Νόσος και θεραπεία στην πεζογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ» ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Νόσος και θεραπεία στην πεζογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Αποδελτίωση και σχόλια Σταυρούλα Σακελλαρίου Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Γεωργία Γκότση Απρίλιος 2013 1

Πίνακας εξωφύλλου: Ejnar Nielsen (1872-1956), «The Sick Girl» (1896) Statens Museum for Kunst (National Gallery of Denmark), Copenhagen, Denmark 2

Στους δικούς μου 3

Ευχαριστίες Η εκπόνηση της εργασίας μου δεν θα ήταν δυνατή δίχως την πολύτιμη συμβολή κάποιων ανθρώπων, τόσο στον ακαδημαϊκό χώρο, όσο και στο οικείο περιβάλλον μου. Οι δάσκαλοί μου συνέβαλαν καθοριστικά στην προσπάθεια επιστημονικής αρτιότητας του εγχειρήματος. Από την οικογένειά μου και τους φίλους μου άντλησα ψυχικό σθένος ώστε να ολοκληρώσω την παρούσα εργασία. Θα ήθελα να εκφράσω προς όλους την ευγνωμοσύνη μου. Κατ αρχάς, η επιστημονική καθοδήγηση της επιβλέπουσας καθηγήτριας της εργασίας μου, κυρίας Γεωργίας Γκότση, υπήρξε ανεκτίμητη. Οι καίριες παρατηρήσεις της, οι εύστοχες ιδέες της, η οργανωτικότητά της και ο ζήλος της δημιούργησαν το πρόσφορο έδαφος ώστε να μπορέσω να ασχοληθώ με όλες μου τις δυνάμεις με το έργο, αλλά και να κατευθυνθώ προς τα πιο γόνιμα μονοπάτια. Οι βάσεις για αυτή τη γόνιμη διαδικασία και η ενεργοποίηση του ενδιαφέροντός μου για τη νεοελληνική φιλολογία η αγάπη πάντα υπήρχε- είχαν ήδη τεθεί κατά τη διάρκεια της φοίτησής μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Σύγχρονες προσεγγίσεις στη γλώσσα και στα κείμενα», στο οποίο παρακολούθησα διαλέξεις της κυρίας Γεωργίας Γκότση, της κυρίας Στέσης Αθήνη, της κυρίας Άννας Κατσιγιάννη και της κυρίας Κατερίνας Κωστίου. Η άρτια προετοιμασία των διαλέξεων, το ευχάριστο κλίμα, οι προσκλήσεις σπουδαίων μελετητών και η μεταλαμπάδευση όχι μόνο γνώσεων αλλά και εμπειριών είναι ό,τι θα θυμάμαι περισσότερο από τα τρία εξάμηνα παρακολούθησης. Χάρη στη σχολαστικότητα της κυρίας Αθήνη, το πάθος της κυρίας Κωστίου και τον γοητευτικό λόγο της κυρίας Κατσιγιάννη, απόλαυσα κάθε στιγμή των ακαδημαϊκών εξαμήνων και πλούτισα εντός μου. Ωστόσο, παρά τη μοναδικότητα της εμπειρίας αυτής, υπήρξαν αρκετές στιγμές κατά τις οποίες το καθημερινό άγχος της εκπλήρωσης των υψηλών ακαδημαϊκών και επαγγελματικών καθηκόντων έμοιαζε αφόρητο. Αυτές τις στιγμές, λοιπόν, απάλυναν με κάθε τρόπο οι δικοί μου άνθρωποι. Οι γονείς μου, Νίκος και Μαρίνα, καθώς και η αδερφή μου, Ιωάννα, μου παρείχαν ηθική και πρακτική υποστήριξη. Ο Νίκος, με ενθάρρυνε και μου συμπαραστεκόταν. Ο φίλος, και πλέον μέλος της οικογένειας, Σταύρος, ως γιατρός, έλυνε τις απορίες μου σχετικά με τη συμπτωματολογία των 4

