Επιδράσεις των εξελίξεων του πληθυσµού στο κοινωνικοασφαλιστικό σύστηµα Του Σάββα Γ. Ροµπόλη Καθηγητή Παντείου Πανεπιστηµίου Επιστ. /ντή ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-Α Ε Υ 1. Εισαγωγή Οι πληθυσµιακές µεταβολές που συντελούνται τα τελευταία χρόνια σε όλες σχεδόν τις χώρες αποτελούν, ιδιαίτερα στις ανεπτυγµένες χώρες, αντικείµενο µελέτης των επιδράσεών τους στην αγορά εργασίας και στο σύστηµα κοινωνικής ασφάλισης. Πιο συγκεκριµένα, η γήρανση της ηλικιακής δοµής του πληθυσµού και η συρρίκνωση του πληθυσµού σε ηλικία εργασίας επηρεάζει είτε άµεσα, είτε έµµεσα την διάρθρωση του εργατικού δυναµικού, τις συνθήκες προσφοράς και αποτελεσµατικότητας της αγοράς εργασίας καθώς και την µακροχρόνια βιωσιµότητα του συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης. Στο πλαίσιο αυτό, το ενδιαφέρον αυτής της εισήγησης επικεντρώνεται στην διερεύνηση των επιδράσεων των µελλοντικών πληθυσµιακών αλλαγών στο σύστηµα κοινωνικής ασφάλισης στην Ελλάδα, δεδοµένου ότι η αύξηση του αριθµού των ηλικιωµένων, εκτός των άλλων κοινωνικο-οικονοµικών συνεπειών, συναρτάται µε την αύξηση των δαπανών για συντάξεις, για υγειονοµική και ιατροφαρµακευτική περίθαλψη. Ο µεθοδολογικός άξονας της εισήγησης 1 συνίσταται στην ανάλυση και την επεξεργασία των πληθυσµιακών εξελίξεων και στην συσχέτισή τους µε την µακροχρόνια βιωσιµότητα του συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης µε την εφαρµογή αναλογιστικών προσεγγίσεων. Η µεθοδολογική αυτή προσέγγιση δεν αποσκοπεί στον προσδιορισµό του οργανικού ή του σωρευτικού ελλείµµατος, ως του κορυφαίου προβλήµατος του συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης στην Ελλάδα. 1 Οι βασικές βιβλιογραφικές πηγές της εισήγησης αναφέρονται στην εργασία Σ. Ροµπόλη Χ. Μπάγκαβου Γ. Ρωµανιά: ηµογραφικές εξελίξεις και κοινωνική ασφάλιση στην Ελλάδα, Αθήνα 2003 και στην Αναλογιστική Μελέτη ΙΚΑ-ΕΤΑΜ (Σ. Ροµπόλη Γ. Ρωµανιά Β. Μαργιού Ι. Χατζηβασίλογλου) ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-Α Ε Υ, Αθήνα 2007.
Αντίθετα, αποσκοπεί στην θεώρηση των εξελίξεων ως το συνολικό αποτέλεσµα των µεταβολών που συντελούνται στην δηµογραφία, στην απασχόληση, στην ανεργία, στην δηµοσιονοµική λειτουργία και διαχείριση καθώς και στις επιδράσεις τους στο κοινωνικο-ασφαλιστικό σύστηµα της χώρας µας. Έτσι, οι προβληµατισµοί που διατυπώνονται ως προϋποθέσεις προτεραιοτήτων παρέµβασης και άσκησης δηµόσιων κοινωνικο-ασφαλιστικών πολιτικών, κινούνται προς την κατεύθυνση της σύνθετης κοινωνικο-οικονοµικής αντιµετώπισης των προβληµάτων του συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης. Από την άποψη αυτή, το περιεχόµενο της εισήγησης αναφέρεται, κατά κύριο λόγο, στις µακροχρόνιες εξελίξεις του πληθυσµού της Ελλάδος καθώς και στις επιδράσεις τους στο κοινωνικό-ασφαλιστικό σύστηµα -αναδιανεµητικού χαρακτήρα- µε την εφαρµογή αναλογιστικών προσεγγίσεων, προκειµένου να διερευνηθούν οι συνθήκες βιωσιµότητας του κοινωνικο-ασφαλιστικού συστήµατος στην Ελλάδα στο ορίζοντα του 2050. 2. Οι εξελίξεις του πληθυσµού της Ελλάδας Οι µακροχρόνιες εξελίξεις του πληθυσµού της Ελλάδας (11.192.849, 2007) θα εξαρτηθούν σε σηµαντικό βαθµό από τη σηµερινή κατά ηλικία και φύλο δοµή του πληθυσµού, δηλαδή από τις µεταβολές που παρατηρήθηκαν κατά το παρελθόν στη γονιµότητα, τη θνησιµότητα και τη µετανάστευση. Ουσιαστικά ο συνδυασµός της µακρόχρονης τάσης για χαµηλή διαγενεακή γονιµότητα και των µεταβολών του χρονοδιαγράµµατός της οδήγησε σε σηµαντικές διαχρονικές µεταβολές σχετικά µε τον αριθµό των γεννήσεων στην Ελλάδα. Έτσι, ενώ κατά την περίοδο 1950-1980 ο αριθµός τω γεννήσεων κυµαίνονταν ετησίως µεταξύ 140.000 και 160.000, τις τελευταίες δύο δεκαετίες οι γεννήσεις παρουσίασαν σηµαντική µείωση φθάνοντας στο τέλος της δεκαετίας του 90 περίπου στο επίπεδο των 100.000 το χρόνο (Σ. Ροµπόλης Χ. Μπάγκαβος Γ. Ρωµανιάς, 2003). Σύµφωνα µε τα πρόσφατα (13/02/09) σχετικά στοιχεία της ΕΣΥΕ ο αριθµός των γεννήσεων το 2007 ήταν 111.926 άτοµα και στο ίδιο έτος η υπεροχή των γεννήσεων έναντι των θανάτων ήταν 2.031 άτοµα. Στην περίπτωση της θνησιµότητας οι εξελίξεις ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκές. Η προσδοκώµενη ζωή κατά τη γέννηση αυξήθηκε από 75 έτη το 1995 σε 77 έτη το 1995 σε 77 έτη το 2007 για τους άνδρες και από 80,2 σε 82 έτη αντίστοιχα για τις γυναίκες, µειώνοντας την διαφορά των δύο φύλων από 5,2 σε 5 έτη (ΕΣΥΕ, 2009).
