kefalaio 1_2 26-07-06 18:22 Page 7 Eισαγωγή

kefalaio 1_2 26-07-06 18:22 Page 7 Eισαγωγή

kefalaio 1_2 26-07-06 18:22 Page 8 8

kefalaio 1_2 26-07-06 18:22 Page 9 1. È Ù Î È appleò ÌÂÏÂÙÔ Ì ÙËÓ πûùôú ÙÔ Ì ıëì Ùfi ı appleïëúôêôúëıô ÌÂ: τι είναι η Ιστορία γιατί µελετούµε την Ιστορία. πώς θα τη µελετήσουµε αντικειµενικά και αµερόληπτα. Ó appleù ÍË ÙÔ Ì ı Ì ÙÔ, ÙÔÓ Ô Ì ٠ΠÚÈ ÛËÌ 1. È Â Ó È Ë πûùôú ; ªÂ ÙÈ Û ÔÏ ٠È; Ιστορία είναι η επιστήµη η οποία ασχολείται κυρίως µε το παρελθόν του ανθρώπου. Αυτό το κατορθώνει µελετώντας τις γραπτές πηγές που έχει στη διάθεσή της. Μελετώντας τις πηγές αυτές, καταγράφει το ανθρώπινο παρελθόν. 2. È Ù Ë ÌÂÏ ÙË ÙË πûùôú ʈ٠ÂÈ ÙÈ ı ÙÂÚ appleù ÙÔ ÓıÚÒappleÔ ; Όπως γνωρίζουµε, στην ιστορική έρευνα καταγράφονται και αξιοποιούνται οι σκέψεις, οι αποφάσεις και οι ενέργειες του ανθρώπου. Παράλληλα όµως καταγράφονται και τα συναισθήµατα του: ο φόβος, η αγωνία, η ελπίδα και η αισιοδοξία. Η µελέτη της ιστορίας λοιπόν φωτίζει τις βαθύτερες πτυχές του ανθρώπου, αυτές που του δίνουν το κίνητρο να δηµιουργήσει. 3. Ò ÂÚ ÓÒÓÙ È Ù ÁÂÁÔÓfiÙ ÙË πûùôú ; Ο ιστορικός, εκτός από την έρευνα, την καταγραφή και την αξιολόγηση των γεγονότων, καλείται να διερευνήσει τα αίτια και τις αφορµές τους. Όλες οι πτυχές της Ιστορίας έχουν τα γενεσιουργά αίτιά τους. Ο ιστορικός καλείται να τα εντοπίσει και ακολούθως να βρει τις αφορµές που οδήγησαν στα συγκεκριµένα γεγονότα. Αίτια και αφορµές αποτελούν τη βάση για την ιστορική έρευνα. Στην τελική φάση της έρευνας διατυπώνει τα συµπεράσµατά του. Σε αυτά τον οδηγούν τα αποτελέσµατα της έρευνάς του. Τα αποτελέσµατα είναι δύο ειδών: α) αυτά που εκδηλώνονται άµεσα και επισηµαίνονται εύκολα, λόγω της 9

kefalaio 1_2 26-07-06 18:22 Page 10 Θρησκευτικά Γ Γυµνασίου σαφήνειας των γραπτών πηγών και β) αυτά που εµφανίζονται αργότερα και απαιτούν προσεκτική µελέτη της χρονικής περιόδου που ακολουθεί µετά τα γεγονότα. Το κρισιµότερο σηµείο στην ιστορική έρευνα είναι η επισήµανση των αποτελεσµάτων των ιστορικών γεγονότων, διότι µας επιτρέπει την εξαγωγή σωστών συµπερασµάτων. 