ασθενειών που συναντούσα στο έργο. Οι φίλοι μου ανέχτηκαν το φορτωμένο μου πρόγραμμα. Τέλος, χαίρομαι που μπορώ να υπολογίζω σε δύο άτομα που μπήκαν στη ζωή μου μαζί με το μεταπτυχιακό. Αναφέρομαι στις αξιόλογες συμφοιτήτριές μου και πλέον καλές φίλες Δέσποινα και Μαρία. 5

Περιεχόμενα Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η... 12 Α. ΣΚΟΠΟΣ... 12 Β. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 12 Γ. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 13 Δ. ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΟΤΙΒΑ... 13 Δ1. Το λεξιλόγιο του «πάθους»... 13 Δ2. Ωχρότητα... 14 Δ3. Οι σωματικές επιπτώσεις της ψυχικής νόσου... 15 Δ4. Ο έρωτας ως ανεξέλεγκτο πάθος αλλά και ως θεραπεία... 16 Δ5. Μελαγχολία... 16 Δ6. «Ημισυνειδησία»... 18 Δ7. Νευροπάθεια... 20 Δ8. Τρέλα... 22 Δ9. Οι επιδημίες... 24 Δ10. Θνησιμότητα λεχώνων, νεογνών και παιδιών... 26 Δ11. Εγκεφαλικά επεισόδια... 27 Δ12. Ο ιατρός... 27 Δ13. Wilhelm Wild, ένας εξαιρετικός ιατρός... 28 Δ14. Η εμπειρική ιατρική... 30 Δ15. Η μαγεία και η κατάρα - βασκανία... 31 Δ16. Μεταφορική χρήση λέξεων ή φράσεων που σχετίζονται με ασθένειες... 32 Ε. Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΦΗΓΗΤΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗ ΝΟΣΟ ΚΑΙ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ... 33 ΣΤ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 35 Α Π Ο Δ Ε Λ Τ Ι Ω Σ Η... 38 Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΙΣ (1879)... 38 ΟΙ ΕΜΠΟΡΟΙ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ (1882)... 56 Η ΓΥΦΤΟΠΟΥΛΑ (1884)... 82 ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΗΛΙΟΝΗΣ (1885)... 104 ΤΟ ΧΡΙΣΤΟΨΩΜΟ (1887)... 106 Η ΧΗΡΑ ΠΑΠΑΔΙΑ (1888)... 108 Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΒΑΠΤΙΣΤΙΚΗ (1888)... 108 ΥΠΗΡΕΤΡΑ (1888)... 109 Ο ΣΗΜΑΔΙΑΚΟΣ (1889)... 110 Η ΣΤΑΧΟΜΑΖΩΧΤΡΑ (1889)... 111 ΕΞΟΧΙΚΗ ΛΑΜΠΡΗ (1890)... 112 Η ΧΤΥΠΗΜΕΝΗ (1890)... 112 6

Ο ΠΑΝΤΑΡΩΤΑΣ (1891)... 116 Η ΜΑΥΡΟΜΑΝΤΗΛΟΥ (1891)... 116 ΠΑΙΔΙΚΗ ΠΑΣΧΑΛΙΑ (1891)... 117 ΠΑΣΧΑ ΡΩΜΕΪΚΟ (1891)... 120 ΘΕΡΟΣ ΕΡΟΣ (1891)... 120 ΦΤΩΧΟΣ ΑΓΙΟΣ (1891)... 125 ΜΙΑ ΨΥΧΗ (1891)... 125 Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΕΙΣ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ (1891)... 127 Ο ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ (1891)... 134 ΣΤΟ ΧΡΙΣΤΟ, ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΟ (1892)... 134 ΑΠΟΚΡΙΑΤΙΚΗ ΝΥΧΤΙΑ (1892)... 135 Ο ΚΑΛΟΓΕΡΟΣ (1892)... 137 ΣΤΗΝ ΑΓΙ- ΑΝΑΣΤΑΣΑ (1892)... 142 Η ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΑ (1892)... 142 ΟΛΟΓΥΡΑ ΣΤΗ ΛΙΜΝΗ (1892)... 145 ΟΙ ΧΑΛΑΣΟΧΩΡΗΔΕΣ (1892)... 146 Ο ΤΥΦΛΟΣΥΡΤΗΣ (1892)... 146 ΟΙ ΕΛΑΦΡΟΪΣΚΙΩΤΟΙ (1892)... 148 ΝΑΥΑΓΙΩΝ ΝΑΥΑΓΙΑ (1893)... 150 ΛΑΜΠΡΙΑΤΙΚΟΣ ΨΑΛΤΗΣ (1893)... 150 ΒΑΡΔΙΑΝΟΣ ΣΤΑ ΣΠΟΡΚΑ (1893)... 150 ΤΗΣ ΚΟΚΚΩΝΑΣ ΤΟ ΣΠΙΤΙ (1893)... 168 ΩΧ! ΒΑΣΑΝΑΚΙΑ (1894)... 169 Η ΔΑΣΚΑΛΟΜΑΝΝΑ (1894)... 170 ΤΑ ΣΥΧΑΡΙΚΙΑ (1894)... 170 ΦΩΤΑ-ΟΛΟΦΩΤΑ (1894)... 171 Η ΝΟΣΤΑΛΓΟΣ (1894)... 172 Η ΓΛΥΚΟΦΙΛΟΥΣΑ (1894)... 174 ΠΑΤΕΡΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ! (1895)... 176 ΦΙΛΟΣΤΟΡΓΟΙ (1895)... 176 Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΑ ΧΙΟΝΙΑ (1895)... 177 Ο ΞΕΠΕΣΜΕΝΟΣ ΔΕΡΒΙΣΗΣ (1895)... 178 ΑΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΘΑΜΕΝΑ (1896)... 179 ΧΩΡΙΣ ΣΤΕΦΑΝΙ (1896)... 179 Ο ΑΒΑΣΚΑΜΟΣ ΤΟΥ ΑΓΑ (1896)... 180 ΤΟ ΣΠΙΤΑΚΙ ΣΤΟ ΛΙΒΑΔΙ (1896)... 184 ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΤΟΥ ΤΕΜΠΕΛΗ (1896)... 185 ΈΡΩΣ ΉΡΩΣ (1897)... 185 7

ΓΟΥΤΟΥ ΓΟΥΠΑΤΟΥ (1899)... 187 ΟΙ ΠΑΡΑΠΟΝΕΜΕΝΕΣ (1899)... 189 Τ ΑΓΝΑΝΤΕΜΑ (1899)... 189 ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΗΦΑΝΙΑ (1899)... 189 ΤΟ ΕΝΙΑΥΣΙΟΝ ΘΥΜΑ (1899)... 193 ΑΜΑΡΤΙΑΣ ΦΑΝΤΑΣΜΑ (1900)... 193 ΟΙ ΜΑΓΙΣΣΕΣ (1900)... 195 ΤΑ ΔΑΙΜΟΝΙΑ ΣΤΟ ΡΕΜΑ (1900)... 197 Ο ΓΑΓΑΤΟΣ ΚΑΙ Τ ΑΛΟΓΟ (1900)... 197 ΑΠΟΛΑΥΣΙΣ ΣΤΗ ΓΕΙΤΟΝΙΑ (1900)... 199 ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ (1900)... 199 ΤΟ ΠΝΙΞΙΜΟ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ (1900)... 200 ΚΟΚΚΩΝΑ ΘΑΛΑΣΣΑ (1900)... 201 Ο ΓΕΙΤΟΝΑΣ ΜΕ ΤΟ ΛΑΓΟΥΤΟ (1900)... 201 ΦΑΡΜΑΚΟΛΥΤΡΙΑ (1900)... 201 ΤΡΕΛΗ ΒΡΑΔΙΑ (1901)... 205 ΥΠΟ ΤΗΝ ΒΑΣΙΛΙΚΗΝ ΔΡΥΝ (1901)... 206 Η ΤΥΧΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΑ (1901)... 206 ΤΟ ΘΑΥΜΑ ΤΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ (1901)... 211 Η ΧΟΛΕΡΙΑΣΜΕΝΗ (1901)... 213 ΟΙ ΝΑΥΑΓΟΣΩΣΤΑΙ (1901)... 215 Ο ΠΑΝΔΡΟΛΟΓΟΣ (1902)... 215 ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΟΥΡΑΝΙΤΣΑΣ (1902)... 217 ΣΤΡΙΓΛΑ ΜΑΝΝΑ (1902)... 218 ΓