NAI ΟΧΙ 32

35. Έχετε το αίσθημα ότι κάνετε μια δουλειά που έχει προστιθέμενη αξία; NAI ΟΧΙ 36. Είστε ικανοποιημένος με τις δυνατότητες εξέλιξης που σας παρέχει η τρέχουσα θέση εργασίας σας; *Αναμόρφωση* ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 37. Ποια θα ήταν η επιθυμητή εργασιακή σας πορεία ως τη συνταξιοδότησή σας; 38. Τι από τα παρακάτω ισχύουν για τη θέση εργασίας σας; Χρειάζομαι περαιτέρω εκπαίδευση για να ανταποκριθώ καλύτερα στα καθήκοντά μου Τα καθήκοντά μου ανταποκρίνονται καλά στις επαγγελματικές μου δεξιότητες Διαθέτω τις επαγγελματικές δεξιότητες για να ανταποκριθώ σε πιο απαιτητικά καθήκοντα 39. Σε πόσες ενέργειες συνεχιζόμενης επαγγελματικής κατάρτισης έχετε συμμετάσχει κατά τα τελευταία 2 έτη ;... 40. Θεωρείτε ότι η επιχείρηση στην οποία εργάζεστε δίνει ικανοποιητικές ευκαιρίες κατάρτισης στους απασχολούμενους; *Αναμόρφωση* NAI ΟΧΙ 41. Γενικότερα πόσο ικανοποιημένος/η είστε με τις ευκαιρίες κατάρτισης που σας παρέχει η επιχείρηση; *Αναμόρφωση* 33

ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 42. Τι από τα παρακάτω περιλαμβάνεται στις αποδοχές σας ; *Αναμόρφωση* Βασικός σταθερός μισθός Πληρωμή με το κομμάτι ή βάσει παραγωγικότητας Επίδομα για υπερωριακή απασχόληση Επίδομα για κακές ή επικίνδυνες συνθήκες εργασίας Επίδομα για απασχόληση την Κυριακή Άλλα επιδόματα Πληρωμές βασιζόμενες στη γενική απόδοση της επιχείρησης Πληρωμές βασιζόμενες στην συνολική απόδοση μιας ομάδας Εισόδημα από μετοχές της εταιρείας όπου εργάζεστε Άλλα οφέλη (ιατρικές υπηρεσίες, πρόσβαση σε καταστήματα) Άλλο 43. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε με τις αποδοχές σας σε σχέση με τις απαιτήσεις και το ωράριο της θέσης εργασίας σας; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 44. Πόσο ικανοποιημένος/η είστε με τις αποδοχές σας σε σχέση με το εκπαιδευτικό σας επίπεδο και τις επαγγελματικές σας δεξιότητες; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 45. Γενικά πόσο ικανοποιημένος/η είστε με τη δουλειά σας; ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ 34

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ Εργαλείο εφαρμογής ευέλικτων μορφών εργασίας 35

2. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΣΤΑΣΕΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΣ ΕΥΕΛΙΚΤΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ Επωνυμία επιχείρησης : * Δ.Α.* Στέλεχος : *Δ.Α.* Ονοματεπώνυμο εργαζόμενου : Διεύθυνση / Τμήμα στο οποίο εργάζεται: Θέση Εργασίας : Ημερομηνία: * Δ.Α.* 1. Ποια είναι η ηλικία σας (Κυκλώστε); 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 2. Ποια είναι η επιθυμητή για εσάς ηλικία αποχώρησης από την εργασία;... 3. Ποιοι είναι οι λόγοι που επιθυμείτε να αποχωρήσετε πρόωρα από την επαγγελματική ζωή; (ερωτάται εάν η προηγούμενη απάντηση <64) 4. Πόσα έτη εργάζεστε στην επιχείρηση;... *Αναμόρφωση* 5. Πόσα έτη εργάζεστε στην τρέχουσα θέση εργασίας σας στη συγκεκριμένη επιχείρηση;... * Δ.Α.* 6. Πόσα έτη έχετε εργαστεί στην ίδια ή παρεμφερή θέση με την παραπάνω, σε άλλες επιχειρήσεις;... *Αναμόρφωση* 36

7. Η επιχείρηση στην οποία εργάζεστε λαμβάνει υπόψη της ικανοποιητικά τις ατομικές ανάγκες των εργαζομένων 55-64 ετών στην κατάρτιση του προγράμματος εργασίας ; *Δ.Α.* NAI ΟΧΙ 8. Με τι σχέση εργασίας και σε τι ωριαία βάση απασχολείστε; α) Με σύμβαση εργασίας αορίστου χρόνου * Δ.Α.* Συμφωνημένες ώρες απασχόλησης ανά ημέρα Συμφωνημένες ώρες απασχόλησης ανά εβδομάδα Πραγματικές ώρες απασχόλησης ανά ημέρα (κατά μέσο όρο) Πραγματικές ώρες απασχόλησης ανά εβδομάδα (κατά μέσο όρο) β) Με σύμβαση εργασίας ορισμένου χρόνου Συμφωνημένες ώρες απασχόλησης ανά ημέρα Συμφωνημένες ώρες απασχόλησης ανά εβδομάδα Πραγματικές ώρες απασχόλησης ανά ημέρα (κατά μέσο όρο) Πραγματικές ώρες απασχόλησης ανά εβδομάδα (κατά μέσο όρο) γ) Με μερική απασχόληση Συμφωνημένες ώρες απασχόλησης ανά ημέρα Συμφωνημένες ώρες απασχόλησης ανά εβδομάδα Πραγματικές ώρες απασχόλησης ανά ημέρα (κατά μέσο όρο) Πραγματικές ώρες απασχόλησης ανά εβδομάδα (κατά μέσο όρο) 9. Ποια θα ήταν η ιδανική για σας μορφή απασχόλησης ; *Δ.Α.* Αορίστου χρόνου Μερική απασχόληση Τηλεργασία 10. Εργάζεστε και στο σπίτι προκειμένου να αντεπεξέλθετε στις επαγγελματικές σας υποχρεώσεις; NAI ΟΧΙ Εάν ναι, πόσες περίπου ώρες το μήνα;... *Αναμόρφωση* 37

11. Εάν απασχολείστε υπερωριακά, τι ισχύει από τα παρακάτω ; *Προσαρμογή* Θα επιθυμούσα να δουλεύω περισσότερες υπερωρίες Είμαι ικανοποιημένος με τον αριθμό των υπερωριών μου Θα ήθελα οι υπερωρίες μου να είναι ελαφρώς λιγότερες Επιθυμώ οι υπερωρίες που εργάζομαι να μειωθούν σημαντικά Θα προτιμούσα να μην δουλεύω καθόλου υπερωρίες 12. Τι από τα παρακάτω ισχύει για το πρόγραμμα εργασίας σας ; *Δ.Α.* Οι ώρες εργασίας μου είναι σταθερές και αποφασίζονται από την επιχείρηση Η επιχείρηση διαμορφώνει το πρόγραμμα εργασίας για τις επόμενες ημέρες Εργάζομαι όταν με χρειάζεται η επιχείρηση 13. Ποιες ημέρες της εβδομάδας εργάζεστε συνήθως; Δευτέρα Παρασκευή Δευτέρα Σάββατο Σαββατοκύριακα και αργίες Όλες τις ημέρες τις εβδομάδας, με κυλιόμενα ρεπό 14. Εάν ακολουθείτε πενθήμερη εργασία, πόσα Σάββατα και Κυριακές, εργάζεστε κατ εξαίρεση το μήνα και αντίστοιχα πόσες Κυριακές εάν απασχολείστε σε εξαήμερη βάση;... 15. Ποιες ώρες τις ημέρας εργάζεστε συνήθως; Πρωινό ωράριο Απογευματινό ωράριο Νυχτερινό ωράριο Εναλλασσόμενο ωράριο με πρωινές και απογευματινές βάρδιες Εναλλασσόμενο ωράριο με πρωινές, απογευματινές και βραδινές βάρδιες 16. Ποιος θα ήταν για εσάς ο ιδανικός αριθμός ωρών εργασίας την τρέχουσα χρονική περίοδο κατά εβδομάδα ;... 38