4. fiùâ ÂappleÈÙ Á ÓÂÙ È Ë ÌÂÚÔÏË Î È Ë ÓÙÈÎÂÈÌÂÓÈÎfiÙËÙ ÛÙËÓ ÚÂ Ó ÙË πûùôú ; Αντικειµενικότητα και αµεροληψία επιτυγχάνονται, όταν ο ιστορικός: «µεταφερθεί» ο ίδιος στην εποχή που µελετά, «ελέγξει» την αξιοπιστία των πηγών του και µε τη συγγραφή του δεν υπηρετεί ιδεολογικές και πολιτικές σκοπιµότητες. B ÍÂÈ Î È ÊÚ ÛÂÈ ÎÏÂÈ È Ιστορία, ανθρώπινος πολιτισµός, ιστορική έρευνα, αίτια και αφορµές, αποτελέσµατα, συµπεράσµατα, αντικειµενικότητα και αµεροληψία. apple ÓÙ ÛÂÈ ÛÙÈ ÂÚˆÙ ÛÂÈ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ ÙÔ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô 10 1. ªÂÙ ÙÔ µ ÁÎfiÛÌÈÔ fiïâìô, Ó ÈÛÙÔÚÈÎfi (Ô. eimpel)  appleâ fiùè Ë ÈÛÙÔÚ Â Ó È ÌÈ «appleúôûapple ıâè ÛˆÙËÚ Î È ıâú - appleâ» ÙÔ ÓıÚÒappleÔ, Î ıò Î È «Û ÌÊÈÏ ˆÛË» ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ ÌÂÙ Í ÙÔ. Ò Î Ù ÓÔ Ù ÂÛ ٠ÙËÓ appleô Ë; εν µπορούµε παρά να συµφωνήσουµε µε την άποψη του συγκεκρι- µένου ιστορικού. Μελετώντας κανείς την ιστορία, ερευνώντας, καταγράφοντας αλλά και αξιολογώντας τα γεγονότα καθώς επίσης και τις αφορ- µές των γεγονότων αυτών, που διαµόρφωσαν τις εξελίξεις, καταλήγει σε συγκεκριµένα συµπεράσµατα. Αν τα συµπεράσµατα αυτά αξιοποιηθούν από τους λαούς, θα αποφευχθεί η επανάληψη των ίδιων λαθών στο µέλλον. Η µελέτη των αιτιών, π.χ. ενός θρησκευτικού ή ενός εµφυλίου πολέ- µου, µπορεί να µας βοηθήσει να αποφύγουµε γεγονότα και καταστάσεις που θα αποτελέσουν τα αίτια για τον επόµενο πόλεµο. Οι πόλεµοι και οι συγκρούσεις αποτελούν «αρρώστια» που εµποδίζει την εξέλιξη του

kefalaio 1_2 26-07-06 18:22 Page 11 Γιατί και πώς µελετούµε την Ιστορία ανθρώπινου πολιτισµού. Η µελέτη λοιπόν της ιστορίας µπορεί να «θεραπεύσει» ανθρώπους και λαούς και να τους οδηγήσει στη συµφιλίωση και την ειρήνη. 2. ŒÓ ÍÈfiÏÔÁÔ ÈÛÙÔÚÈÎfi ÙÔ 4Ô Ì.Ã. ÈÒÓ, Ô ÌÌÈ Ófi ª ÚÎÂÏ ÓÔ, ÁÚ Â fiùè ÛÙËÓ ÈÛÙÔÚ «ÂÓ Í ÂÈ Î ÓÂ Ó ÈËÁËı fiï fiû Û Ì ÓÔ Ó ÛÙ Ù appleâèó ÙÔÌ». ÔÈ ÛÎ - ÂÈ Û ËÌÈÔ ÚÁÂ Ë appleô Ë Ù ; Û ÂÙ ÛÙ ÙËÓ apple ÓÙËÛ Û Ì ÙËÓ appleô Ë appleô È ı Î ÙÂ, fiùè, ËÏ, Ô ÈÛÙÔÚÈÎfi appleú appleâè Ó Î ÓÂÈ ÂappleÈÏÔÁ ÙˆÓ ÛËÌ ÓÙÈÎfiÙÂÚˆÓ ÁÂÁÔÓfiÙˆÓ. Η φράση αυτή του Μαρκελίνου είναι απόλυτα σωστή. Η ιστορία οφείλει να ασχοληθεί µε τα σηµαντικότερα πρόσωπα και γεγονότα. ιαφορετικά χάνει τη σηµασία και το κύρος της. 3.  Πappleôèâ appleâúèappleùòûâè Ô ÈÛÙÔÚÈÎfi  ÓÂÈ ÙËÓ appleú appleô Û appleúôûô Î È ÛËÌ Û Û fiïô ÙÔ apple Ú ÁÔÓÙ appleô È ÌfiÚ- ÊˆÛ Ó ÙÔ apple ÚÂÏıfiÓ. ÔÈÂ Â Ó È ÔÈ appleèı Ó ÈÙ Â ÙÔ ÙÔ ÁÂÁÔÓfiÙÔ ; υστυχώς υπάρχουν αρκετοί ιστορικοί που δε δίνουν τη πρέπουσα προσοχή και σηµασία στο σύνολο των παραγόντων που διαµόρφωσαν το παρελθόν. Αυτό συµβαίνει είτε διότι δεν έχουν ελέγξει την αξιοπιστία των πηγών τους, είτε γιατί υπηρετούν ιδεολογικές και πολιτικές σκοπι- µότητες. Και στις δύο περιπτώσεις λείπει η αντικειµενικότητα και η αµεροληψία, µε συνέπεια να οδηγείται ο ιστορικός στην εξαγωγή εντελώς αυθαίρετων συµπερασµάτων. 4. ÈÛÙ ÂÙ fiùè ÔÈ ÛÈÎ appleúô appleôı ÛÂÈ Û ÁÁÚ Ê ÙË ÈÛÙÔ- Ú, Ë ÓÙÈÎÂÈÌÂÓÈÎfiÙËÙ Î È Ë ÌÂÚÔÏË, Â Ó È appleú ÁÌ ÙÔappleÔÈ ÛÈÌÂ Î È Ì ÚÈ appleôèô ıìfi; ÔÈÔÈ apple Ú ÁÔÓÙ ËÌÈÔ Ú- ÁÔ Ó appleúô Ï Ì Ù ÛÙËÓ appleú ÁÌ ÙÔappleÔ ËÛ ÙÔ ; Απόλυτη αντικειµενικότητα και αµεροληψία στην µελέτη της ιστορίας είναι αδύνατο να υπάρχει. Αυτό συµβαίνει γιατί ο ιστορικός, όπως και κάθε άνθρωπος, έχει προσωπικές απόψεις, συµπάθειες και αντιπάθειες που αναπόφευκτα τον επηρεάζουν στη µελέτη της ιστορίας. Επίσης, προβλήµατα µπορεί να δηµιουργηθούν, όταν ο ιστορικός υπηρετεί πολι- 11

kefalaio 1_2 26-07-06 18:22 Page 12 Θρησκευτικά Γ Γυµνασίου τικές και ιδεολογικές σκοπιµότητες ή όταν υπάρχουν ελάχιστες πηγές για τα γεγονότα που ερευνά. Σε µεγάλο βαθµό όµως, ο ιστορικός µπορεί και οφείλει να πετύχει την αντικειµενικότητα και την αµεροληψία, ακολουθώντας τις συµβουλές του Λουκιανού «να είναι άφοβος, αδέκαστος, ελεύθερος αβασίλευτος». 12

kefalaio 1_2 26-07-06 18:22 Page 13 2. ÈÛÙÔÚ ÙË ÎÎÏËÛ Î È Ë ÌÂÏ ÙË ÙË ÙÔ Ì ıëì Ùfi ı appleïëúôêôúëıô ÌÂ: τι σηµαίνει ο όρος «Εκκλησία». τη σηµασία που έχει η γνώση της ιστορίας της Εκκλησίας. τον τρόπο µε τον οποίο µελετούµε την ιστορία της Εκκλησίας. Ó appleù ÍË ÙÔ Ì ı Ì ÙÔ, ÙÔÓ Ô ÌÂ Ù Î ÚÈ ÛËÌÂ Η Ιστορία εξετάζει και θέµατα θρησκευτικών πεποιθήσεων, αφού η θρησκευτική πίστη αποτελεί για άτοµα και λαούς σηµαντικό παράγοντα της ιστορικής τους εξέλιξης.. ÓÓÔÈ ÙË ÎÎÏËÛ Η λέξη Εκκλησία είναι σύνθετη («εκ-καλώ» σηµαίνει προσκαλώ) και δηλώνει την «πρόσκληση» όλων των πιστών για συγκέντρωση στον ίδιο τόπο. Η λέξη αυτή έχει τις ρίζες της στην «εκκλησία του δήµου» της αρχαίας Αθήνας. Από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια τη χρησιµοποίησαν οι χριστιανοί, γιατί εξέφραζε µια βασική αλήθεια για αυτούς: τη συµµετοχή τους στη Θεία Ευχαριστία µε τη Μετάληψη του Σώµατος και του Αίµατος του Χριστού. Από το ίδιο χρονικό διάστηµα χρησιµοποιήθηκε για την Εκκλησία