Τέλος σε ότι αφορά στην µετανάστευση, παρά τη δυσκολία για ακριβείς ποσοτικές εκτιµήσεις του φαινοµένου της µεταναστευτικής εισροής, δεν υπάρχει αµφιβολία ότι η δεκαετία του 90 χαρακτηρίζεται από ένταση των πληθυσµιακών εισροών στην Ελλάδα, είτε µε τη µορφή εισροής ξένων µεταναστών είτε µε τη µορφή επαναπατρισµού Ελλήνων υπηκόων, κυρίως από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (Τσίµπος, 2001). Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της τελευταίας απογραφής τη δεκαετία 1991-2001, ο αριθµός των αλλοδαπών που διέµεναν στην Ελλάδα σχεδόν πενταπλασιάστηκε (από 167.000 το 1991 σε 797.000 το 2001). Η εξέλιξη αυτή σε συνδυασµό µε την ιδιαίτερα χαµηλή φυσική αύξηση που παρατηρήθηκε στο διάστηµα της παραπάνω δεκαετίας οδήγησε στη διεύρυνση του ρόλου της µετανάστευσης για τις µεταβολές του συνολικού πληθυσµού. Είναι χαρακτηριστικό ότι την περίοδο 1991-2001, το 97% της αύξησης του συνολικού πληθυσµού οφείλεται στη µετανάστευση (90% οφείλεται στην καθαρή εισροή ξένων υπηκόων και 7% σε αυτή των ελλήνων υπηκόων) και µόνο το 3% στη φυσική αύξηση του πληθυσµού. Οι προαναφερόµενες µεταβολές στα τρία βασικά δηµογραφικά φαινόµενα, οδήγησαν σε σηµαντικές αλλαγές σχετικά µε την κατά ηλικία δοµή του πληθυσµού της Ελλάδας. Η συνεχής µείωση της θνησιµότητας οδήγησε αναπόφευκτα σε αύξηση του απόλυτου αριθµού των ηλικιωµένων ατόµων, ενώ η συρρίκνωση του αριθµού των γεννήσεων κατά την τελευταία εικοσαετία οδήγησε σε σταδιακή µείωση του αριθµού των ατόµων που βρίσκονται στις νεαρές ηλικίες. Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε αύξηση του σχετικού µεγέθους των ηλικιωµένων ατόµων στο συνολικό πληθυσµό, δηλαδή σε δηµογραφική γήρανση του πληθυσµού. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο διάστηµα των τελευταίων πενήντα ετών το ποσοστό των ηλικιωµένων ατόµων (65 ετών και άνω) στο συνολικό πληθυσµό µεταβλήθηκε από 7% σε 15,1% το 1995 και σε 18,6% το 2007.. Κατά το ίδιο χρονικό διάστηµα ο δείκτης δηµογραφικής εξάρτησης των ηλικιωµένων (ο οποίος ορίζεται από το λόγο µεταξύ του πληθυσµού των ηλικιωµένων ατόµων και του πληθυσµού σε ηλικία εργασίας (15-64 ετών 67,5% (1995) και 67,1% (2007)), αυξήθηκε από 0,1 σε 0,25 (ή αλλιώς ο αριθµός των ατόµων σε ηλικία εργασίας ο οποίος αντιστοιχούσε σε 1 άτοµο ηλικίας 65 ετών και άνω µεταβλήθηκε από 10 σε 4). (Σ. Ροµπόλης Χ. Μπάγκαβος Γ. Ρωµανιάς, 2003). Είναι προφανές ότι οι πληθυσµιακές αυτές εξελίξεις, στο βαθµό που επηρεάζουν την κατά ηλικία διάρθρωση του πληθυσµού της Ελλάδας σήµερα, θα επηρεάσουν αναπόφευκτα και τις µελλοντικές µεταβολές του πληθυσµού µε ό,τι αυτό
συνεπάγεται, εκτός των άλλων, για την αγορά εργασίας και το κοινωνικοασφαλιστικό σύστηµα. 3. Οι Πληθυσµιακές εξελίξεις στον ορίζοντα του 2050 Η αύξηση του αριθµού των ατόµων ηλικίας 65 ετών και άνω θα είναι συνεχής ( ιάγραµµα 1) τουλάχιστον για τα επόµενα 50 χρόνια. Κατά την ίδια περίοδο, σε αντίθεση µε ότι συνέβαινε κατά το παρελθόν, το συνολικό µέγεθος του πληθυσµού σε ηλικία εργασίας θα παραµείνει σχεδόν σταθερό και σταδιακά θα αρχίσει να µειώνεται. Ο συνδυασµός των δύο παραπάνω εξελίξεων θα οδηγήσει σε συνεχή αύξηση του δείκτη δηµογραφικής εξάρτησης των ηλικιωµένων, δηλαδή του λόγου µεταξύ του πληθυσµού των ηλικιωµένων ατόµων (στην περίπτωσή µας του πληθυσµού σε ηλικία συνταξιοδότησης) και του πληθυσµού σε ηλικία εργασίας ( ιάγραµµα 2), και ο οποίος θα αναφέρεται παρακάτω απλά ως δείκτης δηµογραφικής εξάρτησης. Η διαφορά σε σχέση µε το παρελθόν συνίσταται στο γεγονός ότι, ενώ στο διάστηµα των τελευταίων 5 δεκαετιών η αύξηση του δείκτη δηµογραφικής εξάρτησης επήλθε ως αποτέλεσµα της ταχύτερης αύξησης του πληθυσµού των ηλικιωµένων ατόµων σε σχέση µε τον πληθυσµό σε ηλικία εργασίας, τα επόµενα χρόνια η αύξηση του δείκτη δηµογραφικής εξάρτησης θα ενταθεί λόγω των ασθενέστερων µεταβολών και πιθανότατα της µείωσης του µεγέθους του πληθυσµού σε ηλικία εργασίας µε την ταυτόχρονη βέβαια αύξηση του αριθµού των ατόµων υψηλής ηλικίας. (Σ. Ροµπόλης Χ. Μπάγκαβος Γ. Ρωµανιάς, 2003).
ιάγραµµα 1. ιαχρονική εξέλιξη του πληθυσµού σε ηλικία συνταξιοδότησης και του πληθυσµού σε ηλικία εργασίας στην Ελλάδα (2000-2050) 8.000.000 7.000.000 6.000.000 5.000.000 4.000.000 Πληθυσµός σε ηλικία εργασίας Πληθυσµός σε ηλικία συνταξιοδότησης 3.000.000 2.000.000 1.000.000 0 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Πηγή: Eurostat, baseline scenario ιάγραµµα 2. Ετήσιος ρυθµός µεταβολής του πληθυσµού σε ηλικία συνταξιοδότησης, του πληθυσµού σε ηλικία εργασίας και του δείκτη δηµογραφικής εξάρτησης στην Ελλάδα (2000-2050) 2,5% 2,0% 1,5% 1,0% 0,5% 0,0% 2000-0,5% 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050-1,0% -1,5% είκτης δηµογραφικής εξάρτησης Πληθυσµός σε ηλικία εργασίας Πληθυσµός σε ηλικία συνταξιοδότησης Πηγή: Eurostat, baseline scenario Σ ότι αφορά στον πληθυσµό σε ηλικία εργασίας, η µελλοντική διατήρησή του στα επίπεδα που παρατηρήθηκαν στην Ελλάδα στο τέλος του 20ου αιώνα απαιτεί συνέχιση και σταδιακή επιτάχυνση των µεταναστευτικών εισροών ακόµη και στην
περίπτωση όπου υπάρξει σηµαντική ανάκαµψη των επιπέδων γονιµότητας (Μπάγκαβος 2001α). Το ιάγραµµα 3 δίνει µια εκτίµηση του απαιτούµενου µεγέθους της ετήσιας καθαρής µετανάστευσης προκειµένου το µέγεθος του πληθυσµού σε ηλικία εργασίας να παραµείνει διαχρονικά σταθερό υιοθετώντας ένα ιδιαίτερα αισιόδοξο σενάριο για τη γονιµότητα. Είναι φανερό ότι τις επόµενες δεκαετίες, η διατήρηση και µόνο του µεγέθους του εν δυνάµει εργατικού δυναµικού σε σταθερά επίπεδα απαιτεί ένα ετήσιο µέγεθος καθαρής µετανάστευσης το οποίο κυµαίνεται µεταξύ 20.000 και 40.000 τη δεκαετία 2000-2010, σταθεροποιείται στα επίπεδα των 40.000 ετησίως για το διάστηµα 2010-2030, για να µειωθεί στη συνέχεια φθάνοντας σε µηδενικά επίπεδα το 2050. Ταυτόχρονα, δεν θα πρέπει να αγνοούµε ότι η υψηλή αυτή µεταναστευτική ροή θα οδηγήσει µακροπρόθεσµα σε σηµαντική αύξηση του συνολικού πληθυσµού. Είναι χαρακτηριστικό ότι η προσφυγή στη µετανάστευση προκειµένου τα επόµενα χρόνια το µέγεθος του πληθυσµού σε ηλικία εργασίας να διατηρηθεί σταθερό οδηγεί σε αύξηση του συνολικού πληθυσµού περίπου κατά 2.250.000 την περίοδο 2000-2050. Επιπλέον στο βαθµό που κατά την ίδια περίοδο διευρύνεται ο αριθµός των ηλικιωµένων ατόµων (γηγενείς και µετανάστες οι οποίοι γηράσκουν) ο δείκτης δηµογραφικής εξάρτησης αναπόφευκτα αυξάνει. (Χ. Μπάγκαβος, 2003). ιάγραµµα 3. Ετήσια καθαρή µεταναστευτική ροή προεκειµένου το µέγεθος του πληθυσµού σε ηλικία εργασίας να παραµένει διαχρονικά σταθερό στα σηµερινά επίπεδα. 50000 40000 30000 20000 10000 0 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Πηγή: Μπάγκαβος, 2001:30
Κατά συνέπεια, η µελλοντική διεύρυνση του δείκτη δηµογραφικής εξάρτησης αναµφίβολα θα επηρεάσει τη λειτουργία του συνταξιοδοτικού συστήµατος αφού οι συνταξιοδοτικές δαπάνες επικεντρώνονται σε ορισµένες ηλικίες µε αποτέλεσµα, οι µεταβολές στην κατά ηλικία διάρθρωση του πληθυσµού να ασκούν σηµαντική επίδραση στην οικονοµική ισορροπία του συστήµατος. Επιπλέον, η σχέση µεταξύ ηλικίας και συνταξιοδότησης είναι αρκετά ανελαστική αφού η οποιαδήποτε µεταβολή της ηλικίας συνταξιοδότησης είναι αποτέλεσµα πολιτικών αποφάσεων των οποίων η αποδοχή και η εφαρµογή είναι συνήθως αρκετά χρονοβόρα (Blanchet, 1991). Τέλος από τη στιγµή που ένα συνταξιοδοτικό σύστηµα φθάνει σε ωρίµανση, η εξέλιξή του εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από το λόγο συνταξιούχων/εργαζόµενων. Ο λόγος αυτός αποτελεί καθοριστικό παράγοντα της οικονοµικής επιβάρυνσης που ασκούν οι συνταξιούχοι στους εργαζόµενους και συνδέεται στενά µε το δείκτη δηµογραφική εξάρτησης. 4. Πληθυσµιακές εξελίξεις, µεταβολή της απασχόλησης και κοινωνικοασφαλιστικό σύστηµα στην Ελλάδα. Η λειτουργία ενός αναδιανεµητικού συνταξιοδοτικού συστήµατος χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι οι συντάξεις καταβάλλονται µέσω των εισφορών (εργαζοµένων, εργοδοτών και πολλές φορές του κράτους). Οι σηµερινοί εργαζόµενοι αποδέχονται τη συµµετοχή τους στις συνταξιοδοτικές δαπάνες των σηµερινών συνταξιούχων, µε την προοπτική ότι οι µελλοντικοί εργαζόµενοι θα συµβάλλουν στην πληρωµή των δικών τους συντάξεων. Το σύστηµα αυτό διαφέρει από το λεγόµενο κεφαλαιοποιητικό στο οποίο το κάθε άτοµο αποταµιεύει χρήµατα στη διάρκεια του ενεργού του βίου τα οποία λαµβάνει ως σύνταξη µετά τη συνταξιοδότησή του. Αξίζει πάντως να σηµειώσουµε ότι και στις δύο περιπτώσεις η µεταβολή του αριθµού των συνταξιούχων απαιτεί τη µεταφορά εισοδήµατος από τους εργαζόµενους προς τους συνταξιούχους. Στην περίπτωση του αναδιανεµητικού συστήµατος αυτό επιτυγχάνεται συνήθως µέσω των εισφορών, στην περίπτωση του κεφαλαιοποιητικού η «αποπληρωµή» των χρηµάτων που τα άτοµα έχουν αποταµιεύσει στη διάρκεια του ενεργού τους βίου γίνεται ανάλογα µε την απόδοση των αντίστοιχων επενδύσεων. (Σ. Ροµπόλης Χ. Μπάγκαβος Γ. Ρωµανιάς, 2003). Πιο συγκεκριµένα αναφερόµαστε σε ένα σύστηµα αναδιανεµητικού χαρακτήρα αναζητώντας τις επιπτώσεις που προκύπτουν από τις διαχρονικές µεταβολές στην κατά ηλικία διάρθρωση του πληθυσµού. Τα αριθµητικά παραδείγµατα αναφέρονται
στην περίπτωση της Ελλάδας µε χρονικό ορίζοντα τα επόµενα 50 χρόνια. Σ ένα τέτοιο σύστηµα η οικονοµική ισορροπία εξασφαλίζεται από την ισότητα µεταξύ του συνολικού µεγέθους των εισφορών και των δαπανών. Το µέγεθος των εισφορών είναι συνάρτηση του αριθµού των ατόµων που καταβάλουν συνταξιοδοτικές εισφορές και του ύψους των εισφορών. Το µέγεθος των δαπανών συναρτάται µε τον αριθµό των ατόµων που λαµβάνουν σύνταξη και το ύψος της σύνταξης. Με άλλα λόγια στην κατάσταση ισορροπίας ισχύει η παρακάτω ισότητα: A * e = Σ * σ όπου A είναι ο αριθµός των απασχολούµενων ατόµων που καταβάλουν συνταξιοδοτικές εισφορές, e είναι το ύψος της µέσης εισφοράς, Σ είναι ο αριθµός των συνταξιούχων και σ το επίπεδο της µέσης σύνταξης. Οι δηµογραφικές µεταβολές επηρεάζουν και τα δύο µέλη της παραπάνω σχέσης. Γενικά, σε κάθε ηλικία, ο αριθµός των συνταξιούχων µπορεί να θεωρηθεί ως το γινόµενο του αριθµού των ατόµων που βρίσκονται σε ηλικία συνταξιοδότησης επί του ποσοστού συνταξιοδότησης, δηλαδή το ποσοστό των ατόµων που λαµβάνουν σύνταξη σε σχέση µε αυτούς που βρίσκονται σε ηλικία συνταξιοδότησης. (Χ. Μπάγκαβος, 2003). Η σηµασία της µελλοντικής µεταβολής της απασχόλησης συνίσταται στο γεγονός ότι κάθε αύξησή της ασκεί θετική επίπτωση στη συγκράτηση του ποσοστού εισφοράς. Με άλλα λόγια, εάν τα επόµενα χρόνια ο ετήσιος ρυθµός αύξησης της απασχόλησης είναι ίσος µε τον ετήσιο ρυθµό αύξησης του αριθµού των συνταξιούχων τότε τα ποσοστά εισφοράς µπορούν να παραµείνουν σταθερά και το σύστηµα να βρίσκεται σε ισορροπία. Εάν αναφερθούµε όπως παραπάνω στα ποσοστά απασχόλησης και όχι στο συνολικό µέγεθος της απασχόλησης, τότε η ισορροπία του συστήµατος χωρίς αύξηση του ποσοστού εισφοράς, επιτυγχάνεται µόνο εάν ο ρυθµός µεταβολής του ποσοστού απασχόλησης είναι ίσος µε το ρυθµό µεταβολής του δείκτη δηµογραφικής εξάρτησης. Έτσι, εάν υποθέσουµε ότι τα ποσοστά απασχόλησης αυξάνουν µε ετήσιο ρυθµό ίσο µε αυτόν του δείκτη δηµογραφικής εξάρτησης µέχρι το χρονικό σηµείο κατά το οποίο τα ποσοστά απασχόλησης φθάνουν στο µέγιστο επίπεδο του 80%. Το χρονικό αυτό σηµείο εντοπίζεται γύρω στο 2025 2. Αυτό σηµαίνει ότι για τα επόµενα 25 χρόνια το σύστηµα µπορεί να βρίσκεται σε ισορροπία ενώ ταυτόχρονα το ποσοστό εισφοράς
