Αθηναϊκός τρούλος:οκτάπλευρος συνήθως,με μονόλοβο παράθυρο,μαρμάρινους κιονίσκους,λίθινες υδροροές & γείσα,στέφει τους ναούς της περιοχής της Αθήνας αν και πρωτοπαρουσιάστηκε μετά το 961 στη μονή του Οσίου Λουκά στη Φωκίδα στο ναό της Θεοτόκου.
Αγ.Δημήτριος Λουμπαρδιάρης (μονόκλιτη βασιλική 9ος αι ) Ο ναός αναστηλώθηκε το 1955 από τον αρχιτέκτονα Πικιώνη, που κόσμησε τους εξωτερικούς τοίχους του ναού με γεωμετρικά σχέδια, που συντέθηκαν από κεραμικά και κομμάτια μάρμαρο. Ένας αρχαίος κιονίσκος στηρίζει την Αγία Τράπεζα του ναού, ενώ δύο άλλοι βρίσκονται στον προαύλιο χώρο.
Αγ.Δημήτριος -Λουμπαρδιάρης Σύμφωνα με την παράδοση, κατά τον εορτασμό της μνήμης του Αγίου Δημητρίου στις 25 Οκτω- βρίου 1658,ο αγάς των Αθηνών Γιουσούφ σχεδίασε από τα Προπύλαια όπου κατοικούσε να ανα- τινάξει με «λουμπάρδα» (μεγάλο πυροβόλο) την εκκλησία και το εκκλησίασμα που είχε συρρεύ- σει στην πανήγυρη. Λίγο πριν την εκτέλεση του σχεδίου ξέσπασε καταιγίδα και ένας κεραυνός έ- πεσε στην πυριτιδαποθήκη και στο πυροβολείο των Προπυλαίων, τα οποία τινάχτηκαν στον αέ- ρα, με αποτέλεσμα να βρουν τον θάνατο ο αγάς, η οικογένεια του και οι πυροβολητές. Έκτοτε η εκκλησία ονομάστηκε Λουμπαρδιάρης (=βομβιστής).
Αγ.Απόστολοι του Σολάκη (αρχαία αγορά 10ος-11ος αι) Βρίσκεται πάνω στα ερείπια ρωμαϊκού νυμφαίου. [Τα ρωμαϊκά Νυμφαία άρχισαν να ανοικοδομούνται περί τον 4ο αι. π.χ. Ήταν τεχνητά οικοδομή-ματα και χρησίμευαν ως ιερά, δεξαμένες ή εντευκτήρια. Τα περισσότερα ήταν εξαρτήματα ανακτόρων ή θερμών.με την παράλληλη ανάπτυξη των ψηφιδωτών άρχισαν της ελληνιστικής περιόδου κυρίως να κοσμούνται με πλούσιες ψηφιδωτές παραστάσεις. Έτσι σιγά - σιγά η επιβλητικότητα και ο πλούσιος πλέον διάκοσμός τους άλλαξε και τη χρήση τους μεταβάλλοντας σε τόπους τέλεσης γάμων. Με αυτή την αντίληψη απαντάται και στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία]
Βρίσκεται στην αρχαία αγο- ρά, την επονομαζόμενη με- χρι τις αρχές του 1930 συνοικία «Βρυσάκι», (σή-μερα υπάρχει οδός Βρυσα- κίου στην περιοχή) καθώς υπήρχαν πολλές βρύσες στην περιοχή. Πολλές εκ- κλησίες που βρίσκονταν στον χώρο κατεδαφίστηκαν κατά την διάρκεια των ανα-σκαφών που ξεκίνησαν από την Αμερικανική Σχολή κλα-σικών Σπουδών στην δεκα-ετία του 1930 και ολοκλη-ρώθηκαν το 1956, όταν πε-ρατώθηκε η αναστύλωση της στοάς του Αττάλου. Η εκκλησία των Αγίων Απo-στόλων είναι η μόνη που σώθηκε και αναστηλώθηκε.
Η τοιχοδομία ακολουθεί το ισοδομικό πλινθοπερίκλειστο σύστημα με πλήθος κεραμοπλαστικού διακόσμου (οδοντωτές ταινίες, ψευδοκουφικά κοσμήματα σε ταινίες ή ως διαχωριστικά των λίθινων δόμων κ. ά.). Πρόκειται για βυζαντινή εκκλησία με ισλαμικές επιρροές,με κουφικά στοιχεία προερχόμενα από την περιοχή Κούφα της Μεσοποταμίας.
Σχεδιάγραμμα των Αγ.Αποστόλων με ιδιότυπο σχέδιο που αποτελεί συνδυασμό του τετρακιόνιου σταυροειδούς με οκτάπλευρο τρούλο και του τετράκογχου ναού.
Αγ.Ασώματοι 11οςαι-Θησείο Βρίσκεται στην οδόν Ερμού & ακριβώς επάνω στην ομώνυμη πλατεία.επιστέφεται από κομψό αθηναϊκό τρούλο. Δυστυχώς έχει υποστεί σοβαρές επεμβάσεις,με συνέπεια να χάσει την αρχική του μορφή με επεκτάσεις & προσθήκες.μοναδικές λεπτομέρειες της αρχιτεκτονικής του ναού είναι η ισλαμικής έμπνευσης αψίδα της βόρειας εισόδου και τα πήλινα πλακίδια με ανάγλυφη διακόσμηση παλαιάς αραβικής γραφής ( κουφικής ), που είναι εντοιχισμένα στη δυτική όψη του ναού.η χρήση ανατολικών διακοσμητικών στοιχείων αποτελούσε τάση της εποχής, που ίσως να συνδέεται με την παρουσία αραβικής εμπορικής κοινότητας στην Αθήνα τότε.
Σχεδιάγραμμα Αγίων Ασωμάτων Μοναδικές λεπτομέρειες της αρχιτεκτονικής του ναού είναι η ισλαμικής έμπνευσης αψίδα της βόρειας εισόδου και τα πήλινα πλακίδια με ανάγλυφη διακόσμηση παλαιάς αραβικής γραφής ( κουφικής ), τα οποία είναι εντοιχισμένα στη δυτική όψη του ναού. Η χρήση ανατολικών διακοσμητικών στοιχείων αποτελούσε τάση της εποχής, που πιθανώς να συνδέεται με την παρουσία αραβικής εμπορικής κοινότητας στην Αθήνα στην εν λόγω εποχή. Σταυροειδής εγγεγραμμένος.
Άγ.Θωμάς Τα ερείπια του ναού του Αγίου Θωμά βρίσκονται στην οδό Βρυσακί-ου στο Θησείο. Προφανώς ταυτίζονται με το ναό του Αγίου Θωμά ο οποίος κατεδαφίστηκε στα 1834 από τον πρίγκιπα Κατακουζηνό. Η συνοικία συνδέεται με τις αθηναϊκές οικογένειες Παλαιολό-γωνΠαχυμέρη καθώς και του εθνομάρτυρα Μιχαήλ Λίμπονα. Η θέση σημειώνεται στα τοπογραφικά σχεδιάσματα των Αθη-νών της περιόδου 1456-1687, δηλ. την εποχή της Τουρκοκρα-τίας. Πρόκειται για ιδιαίτερα ενδιαφέροντα ερειπιώνα, αφού διαπιστώθηκε ότι υπήρξε χώρος συνεχούς λατρείας από τα πα-λαιοχριστιανικά χρόνια έως την όψιμη μεταβυζαντινή εποχή. Τέσσερις φάσεις χαρακτηρίζουν τα ερείπια των κτηρίων: η πρώτη φάση, υστερορωμαϊκή ή παλαιοχριστιανική, έφερε στο φως κτήριο με σπαράγματα ψηφιδωτού δαπέδου, η δεύτερη φάση λείψανα βασιλικής του 7ου-8ου αιώνα, η τρίτη φάση μεσοβυζαντινή βασιλική (9ου-10ου αι.και σε χρήση μέχρι την εποχή της Τουρκοκρατίας), ενώ η τέταρτη φάση ανάγεται στον 17ο αιώνα! Η σύνδεση των ναϊκών καταλοίπων με αθηναϊκές οικογένειες αριστοκρατών, αλλά και με τη θυσία ενός εκλεκτού Αθηναίου (Λίμπονα), πληροφορούν γι αυτό τον τόπο λατρείας, μέσα στην καρδιά της μεσαιωνικής και άγνωστης Αθήνας.
Παντάνασσα 10ος αι. Βρίσκεται στην πλατεία Μοναστηρακίου, όπου έδωσε το όνομά του,όπως και σε ολόκληρη την περιοχή.κι αυτό,γιατί σε μεταβυζαντινό σιγίλιο (=αυτοκρατορικό ή πατριαρχικό έγγραφο) του 1678, ο ναός αναφέρε-ται ως Μεγάλο Μοναστήρι, και λειτουργούσε ως «γυναικείον καταγώγιον», δηλαδή ως γυναικεία μονή. Απ την επανάσταση και μετά, η ονομασία Μεγάλο Μοναστήρι εξέπεσε σε Μικρομονάστηρο ή Μοναστη-ράκι.Τα κελιά της Μονής βρίσκονταν στη θέση της σημερινής πλατείας, ενώ όλη η περιοχή ήταν γεμάτη α-πό μικρομάγαζα, από τα οποία πολλά βρίσκονται ακόμα στην οδό Πανδρόσου.