η έννοια του «σώµατος», µέλη του οποίου ήταν όλοι όσοι είχαν βαπτιστεί. Σκοπός του έργου του Χριστού είναι η σωτηρία του ανθρώπου. Αυτό το έργο συνεχίζεται µε την ίδρυση της Εκκλησίας. Ο σκοπός της Εκκλησίας λοιπόν, είναι η συνάντηση και η ένωση του κάθε βαπτισµένου µε το Χριστό.. appleôúâ ÙË EÎÎÏËÛ Ì Û ÛÙËÓ πûùôú Μιλάµε για την ιστορία της Εκκλησίας, γιατί η Εκκλησία ιδρύθηκε, ζει και πορεύεται µέσα στον κόσµο. Μελετώντας την εκκλησιαστική ιστορία οδηγούµαστε στο συµπέρασµα πως τα πρόσωπα, τα γεγονότα και η προσφορά της Εκκλησίας στην πνευµατική ιστορία και τον πολιτισµό µετα- µορφώνουν την ανθρώπινη Ιστορία. Η Εκκλησία µεταβάλλει τον τρόπο της ζωής, της σκέψης και της ανθρώπινης δηµιουργίας. 13

kefalaio 1_2 26-07-06 18:22 Page 14 Θρησκευτικά Γ Γυµνασίου Á. È appleëá Î È Ô ÙÚfiappleÔ ÌÂÏ ÙË ÙË ÂÎÎÏËÛÈ ÛÙÈÎ ÈÛÙÔÚ ύο είναι τα είδη των πηγών της εκκλησιαστικής ιστορίας: α) Οι αρχαιολογικές (κατακόµβες, τόποι όπου µαρτύρησαν οι χριστιανοί, οι τύποι των ναών, τα βαπτιστήρια, διάφορες επιγραφές καθώς και τα ευρήµατα της χριστιανικής τέχνης δηλ. γλυπτικής αγιογραφίας κτλ.). β) Τα κείµενα, τα οποία είναι πολλά (χρονογραφίες, έργα εκκλησιαστικών συγγραφέων και Πατέρων της Εκκλησίας, τα πρακτικά των Οικουµενικών Συνόδων, τα λατρευτικά κείµενα, επιστολές, βίοι αγίων καθώς επίσης διάφορες νοµοθεσίες της πολιτείας σχετικές µε την Εκκλησία). Η µελέτη των πηγών της εκκλησιαστικής ιστορίας πρέπει να γίνεται µε αντικειµενικότητα και αµεροληψία, όπως ακριβώς στην Ιστορία. Για να το πετύχουµε, απαιτείται να έχουµε διάθεση για αυτοκριτική. Όταν εξετάζουµε δηλαδή την εκκλησιαστική ιστορία, δε θα πρέπει να αποσιωπούµε τις «µελανές σελίδες» που οφείλονται σε ανθρώπινες αδυναµίες και πάθη. B ÍÂÈ Î È ÊÚ ÛÂÈ ÎÏÂÈ È Εκκλησία, σώµα, σκοπός, νόηµα στην Ιστορία του κόσµου, αρχαιολογικές πηγές, κείµενα, αντικειµενικότητα, αµεροληψία, αυτοκριτική. EÌ ı Óˆ ÛÙÔ Ì ıëì 1. ÔÈ Â Ó È Ë ı ÙÂÚË ÓÓÔÈ ÙË ÎÎÏËÛ ; Σύµφωνα µε την Καινή ιαθήκη, «Εκκλησία» είµαστε όλοι όσοι έχουµε βαπτιστεί στο όνοµα της Αγίας Τριάδος. Όπως αναφέρεται στο µάθηµά µας, ο Απόστολος Παύλος γράφει στους Κορινθίους: «όπως το ανθρώπινο σώµα είναι ένα, αλλά έχει πολλά µέλη, όλα δε τα µέλη του ενός σώµατος, αν και πολλά, αποτελούν ένα σώµα, έτσι και ο Χριστός µε το πλήθος των πιστών, είναι ένα σώµα πνευµατικό» (Α Κορ. 12, 12). Όλοι λοιπόν οι χριστιανοί, είµαστε µέλη ενός σώµατος, του οποίου κεφαλή είναι ο Χριστός. Είναι µεγάλο λάθος να θεωρούµε ότι «Εκκλησία» είναι µόνο οι κληρικοί και ο ναός. Εκκλησία είµαστε όλοι µας, κληρικοί και λαϊκοί. Αποτελούµε ένα «σώµα», κεφαλή του οποίου είναι ο Χριστός. Η Εκκλησία είναι ένας θεανθρώπινος οργανισµός. 14

kefalaio 1_2 26-07-06 18:22 Page 15 Η ιστορία της Εκκλησίας και η µελέτη της 2. È ÂÓÓÔ ÙÔ È Ï Ô Ì fiù Ó Ó Ê ÚÂÙ È ÛÙÈ «ÌÂÏ Ó ÛÂÏ Â» ÙË ÂÎÎÏËÛÈ ÛÙÈÎ ÈÛÙÔÚ ; Όπως γνωρίζουµε, η Εκκλησία έχει ως µέλη της, πλην του Χριστού, που είναι η κεφαλή της, τους ανθρώπους. Είναι δηλαδή ένας θεανθρώπινος οργανισµός. Συνυπάρχουν σε αυτήν το θείο και το ανθρώπινο στοιχείο. Είναι εντελώς φυσικό κατά τα δύο χιλιάδες και πλέον χρόνια της ζωής της, ορισµένοι χριστιανοί, λόγω των ανθρώπινων αδυναµιών και παθών τους να οδηγηθούν σε µεγάλα λάθη ή ακόµη και σε εγκλήµατα. Για αυτά όµως είναι αποκλειστικά υπεύθυνοι οι ίδιοι και όχι η Εκκλησία. Ενδεικτικά µπορούµε να αναφέρουµε την Ιερά Εξέταση, τις Σταυροφορίες, τις διαµάχες και τους πολέµους µεταξύ πιστών διαφορετικών χριστιανικών δογµάτων κτλ. 3. ÙÔ È Ï Ô Ì Ó Ê ÚÂÙ È appleˆ «Ë ÎÎÏËÛ ÌÂÙ ÏÏÂÈ ÙÔÓ ÙÚfiappleÔ ÙË ˆ, ÙË ÛÎ Ë Î È ÙË ÓıÚÒappleÈÓË ËÌÈÔ ÚÁ». ªappleÔÚ - ÙÂ Ó Ó Ê ÚÂÙ Πappleôèô apple Ú ÂÈÁÌ appleô Ê ÓÂÚÒÓÂÈ appleò Ô ÃÚÈ- ÛÙÈ ÓÈÛÌfi ÌÂÙ Ï ÙÔÓ ÙÚfiappleÔ ˆ Î È ÛÎ Ë ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ; Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η αλλαγή που επέφερε ο Χριστιανισµός στην αντίληψη των κοινωνιών και των λαών για τη θέση της γυναίκας. Είναι γνωστό πως η γυναίκα σε πολλές κοινωνίες και πολιτισµούς της εποχής εκείνης θεωρούνταν κατώτερη από τον άνδρα και ζούσε στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής. Η Εκκλησία από την πρώτη στιγµή τής έδωσε τη θέση που της άξιζε. Τη θεώρησε ισότιµη µε τον άνδρα, «σκανδαλίζοντας» τις κοινωνίες της εποχής εκείνης. Βλέπουµε στην πρώτη Εκκλησία να υπάρχουν «διακόνισσες» ή ακόµη και γυναίκες Απόστολοι (Ιουνία). Αξίζει τέλος να υπενθυµίσουµε αυτό που υπογραµ- µίζει ο Απόστολος Παύλος απευθυνόµενος στους Γαλάτες: «εν υπάρχει άνδρας και γυναίκα όλοι σας είστε ένας, χάρη στον Ιησού Χριστό». (Γαλ. 3,28). apple ÓÙ ÛÂÈ ÛÙÈ ÂÚˆÙ ÛÂÈ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ ÙÔ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô 1. ÈÛÙ ÂÙ fiùè Ë ÌÂÏ ÙË ÙË ÈÛÙÔÚ ÙÔ ÃÚÈÛÙÈ ÓÈÛÌÔ Û ÌappleÏËÚÒ- ÓÂÈ ÙÈ ÈÛÙÔÚÈÎ Û ÁÓÒÛÂÈ fiùè Ú ÂÙ È Û ÓÙ ıâûë Ì ÙËÓ Â Ú ÙÂÚË πûùôú appleô È ÛÎÂÛÙ ÛÙÔ Ì ıëì ÙË «ÈÛÙÔÚ»; 15