και ο δείκτης στιγµιαίας αναπλήρωσης να παραµένουν σταθερά. Από το 2025 όµως και µετά η αύξηση των πόρων του ΣΚΑ από την χρηµατοδοτική ενίσχυση του Κρατικού Προϋπολογισµού καθίσταται αναπόφευκτη 3. Εποµένως ακόµη και µε την πολύ αισιόδοξη υπόθεση ότι τα επόµενα 25 χρόνια το ποσοστό απασχόλησης στην Ελλάδα θα φθάσει στο επίπεδο του 80%, η οικονοµική ισορροπία του διανεµητικού συνταξιοδοτικού συστήµατος θα απαιτήσει αργά η γρήγορα την αύξηση της χρηµατοδοτικής ενίσχυσης του ΣΚΑ από τον κρατικό Προϋπολογισµό. Αξίζει βέβαια να σηµειωθεί ότι έτσι και αλλιώς η παραπάνω υπόθεση σχετικά µε το ποσοστό απασχόλησης θεωρείται αισιόδοξη διότι σηµαίνει ουσιαστικά µια διαχρονική και συνεχή αύξηση της απασχόλησης ( ιάγραµµα 4) 4. Επιπλέον δεν θα πρέπει να αγνοούµε τη σχέση που συνδέει το ποσοστό απασχόλησης µε αυτό της συµµετοχής στην αγορά εργασίας και της ανεργίας και η οποία φανερώνει ότι ακόµη και στην περίπτωση της µείωσης της ανεργίας στο 3% τα ποσοστά συµµετοχής θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα υψηλά (πάνω από 82%) προκειµένου να επιτευχθεί ο στόχος για την επίτευξη των µέγιστων ποσοστών απασχόλησης. (Χ. Μπάγκαβος, 2003). 2 Για διαφορετικά σενάρια εξέλιξης του πληθυσµού και εποµένως του χρονοδιαγράµµατος εµφάνισης του µέγιστου επιπέδου απασχόλησης από την πλευρά της προσφοράς βλέπε Μπάγκαβος, 2001α. 3 Σηµειώνεται ότι οι προτάσεις των διεθνών οργανισµών για αύξηση των εισφορών ή µείωση του δείκτη αναπλήρωσης, στην ελληνική περίπτωση σηµαίνουν ότι το ποσοστό αύξησης της εισφοράς θα πρέπει να είναι της τάξης του 45% και η µείωση του δείκτη αναπλήρωσης θα πρέπει να είναι της τάξης του 32% (Χ. Μπάγκαβος, 2003). 4 Αξίζει να σηµειωθεί ότι η επιβράδυνση των απαραίτητων ρυθµών αύξησης της απασχόλησης κατά την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα συνδέεται µε την αντίστοιχη επιβράδυνση στη µεταβολή του αριθµού των ατόµων σε ηλικία συνταξιοδότησης αφού πρόκειται για τις ολιγοµελείς γενιές οι οποίες γεννήθηκαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο του δευτέρου παγκοσµίου πολέµου.
ιάγραµµα 4. Ετήσιος ρυθµός µεταβολής της απασχόλησης προεκειµένου στην Ελλάδα, ο λόγος συνταξιούχων/απασχολούµενους να παραµένει διαχρονικά σταθερός την περίοδο 2000-2025. 2,5% 2,0% 1,5% 1,0% 0,5% 0,0% 2000 2005 2010 2015 2020 2025 5. Η σηµασία της παραγωγικότητας της εργασίας και των αµοιβών των εργαζοµένων για τη βιωσιµότητα του συνταξιοδοτικού συστήµατος Μια αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, η οποία στην παρούσα ανάλυση συνδέεται µε την αύξηση των αµοιβών των εργαζοµένων, επηρεάζει αναµφίβολα τη διαχρονική οικονοµική ισορροπία του συνταξιοδοτικού συστήµατος αφού οδηγεί σε αύξηση των εσόδων του. Όµως η αύξηση αυτή µπορεί να συνδυαστεί µε εισοδηµατικές ανισότητες µεταξύ εργαζοµένων-συνταξιούχων και εργοδοτών εάν δεν συνοδεύεται από αντίστοιχες αυξήσεις των αµοιβών της µισθωτής εργασίας. Για παράδειγµα η αύξηση των καταβαλλόµενων πόρων από εισφορές στο ΣΚΑ δεν οδηγεί απαραίτητα σε µείωση του εισοδήµατος των εργαζοµένων αφού υπάρχει ένα επίπεδο αύξησης των αµοιβών (πληθωρισµός και παραγωγικότητα της εργασίας). Με άλλα λόγια, η ανάλυση των επιπτώσεων που προκύπτουν για το συνταξιοδοτικό σύστηµα από τις µεταβολές στα επίπεδα των αµοιβών δεν περιορίζεται απλά στην οικονοµική ισορροπία του συστήµατος αλλά αφορά και την επίτευξη κάποιων ευρύτερων στόχων οι οποίοι διέπουν ή θα πρέπει να διέπουν το σύστηµα και οι οποίοι συνδέονται µε τη διαχρονική εξέλιξη της αναδιανοµής του εισοδήµατος καθώς και του απόλυτου αλλά και του σχετικού επιπέδου διαβίωσης εργαζοµένων και συνταξιούχων. (Σ. Ροµπόλης Χ. Μπάγκαβος Γ. Ρωµανιάς, 2003).
ιάγραµµα 5. Απαραίτητη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας προεκειµένου το βιoτικό επίπεδο εργαζοµένων και συνταξιούχων να παραµένει διαχρονικά σταθερό 1,1% 0,8% 0,6% Σενάριο 1 Σενάριο 2 Σενάριο 3 0,4% 0,2% 0,0% 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Σενάριο 1 = Το ποσοστό απασχόλησης παραµένει σταθερό στα επίπεδα του 55% Σενάριο 2 = Η απασχόληση αυξάνει µε ετήσιο ρυθµό 0,5% Σενάριο 3 = Τα ποσοστά απασχόλησης αυξάνουν µε ρυθµό ίσο µε αυτόν του δείκτη δηµογραφικής εξάρτησης Επιπλέον, δεν σηµαίνει ότι το βιοτικό επίπεδο συνταξιούχων και εργαζοµένων θα παραµείνει διαχρονικά σταθερό. Η σηµασία των παρατηρήσεων αυτών συνίσταται στο γεγονός ότι κάθε αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας η οποία θα ξεπερνά τα επίπεδα που υπάρχουν στο ιάγραµµα 5 θα οδηγεί σε αύξηση του βιοτικού επιπέδου συνταξιούχων και εργαζοµένων. Εάν για παράδειγµα η απασχόληση τα επόµενα χρόνια αυξάνει µε σχετικά χαµηλούς ρυθµούς (σενάριο 2) τότε, από σήµερα έως τουλάχιστον το 2040, κάθε αύξηση των αµοιβών των ανδρών πάνω από το 0,5% θα επιτρέπει όχι µόνο την εξασφάλιση της σταθερότητας του βιοτικού επιπέδου συνταξιούχων και εργαζοµένων αλλά και την περαιτέρω αύξησή τους 5. Είναι λοιπόν φανερό ότι ο προβληµατισµός για το χρηµατοδοτικό µέλλον του συνταξιοδοτικού συστήµατος δεν µπορεί αντικειµενικά να αφορά στο κατά πόσο θα υπάρξει αύξηση των εισφορών ή µείωση του δείκτη αναπλήρωσης προκειµένου το σύστηµα να διατηρηθεί σε ισορροπία. Έτσι, τα βασικά ερωτήµατα συνδέονται µε την 5 Είναι χαρακτηριστικό ότι για το διάστηµα 2000-2050 η αύξηση των πόρων του ΣΚΑ υπολογισµένη σε ποσοστό των εισφορών είναι της τάξης του 59,7%, 29,1% και 28,7%, ενώ η µείωση του δείκτη αναπλήρωσης είναι της τάξης 25,6%, 12,5% και 12,3% για τα σενάρια 1, 2 και 3 αντίστοιχα. (Χ. Μπάγκαβος, 2003).
αναγκαιότητα αναδιανοµής του εισοδήµατος για τη µεταφορά όλο και µεγαλύτερου µέρους του εισοδήµατος προς τους συνταξιούχους µε τρόπο ώστε να αποφευχθεί µια µείωση του εισοδήµατος, τόσο των συνταξιούχων, όσο και των εργαζοµένων. 6. Επιδράσεις των εξελίξεων του πληθυσµού και της απασχόλησης στην Ελλάδα στα πλαίσια της αναλογιστικής µελέτης για την κοινωνική ασφάλιση. Η αριθµητική διερεύνηση των κοινωνικο-ασφαλιστικών µεγεθών είχε ως αφετηρία τον προσδιορισµό των αναµενόµενων δηµογραφικών εξελίξεων. Οι εξελίξεις αυτές συνδέθηκαν εξ υπαρχής µε την κίνηση των αλλοδαπών, ώστε, τελικά να είναι γνωστός τόσο ο συνολικός αριθµός των εργαζοµένων στην Ελλάδα σε κάθε χρονική στιγµή µέχρι το έτος 2050 όσο και η ανάλυση του συνολικού αυτού αριθµού σε Έλληνες και αλλοδαπούς. (Ροµπόλης et al., 2001α). Για την προσέγγιση των αναµενόµενων δηµογραφικών µεταβολών υποθέσαµε ότι το ποσοστό απασχόλησης θα έφθανε, εναλλακτικά, το 72 % η το 62 % η το 82 % του εργάσιµης ηλικίας πληθυσµού. ιάγραµµα 6. Εξέλιξη ποσοστού απασχόλησης, ανά ηµογραφικό Υπόδειγµα ΠΟΣΟΣΤΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ (%) 85% 80% 75% 70% 65% 60% 55% 50% 45% 40% 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 ηµογραφικό Υπόδειγµα Νο1 ηµογραφικό Υπόδειγµα Νο2 ηµογραφικό Υπόδειγµα Νο3 ΕΤΗ
ιάγραµµα 7. Εξέλιξη ποσοστού ανεργίας, ανά ηµογραφικό Υπόδειγµα 0,12 0,11 ΠΟΟΣΤΟ ΑΝΕΡΓΙΑΣ(%) 0,1 0,09 0,08 0,07 0,06 0,05 0,04 2001 2004 2007 2010 2013 2016 2019 ηµογραφικό Υπόδειγµα Νο1 ηµογραφικό Υπόδειγµα Νο2 ηµογραφικό Υπόδειγµα Νο3 2022 2025 ΕΤΗ 2028 2031 2034 2037 2040 2043 2046 2049 Στην ανάπτυξη των αναλογιστικών ισοζυγίων (Ροµπόλης et al., 2001α, σελ. 67-138) αλλά και στην ανάπτυξη των πινάκων των χρηµατοροών (Ροµπόλης et al., 2001α, σελ. 141-178) της Μελέτης, εκτιµήθηκε µεγάλος αριθµός εναλλακτικών σεναρίων και συγκεκριµένα εκτιµήθηκαν: 72 σενάρια για τα µακροχρόνια αναλογιστικά ισοζύγια και 38 σενάρια για τις χρηµατοροές. Πρέπει να επισηµανθεί ότι βασική µεταβλητή τόσο των 72 σεναρίων των αναλογιστικών ισοζυγίων όσο και των 38 σεναρίων των χρηµατοροών αποτέλεσε το κατά περίπτωση συνεκτιµώµενο ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑ (1 Ο, 2 Ο, 3 Ο ). Όλα τα πιο πάνω σενάρια στηρίχθηκαν σε ένα συνδυασµό, κατά περίπτωση και των µεταβλητών: υπολογισµοί για το σύνολο των ασφαλιστικών Ταµείων εκτός ΟΓΑ, ΝΑΤ, ΗΜΟΣΙΟΥ, υπολογισµοί για το σύνολο των ασφαλιστικών Ταµείων εκτός ΟΓΑ, ΗΜΟΣΙΟΥ (δηλαδή, συµπεριλαµβανοµένου του ΝΑΤ), υπολογισµοί µε εναλλακτικά επιτόκια 3 %, 4 % και 5 %,
σύνταξη (κύρια και επικουρική) νέων (που µπαίνουν στο Σύστηµα από 1.1.1993) ίση µε το 80 % η και µε το 100 % της σύνταξης των παλαιών, υπολογισµοί µε τη συµµετοχή του κράτους, όπως η συµµετοχή αυτή προσδιορίζεται, τελικώς, σύµφωνα µε τους ετήσιους ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥΣ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥΣ, υπολογισµοί χωρίς οποιαδήποτε πρόσθετη συµµετοχή του κράτους (συνεκτιµάται µόνο η νοµοθετηµένη συµµετοχή του). Τα συγκεντρωτικά αποτελέσµατα των διαφόρων σεναρίων συνοψίζονται στους παρατιθέµενους Πίνακες 2, 3 (Ροµπόλης et al., 2001α, σελ. 205-206):
Πίνακας 2. Σύνολο Ταµείων εκτός ΟΓΑ, ΝΑΤ, ΗΜΟΣΙΟ Αριθµός Σεναρίου ηµογραφικό υπόδειγµα (i) Αναλογιστικό Έλλειµµα (σε εκατ. δρχ) Αναλογιστικό Πλεόνασµα (σε εκατ.δρχ) Το Αναλογιστικό Έλλειµµα ως ποσοστό του ΑΕΠ 1 1ο (72%) 3% 72.540.658 0 176,93% 2 2ο (62%) 3% 72.464.267 0 176,74% 3 3ο (82%) 3% 72.568.822 0 177,00% 4 1ο (72%) 4% 42.980.067 0 104,83% 5 2ο (62%) 4% 43.822.893 0 106,89% 6 3ο (82%) 4% 42.729.689 0 104,22% 7 1ο (72%) 5% 25.591.964 0 62,42% 8 2ο (62%) 5% 26.726.356 0 65,19% 9 3ο (82%) 5% 25.315.245 0 61,74% Πίνακας 3. Σύνολο Ταµείων εκτός ΟΓΑ, ΝΑΤ, ΗΜΟΣΙΟ Αριθµός Σεναρίου ηµογραφικό υπόδειγµα (i) Αναλογιστικό Έλλειµµα (σε εκατ. δρχ) Αναλογιστικό Πλεόνασµα (σε εκατ.δρχ) Το Αναλογιστικό Έλλειµµα ως ποσοστό του ΑΕΠ 1 1ο (72%) 3% 53.153.405 0 129,64% 2 2ο (62%) 3% 53.975.977 0 131,65% 3 3ο (82%) 3% 52.850.138 0 128,90% 4 1ο (72%) 4% 27.207.782 0 66,36% 5 2ο (62%) 4% 28.710.867 0 70,03% 6 3ο (82%) 4% 26.761.261 0 65,27% 7 1ο (72%) 5% 12.426.570 0 30,31% 8 2ο (62%) 5% 14.053.075 0 34,28% 9 3ο (82%) 5% 12.029.807 0 29,34% Η συνοπτική επισκόπηση των δύο αυτών πινάκων αποδεικνύει ότι: οι επιπτώσεις των διαφορετικών ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑΤΩΝ (ποσοστών απασχόλησης) ασκούν περιορισµένη επιρροή στη διαµόρφωση του µακροχρονίου αναλογιστικού ελλείµµατος του Συστήµατος Κοινωνικής Ασφάλισης, οι διαφοροποιήσεις, αντίθετα, των επιτοκίων προεξόφλησης, για την προσέγγιση του ύψους της παρούσας, κατά σενάριο, αξίας του µακροχρόνιου αναλογιστικού κοινωνικο-ασφαλιστικού ελλείµµατος, έχουν ουσιαστικότατες επιπτώσεις στη διαµόρφωση του ελλείµµατος αυτού.