Η τίμηση της Παναγίας από τη συγκεκριμένη εκκλησία (15/8) δικαιολογείται από πολλούς ως «αντικατάσταση» της ειδωλολατρικής θεάς Αθηνάς με τα νέα χριστιανικά ήθη.η μονή της Παντάνασσας βρισκόταν μέχρι το 1778 έξω από τα τείχη της πόλης. Σε αυτή άνηκε τότε και η γύρω περιοχή που άρχισε να διαμορφώνεται με σοκάκια μετά την ανακήρυξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους. Ο χώρος της Παντάνασσας ήταν ακόμα περιφραγμένος. Μια από τις μοναχές που ζούσε στο μοναστήρι εκεί ήταν και η Αγία Φιλοθέη.
Τετράκογχο-Μ.Παναγιά 5ος αι. Τρίκλιτη βασιλική που χτίστηκε απάνω στο τετράκογχο στην αυλή της Βιβλιοθήκης του Αδριανού στη Ρωμαϊκή Αγορά.Σήμερα ερειπωμένη.συνδέθηκε με την αθηναία αυτοκράτειρα Ευδοκία.
Επρόκειτο για ένα κτήριο με κεντρική τετράγωνη αίθουσα με κόγχες στις τέσσερις πλευρές της- εξ ου και η ονομασία Τετράκογχο. Με ορθομαρμαρώσεις και πλούσιο διάκοσμο. Φαίνεται ότι στις αρχές του 6ου αιώνα μετατράπηκε στην τρίκλιτη βασιλική και που έμεινε γνωστή στους αιώνες που ακολούθησαν με την ονομασία Μεγάλη Παναγία. [Δεξιά: όψεις του μαρμάρινου κιονοκράνου από τον κατεστραμμένο ναό της Μεγάλης Παναγίας. Ύψος
Καπνικαρέα 11ος-12ος αι. (Ερμού)-Εισόδια Θεοτόκου-σταυροειδής-πρώην ναός Αθηνάς ή Δήμη- τρας. Η ονομασία μπορεί να προέρχεται από τον καπνικό φόρο, έτσι ίσως να σχετίζεται με τον κτήτορα, δηλαδή τον εισπράκτορα του φόρου αυτού, τον καπνικάριο. Στα βόρεια του ναού έχει προσαρτηθεί παρεκκλήσιο, αφιερωμένο στην Αγία Βαρβάρα
Αριστερά:Μαρμάρινο θωράκιο με ανάγλυφη διακόσμηση, 11ου αώνα. από το ναό της Καπνικαρέας στην Αθήνα. (Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών) Οι τοιχογραφίες του ναού που έχουν σωθεί, ανήκουν στη νεώτερη εποχή και έχουν ιστορηθεί από τον Φώτη Κόντογλου και τους μαθητές του, σχολή που αντλεί από τη βυζαντινή παράδοση. Καπνικαρέα, Άποψη από δυτικά Φωτογραφία, 1888-1890
Αγ.Ιωάννης στην Κολώνα-12ος αι.(οδός Ευριπίδου) Πήρε την ονομασία από την αρχαία κολώνα που ενσωματώθη κε στο ναό.
Αγ.Αικατερίνη 11ος αι. σταυροειδής ναός-κάτω από το φοίνικα-πλάκα Ναός του δεύτερου τετάρτου του 11ου αώνα, από τους παλαιότερους αυτού του αρχιτεκτονικού τύπου ναούς της Αθήνας Είναι σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με αθηναϊκό τρούλο. Αρχικά θα πρέπει να ήταν αφιερωμένος στη λατρεία του Αγίου Θεοδώρου, όπως φαίνεται και από αφιερωματική επιγραφή που σώζεται σε τμήμα μεγάλου κυλινδρικού κίονα που στηρίζει την Αγία Τράπεζα. Σήμερα είναι παραμορφωμένος από ακαλαίσθητες προσθήκες. Βρίσκεται στη συνοικία Αλικόκκου της Πλάκας, κοντά στο χορηγικό μνημείο του Λυσικράτους. Η αγιογράφησή του έχει εκτελεστεί από τον Γ.Δ. Καφή ή Καφετζιδάκη στα τέλη του 19ου αιώνα.
Αγ.Ιωάννης Θεολόγος 11ος-12ος αι. Ο ναός βρίσκεται στη συμβολή των οδών Ερεχθέως και Ερωτοκρίτου στην Πλάκα. Ανήκει στους δικιόνιους σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς και επιστέφεται από έναν ιδιαιτέρως κομψό αθηναϊκό τρούλο. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι στο εσωτερικό του διασώζει τμήματα του βυζαντινού τοιχογραφικού του διακόσμου, που, από πλευράς τεχνοτροπίας, μπορούν να συσχετισθούν με άλλες τοιχογραφίες ναών της Αττικής που ανάγονται στις αρχές του 13ου αιώνα.