kefalaio 1_2 26-07-06 18:22 Page 16 Θρησκευτικά Γ Γυµνασίου Η µελέτη της ιστορίας του Χριστιανισµού σε καµιά περίπτωση δεν έρχεται σε αντίθεση µε την ευρύτερη Ιστορία που διδασκόµαστε στο µάθηµα της «ιστορίας». Αντιθέτως, εµπλουτίζει και ολοκληρώνει τις ιστορικές µας γνώσεις, αφού η θρησκευτική πίστη αποτέλεσε και αποτελεί για τα άτοµα και τους λαούς σηµαντικό παράγοντα της ιστορικής τους εξέλιξης. Η ιστορία του Χριστιανισµού αλλά και των άλλων θρησκειών ενδιαφέρει όχι µόνο τους θρησκευόµενους ανθρώπους, αλλά και κάθε άνθρωπο που επιθυµεί να γνωρίσει τα ρεύµατα που διαµόρφωσαν την ανθρώπινη ιστορία. 2. ÂÎı ÛÂÙ ÙÈ applefi ÂÈ Û ÁÈ ÙÔ Î Ù applefiûô Ë ÈÛÙÔÚ ÙË ÎÎÏËÛ ÌappleÔÚÂ Ó Î ıô ËÁ ÛÂÈ ÙË Û Á ÚÔÓË ÎÎÏËÛ Û ÌÈ ÛˆÛÙ appleôúâ. Η ιστορία της Εκκλησίας µπορεί και πρέπει να καθοδηγήσει τη σύγχρονη Εκκλησία σε µια σωστή πορεία. Για γίνει όµως κάτι τέτοιο εφικτό, είναι αναγκαίο να τηρηθούν δύο προϋποθέσεις: α) η µελέτη της ιστορίας της Εκκλησίας να γίνει µε αντικειµενικότητα και αµεροληψία (όπως και της Ιστορίας) και β) να υπάρχει διάθεση αυτοκριτικής από το µελετητή, ο οποίος οφείλει να προβάλει τα θετικά στοιχεία των προσώπων και γεγονότων, αλλά ταυτόχρονα να µην αποσιωπήσει τις «µελανές σελίδες» του Χριστιανισµού (θρησκευτικοί πόλεµοι, Ιερά Εξέταση κτλ.). 16 3. ÔÈ Â Ó È, Î Ù ÙË ÁÓÒÌË Û, Ù appleúô Ï Ì Ù appleô ËÌÈÔ Ú- ÁÔ ÓÙ È, fiù Ó Ô ÛËÌÂÚÈÓfi ÚÈÛÙÈ Ófi  ÁÓˆÚ ÂÈ ÙËÓ ÎÚÈ ÓÓÔÈ ÙË ÎÎÏËÛ ; υστυχώς πολλοί χριστιανοί στις µέρες µας δε γνωρίζουν την ακριβή έννοια της Εκκλησίας. Αγνοούν ότι η Εκκλησία είναι ο χώρος όπου κάποιος συναντιέται προσωπικά µε το Χριστό και ενώνεται µαζί του. Ταυτόχρονα γίνεται «ένα» µε τους άλλους πιστούς που µετέχουν στη Θεία Ευχαριστία µε τη Μετάληψη του Σώµατος και του Αίµατος του Κυρίου. Έτσι, αρκετοί θεωρούν την Εκκλησία απλά ως το χώρο τέλεσης κάποιων κοινωνικών εκδηλώσεων (βαφτίσεις, γάµοι κτλ.). Άλλοι πάλι αντιλαµβάνονται το Χριστιανισµό απλά ως ένα ακόµη ιδεολογικό ρεύµα, δηλαδή ως µια ακόµη θρησκευτική θεωρία, ανάµεσα στις πολλές που υπάρχουν στην εποχή µας.