Πράγµατι, στην οµάδα των αναλογιστικών ισοζυγίων (χωρίς τη συµµετοχή του κράτους, σύνολο Ταµείων εκτός ΟΓΑ, ΝΑΤ, ΗΜΟΣΙΟΥ), µε επιτόκιο προεξόφλησης 5 % και µε ποσοστό απασχόλησης 72 % ( ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑ 1) το µακροχρόνιο αναλογιστικό έλλειµµα 6 (για τα προσεχή 50 χρόνια) φθάνει τα 25,591 τρις δρχ. (δηλαδή στο 62,42 % του ΑΕΠ). Αν, τώρα, µετακινηθούµε σε επιτόκιο προεξόφλησης, µόλις κατά 1 ποσοστιαία µονάδα χαµηλότερο (4 %), το αναλογιστικό έλλειµµα, µε σταθερές όλες τις λοιπές παραµέτρους, ανεβαίνει στα 42,980 τρις δρχ. (104,83 % του ΑΕΠ), ενώ, αν επιχειρήσουµε τις προσεγγίσεις µας µε επιτόκιο προεξόφλησης κατά 1, ακόµη, ποσοστιαία µονάδα χαµηλότερο (3 %), το µακροχρόνιο αναλογιστικό έλλειµµα, για την ίδια ακριβώς περίοδο και µε σταθερές όλες τις λοιπές παραµέτρους, εκτοξεύεται στα 72,541 τρις δρχ. (176,93 % του ΑΕΠ). ηλαδή µε διαφορά 2 ποσοστιαίων µονάδων στο επιτόκιο προεξόφλησης (από 5 % σε 3 %), το µακροχρόνιο αναλογιστικό έλλειµµα του Συστήµατος Κοινωνικής Ασφάλισης περίπου τριπλασιάζεται αφού από τα 25,591 εκτοξεύεται στα 72, 541 τρις δρχ. (η από το 62, 42 % προσεγγίζει το 176,93 % του ΑΕΠ). Αντίθετα, αν διατηρήσουµε σταθερό το επιτόκιο προεξόφλησης και τις λοιπές παραµέτρους και µεταβάλλουµε, µόνο το ποσοστό απασχόλησης ( ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑ 1, 2 η 3), οι παρατηρούµενες επιπτώσεις στη διαµόρφωση του µακροχρόνιου αναλογιστικού ελλείµµατος, εµφανίζονται εξαιρετικά περιορισµένες. Με βάση επιτόκιο προεξόφλησης 3 %, η µετακίνηση από δηµογραφικό σε δηµογραφικό υπόδειγµα, οδηγεί σε µακροχρόνια αναλογιστικά ελλείµµατα ελάχιστα απέχοντα µεταξύ τους (µε το ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑ 1 έχουµε αναλογιστικό έλλειµµα ίσο µε 72,541 περίπου τρις δρχ, ενώ µε βάση τα ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑΤΑ 2 και 3 έχουµε αναλογιστικά ελλείµµατα ίσα µε 72,464 και 72,568 τρις δρχ. αντίστοιχα η διακύµανση δηλαδή του µακροχρόνιου αναλογιστικού ελλείµµατος αναλόγως του ποσοστού απασχόλησης 72, 62 %, 82 %- περιορίζεται µεταξύ, µόλις, των ορίων 176,74 % και 177 % του ΑΕΠ). Εξαιρετικής σηµασίας, όµως, είναι και το θέµα της διερεύνησης των επιπτώσεων των εκάστοτε ποσοστών απασχόλησης στη διαµόρφωση των µεγεθών των ετήσιων 6 Το αναλογιστικό έλλειµµα αποτυπώνει την παρούσα αξία του µελλοντικού ελλείµµατος του συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης υπό την προϋπόθεση ότι θα εκπληρωθούν οι παραδοχές µε βάση τις οποίες αυτό εκτιµήθηκε.
πινάκων χρηµατοροών. Τα σχετικά, όµως, συµπεράσµατα που προκύπτουν, δεν φαίνεται να επιβεβαιώνουν την επικρατούσα αντίληψη, ότι, οι µεταβολές των ποσοστών απασχόλησης επισύρουν σοβαρές µεταβολές και στα ετήσια χρηµατοοικονοµικά αποτελέσµατα της λειτουργίας του Συστήµατος Κοινωνικής Ασφάλισης. Εάν, π.χ., συγκρίνουµε τα σενάρια διαµόρφωσης των χρηµατοροών (Ροµπόλης et al., 2001α, σελ. 141-143) δηλαδή διατηρήσουµε σταθερές τις τιµές όλων των λοιπών µεταβλητών και µετακινηθούµε από το ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑ 1 (ποσοστό απασχόλησης 72 %), στο ΥΠΟ ΕΙΓΜΑ 2 (ποσοστό απασχόλησης 62 %) και ακολούθως, στο ΥΠΟ ΕΙΓΜΑ 3 (ποσοστό απασχόλησης 82 %), θα διαπιστώσουµε, ότι, για οποιοδήποτε έτος της 50ετούς περιόδου, το προκύπτον τελικό αποτέλεσµα χρήσης αλλά και η παρούσα αξία του ελλείµµατος, παρουσιάζουν πολύ µικρές αποκλίσεις. Για το έτος 2030, π.χ., το τελικό αποτέλεσµα χρήσης (έλλειµµα) διαµορφώνεται σε 5,167 τρις δρχ. µε ποσοστό απασχόλησης 72 %, σε 5,019 τρις δρχ. µε ποσοστό απασχόλησης 62 % και σε 5,218 τρις δρχ. µε ποσοστό απασχόλησης 82 %. Εξάλλου, για το ίδιο έτος η παρούσα αξία του (σωρευτικού) ελλείµµατος διαµορφώνεται, αντιστοίχως, σε 77,668, σε 77,190 και σε 78,019 τρις δρχ. Η ίδια, εικόνα αναδύεται και αν επαναλάβουµε τη σύγκριση των διαφορετικών ποσοστών απασχόλησης µε αυξηµένο κατά 1 η 2 ποσοστιαίες µονάδες επιτόκιο και µε διατήρηση αναλλοίωτων όλων των λοιπών παραµέτρων. Τα µεγέθη των ελλειµµάτων της χρήσης 2030 ανέρχονται σε 5,167 η 5,583 η 5,218 τρις δρχ για ποσοστά απασχόλησης 72 %, 62 % η 82 %, αντιστοίχως. Επισηµαίνεται ότι τα ίδια, ακριβώς, µεγέθη ελλείµµατος προκύπτουν, ασχέτως, αν λήφθηκε υπόψη επιτόκιο 4 % η 5 %. Το αποτέλεσµα αυτό είναι απολύτως λογικό και αναµενόµενο, αφού πρόκειται για επιτόκιο επένδυσης αλλά δεν υπάρχει περιουσία προς επένδυση. Τα πιο πάνω συµπεράσµατα της Αναλογιστικής Μελέτης του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-Α Ε Υ ανοίγουν ένα νέο κεφάλαιο διερευνήσεων και αναζητήσεων, αφού, είναι σαφές, ότι, βρίσκονται σε διάσταση και εµφανή απόκλιση από την εντόνως υποστηριζόµενη (χωρίς, όµως, να έχει ποτέ, µέχρι σήµερα, µετρηθεί και επιβεβαιωθεί) άποψη, ότι, το ποσοστό απασχόλησης και το αντίστοιχο ύψος της ανεργίας ασκούν ουσιώδη
επιρροή, τόσο στη διαµόρφωση του µακροχρόνιου κοινωνικο-ασφαλιστικού ισοζυγίου, όσο και στις ετήσιες χρηµατοροές του Συστήµατος. Είναι, βέβαια, σαφές, ότι, κατά την πραγµατοποίηση των µετρήσεων της Αναλογιστικής Μελέτης συνεκτιµήθηκαν, για τη διαµόρφωση των αντίστοιχων µεγεθών και εσωτερικές µεταβλητές (π.χ. ετήσια αύξηση αριθµού συνταξιούχων) που, σε κάποιο βαθµό, ασκούν συµψηφιστική λειτουργία, κατά τη διαµόρφωση των µεγεθών των σεναρίων για το µακροχρόνιο αναλογιστικό ισοζύγιο και τους πίνακες χρηµατοροών. 7. Επίλογος Από την µελέτη των δηµογραφικών µεταβολών, των αλλαγών στην απασχόληση και των συνθηκών βιωσιµότητας του κοινωνικο-ασφαλιστικού συστήµατος στην Ελλάδα, προκύπτουν ότι τα πιο ενδιαφέροντα συµπεράσµατα αφορούν πέντε σηµαντικά πεδία προβληµατισµού. Το πρώτο πεδίο προβληµατισµού που αναφέρεται ιδιαίτερα στη γήρανση του πληθυσµού και στην αύξηση του αριθµού των συνταξιούχων, αναδεικνύει την θετική τάξη αύξησης του προσδόκιµου ορίου ζωής, επισηµαίνοντας ότι η αύξηση των υποχρεώσεων του ΣΚΑ που αυτή συνεπάγεται, µπορεί να χρηµατοδοτηθεί από την αύξηση του παραγόµενου πλούτου, από την καταπολέµηση της εισφοροδιαφυγής καθώς και από την ένταξη στην ασφάλιση των ανασφάλιστων ελλήνων και αλλοδαπών εργαζοµένων στην χώρα µας. Το δεύτερο πεδίο προβληµατισµού αποδεικνύει την σχέση του επιπέδου απασχόλησης και ανεργίας µε την βιωσιµότητα του ΣΚΑ. Από την άποψη αυτή οι πολιτικές απασχόλησης απαιτείται να είναι αποτελεσµατικές και οι νέες θέσεις εργασίας µη εντασσόµενες στη σφαίρα της παραοικονοµίας θα συµβάλλουν, στο βαθµό που τις αφορά, στη βιωσιµότητα του συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης. Το τρίτο πεδίο προβληµατισµού που αναφέρεται στις αιτίες της κρίσης της κοινωνικής ασφάλισης, η δηµογραφία και η γήρανση του πληθυσµού δεν προβάλλεται ως η αποκλειστική αιτία. Το χαµηλό επίπεδο απασχόλησης και οικονοµικής ανάπτυξης αναγνωρίζονται ως οι σηµαντικότεροι παράγοντες της κρίσης (Ροµπόλης et al., 2001β, σελ. 110).
Το τέταρτο σηµείο αναφέρεται στις µακροχρόνιες οικονοµικές και δηµογραφικές τάσεις καθώς και σ αυτές της απασχόλησης όπως αποτυπώνονται στις αναλογιστικές προβολές που παραθέσαµε, καθώς και στις προτάσεις που ανακύπτουν. Στην περίπτωση της Ελλάδας, οι δαπάνες συντάξεων (εκτός ΟΓΑ, ηµοσίου) αναµένεται να φτάσουν στο 12,1% του ΑΕΠ το 2050 από 10,0% που ήταν το 2000. Τα έσοδα του συστήµατος µειώνονται από 8.5% του ΑΕΠ το 2000 στο 2,2% το 2050 (Ροµπόλης et al., 2001β). Κατά την ίδια περίοδο το ΑΕΠ της Ελλάδας θα αυξηθεί σηµαντικά. Το παρατηρούµενο έλλειµµα οφείλεται στη φθίνουσα συµµετοχή του κρατικού προϋπολογισµού στη χρηµατοδότηση του συστήµατος. Η µακροπρόθεσµη προβολή του αναλογιστικού ελλείµµατος υποδεικνύει στο τέλος της περιόδου ένα έλλειµµα της τάξης περίπου του 130% του ΑΕΠ (παραδοχές του Ν. 2084/92, απασχόληση: 72%, απόδοση επενδύσεων: 3% κλπ). η πορεία αυτή αντανακλά, εκτός των άλλων κατά τις εξελίξεις στην απασχόληση καθώς και τις δυσµενείς δηµογραφικές εξελίξεις που θα σηµειωθούν στην Ελλάδα µέχρι το 2050. Ο πληθυσµός σε ηλικία εργασίας αναµένεται να µειωθεί από 7 σε 5,9 εκατοµµύρια µεταξύ 2000 και 2050, ενώ ο πληθυσµός σε ηλικία συνταξιοδότησης θα αυξηθεί από 2 σε 3 εκ. άτοµα περίπου κατά την ίδια περίοδο. Το πέµπτο πεδίο προβληµατισµού αφορά την επίπτωση των µελλοντικών δηµογραφικών αλλαγών στο ΣΚΑ. Η επίπτωση αυτή δεν συνδέεται αποκλειστικά µε την αύξηση του αριθµού των ατόµων σε ηλικία συνταξιοδότησης. Το νέο στοιχείο των επόµενων δεκαετιών συναρτάται µε το γεγονός ότι, υπό το καθεστώς µιας βραδύτερης αύξησης (και µακροπρόθεσµα µείωσης) του πληθυσµού σε ηλικία