Αγ.Νικόλαος ο Ραγκαβάς 11ος αι. Ο ναός βρίσκεται στην οδό Στράβωνος στην Πλάκα, και, όπως δηλώνει και το όνομά του, θα πρέπει να ανήκε στην αριστοκρατική οικογένεια των Ραγκαβά. Είναι απλός τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμένος ναός και χρονολογείται στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα. Έχει υποστεί αλλοιώσεις και επεμβάσεις, ειδικά τον 19ο αιώνα, αλλά αποκαταστάθηκε - στο μεγαλύτερο τουλάχιστον μέρος του - στα τέλη της δεκαετίας του 70.
Μεταμόρφωση Βρίσκεται στη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης, στην οδό Κλεψύδρας. Πρόκειται για έναν ιδιαίτερα κομψό ναό, που χρονολογείται στον 11ο αιώνα. Οι μικρές διαστάσεις του έδωσαν την προσωνυμία Σωτηράκης (Μεταμόρφωση Σωτήρος- Μικρός Σωτήρας- Σωτηράκης.) Είναι απλός τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με αθηναϊκό τρούλο.
Σωτήρας του Κοτάκη Αγ.Σωτήρα Πλάκα 11ος αι. Ο ναός βρίσκεται στην οδό Κυδαθηναίων στην Πλάκα, μεταξύ των οδών Σωτήρος και Δράκου, και, όπως και η Αγία Αικατερίνη, στην συνοικία Αλίκοκκο. Η προσωνυμία του πιθανώς οφείλεται στο οικογενειακό όνομα της οικογένειας των Κοττάκη, στην οποία θα ανήκε κατά το παρελθόν. Είναι σύνθετος σταυροειδής τετρακιόνιος εγγεγραμένος ναός και χρονολογείται στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα. Έχει επιβαρυνθεί με ακαλαίσθητες επεμβάσεις και προεκτάσεις. Στο ναό δε διασώζονται τοιχογραφίες από τη βυζαντινή εποχή.
Αγ.Ανάργυροι-Μετόχι Παναγίου Τάφου
Ο ναός είναι γνωστός ως Άγιος Ελευθέριος ή Μικρή Μητρόπολη, και βρίσκεται στη νότια πλευρά της σημερινής Μητρόπολης της Αθήνας, στην ομώνυμη πλατεία. Είναι ημισύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός.ο τρούλος του ναού, είναι ο αρτιότερα σωζόμενος σε αθηναϊκό τύπο στην πόλη. το ανώτερο τμήμα των εξωτερικών τοίχων του από τα ανώφλια των παραθύρων και πάνω ενσωματώνει 90 ανάγλυφα διαφορετικών εποχών, αποτελώντας έτσι μια υπαίθρια έκθεση γλυπτών που χρονολογούνται από τους αρχαίους και ρωμαϊκούς χρόνους, μέχρι τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και τη μεσοβυζαντινή εποχή. Ο ακαδημαϊκός Μ. Χατζηδάκης συνέδεσε το ναό με τον αρχαιολάτρη μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη. Οι τοιχογραφίες του ναού ανήκουν στον 20ο αιώνα. Παναγία Γοργοϋπήκοος-Αγ.Ελευθέριος 12ος αι. (Ζωφόρος του 4ου )
Αγ.Θεόδωροι-11ος αι. Σταυροειδής-(Πλατεία Κλαθμώνος) Είναι κηρυγμένος ως προέχον βυζαντινό μνημείο της χώρας.για το ναό υπάρχει ιστορική μαρτυρία κτητορικής επιγραφής,εντοιχισμένης πάνω από την είσοδο του ναού στα δυτικά. Στην επιγραφή αναφέρεται η ημερομηνία της ίδρυσης, 1049 ή 1065 & ιδρυτής της αναφέρεται ο Νικόλαος Καλόμαλος,σπαθαροκανδιδάτος (βυζαντινός αξιωματούχος.
Ρώσικη -Σωτήρα Νικόδημου 11ος αι. (πλησίον βαλανείου δηλ.ρωμαϊκού λουτρού) Ο ναός είναι γνωστός ως ρωσική εκκλησία, λόγω του ότι αγοράστηκε από τη ρωσική παροικία της Αθή-νας τον 19ο αι. Είναι οκταγωνικός ναός και χρονολογείται με επιγρα-φή -ante quem για το μνημείο πριν το 1031. Βρίσκεται επί της οδού Φιλελλήνων. Δεν διασώζει τοιχογραφίες, ενώ οι νε-ώτερες που υπάρχουν στο ναό ανήκουν στο Λουδο-βίκο Θείρσιο.(1847 ). Το ψηλό καμπαναριό είναι προσθήκη της εποχής που αγοράστηκε από τη ρωσι-κή παροικία ( Σύμφωνα με πηγές ήταν δώρο του τσάρου Αλέξανδρου Β ).