εργασίας, η µακροπρόθεσµη κάλυψη των αναγκών της οικονοµίας σε εργασία και η χρηµατοδότηση του ΣΚΑ, αποκλειστικά δια µέσου της απασχόλησης, καθίστανται αµφίβολες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Ελληνική ΙΝΕ ΓΣΕΕ-Α Ε Υ (2000), (2007), (2008), Η ελληνική οικονοµία και η απασχόληση - Ετήσια Έκθεση. Αθήνα. Κικίλιας, Ηλ., Μπάγκαβος Χ., Τήνιος, Π. και Μ. Χλέτσος (επιµ.) ηµογραφική Γήρανση, Αγορά Εργασίας & Κοινωνική Προστασία: Τάσεις Προκλήσεις & Πολιτικές. Αθήνα: Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας. Κουζής, Γ., (2001) Εργασιακές Σχέσεις και Ευρωπαϊκή Ενοποίηση Ευελιξία και Απορρύθµιση ή Αναβάθµιση της Εργασίας. Αθήνα: ΙΝΕ ΓΣΕΕ-Α Ε Υ. Loufir, R. και Τραγάκη, Αλ. (2001) «Σχετικά βιωτικά επίπεδα εργαζοµένων και συνταξιούχων. Οι επιπτώσεις των οικονοµικών και δηµογραφικών µεταβολών στις παραµέτρους του διανεµητικού συστήµατος», στο Ηλ. Κικίλιας, Χ. Μπάγκαβος, Π. Τήνιος και Μ. Χλέτσος (επιµ.) ηµογραφική Γήρανση, Αγορά Εργασίας & Κοινωνική Προστασία: Τάσεις Προκλήσεις & Πολιτικές, σελ. 207-222. Αθήνα: Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας. Μπάγκαβος, Χρ. (2001α), «Ο πληθυσµός της Ελλάδας στο πρώτο µισό του 21 ου αιώνα: προοπτικές εξέλιξης και κοινωνικο-οικονοµικές επιπτώσεις», Ανακοίνωση στην Επιστηµονική Ηµερίδα Το Νέο ηµογραφικό Τοπίο του 21 ου Αιώνα: Εξελίξεις, Επιπτώσεις, Πολιτικές. Αθήνα, Πάντειο Πανεπιστήµιο, 1 Ιουνίου. Μπάγκαβος, Χρ. (2001β), «Η σηµασία της αβεβαιότητας/βεβαιότητας των προοπτικών του πληθυσµού για την αγορά εργασίας και την κοινωνική ασφάλιση», στο Ηλ. Κικίλιας, Χ. Μπάγκαβος, Π. Τήνιος και Μ. Χλέτσος (επιµ.) ηµογραφική Γήρανση, Αγορά Εργασίας & Κοινωνική Προστασία: Τάσεις Προκλήσεις & Πολιτικές, σελ. 69-81. Αθήνα: Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας. Μπάγκαβος, Χρ. (1997), «ηµογραφικές εξελίξεις και επιπτώσεις στην αγορά εργασίας και την κοινωνική ασφάλιση: η περίπτωση της Ελλάδας», στο Α. Α. Κιντής (επιµ.), Το παρόν και το µέλλον της ελληνικής οικονοµίας, Τόµος Β, σελ. 325-346. Αθήνα: Γκούτενµπεργκ. Ροµπόλης, Σ., Ρωµανιάς, Γ και Μαργιός, Β. (2001α) Αναλογιστική Μελέτη του Συστήµατος Κοινωνικής Ασφάλισης στην Ελλάδα έσµη Προτάσεων, ΙΝΕ/ΓΣΕΕ- Α Ε Υ, Μελέτες αρ. 13. Αθήνα. Ροµπόλης, Σ. και Σακελλαρόπουλος, Θ. (2001β) Προτάσεις για την Μεταρρύθµιση του Συστήµατος Κοινωνικής Ασφάλισης στην Ελλάδα. Αθήνα: Οικονοµικό Επιµελητήριο Ελλάδος. Ροµπόλης, Σ., Θωµαδάκης, Σ., Ξυδέας Ευ., και Μοσχούρης, Σ. (1995) Οικονοµικά και Οργανωτικά Ζητήµατα του ΣΚΑ στην Προοπτική των ηµογραφικών Εξελίξεων και της Ενοποίησης της Κοινοτικής Αγοράς. Χίος: Πανεπιστήµιο Αιγαίου.
Σκουτέλης, Γ.. (1996) «Η γήρανση και τα προβλήµατα που προκαλεί στην κοινωνική ασφάλιση», στο Β. Κοτζαµάνης, Λ. Μαράτου-Αλιπράντη, Αφ. Τεπέρογλου και Μ. Τζωρτζοπούλου (επιµ.) Γήρανση και Κοινωνία, σελ 297-303. Αθήνα: ΕΚΚΕ. Τσίµπος, Κ. (2001) «Η σηµασία της µετανάστευσης στην εκτίµηση του µεγέθους και της κατά ηλικία δοµής του πληθυσµού της Ελλάδος», στο Ηλ. Κικίλιας, Χ. Μπάγκαβος, Π. Τήνιος και Μ. Χλέτσος (επιµ.) ηµογραφική Γήρανση, Αγορά Εργασίας & Κοινωνική Προστασία: Τάσεις Προκλήσεις & Πολιτικές, σελ 51-69. Αθήνα: Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας. Φωτάκης, K., Coomans G., και Χ. Μπάγκαβος (2000) Προετοιµάζοντας το Μέλλον: ηµογραφική Γήρανση και Κοινωνία της Γνώσης/Preparing for the Future: Demographic Ageing and Knowledge-Based Society. Αθήνα: Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας. Β. Ξενόγλωσση Bagavos, C. and Martin C. (2001α) Low Fertility in Europe: Family, Gender and Public Policies. A Synthesis Report, Austrian Institute for Family Studies, Research Paper, No 10. Wien. Bagavos, C. and C. Fotakis, (2001β) Demographic dimension of the labour force trends: national and regional diversities within the European Union, GENUS LVII (1), 83:108. Bagavos, C. (2000) Variations démographiques et croissance potentielle de l emploi dans le cas des trois pays européens, Séminaire International de l AIDELF. Byblos. Blanchet, D. (1991) Vieillissement et perspectives des retraites: Analyses démoeconomiques, Institut National d Etudes Démographiques, Dossier et Recherches, No 33. Paris. Boersh-Supan, A. and Tinios, P. (2000) The Greek Pension System: Strategic Framework for Reform, paper presented in the Bank of Greece Brookings conference on Greece s Economic Performance and Prospects. Athens. De Beer, J. and Van Wissen, L. (edit.), (1999) Europe: one continent, different worlds Population scenarios for the 21 st century, Dordrecht, Kluwer Academic Publishers. Economic Policy Committee (2000), Progress Report on the Impact of Ageing Populations on Public Pension Systems. Brussels. European Commission (1999), Towards A Europe For All Ages, Communication. Brussels. Gern, K.J. (1998) Recent Developments in Old-Age Pension System. An International Overview, Working Paper, Kiel 1998.
International Labor Organization (2001) Social Security: Issues, Challenges, And Prospects. Geneva. Math, A. (2001) Quel avenir pour les retraites par répartition en Europe?, Revue de l`ires (36): 3-59. Mylonas, P. (1999) The Problems And Prospects Faced By Pay As You Go Pension Systems: A Case Study Of Greece, OECD, Economics Department Working Paper No. 215. Paris. National Research Council (2001) Preparing for an Aging World. Washington, D.C.: National Academy Press. OECD (1998), Maintaining Prosperity In An Ageing Society. Paris. Tapinos, G. and Mason, A. (eds.) (2000) Sharing the Wealth. Demographic Changes and Economic Transfers between Generations. Oxford: Oxford University Press. Tapinos, G. (1997) La Démographie. Populations, économie et sociétés. Paris: De Fallois, Le livre de poche. United Nations (2000), Replacement migration: Is It a Solution to Declining and Ageing Populations? Department of Economic and Social Affairs, Population Division. New York.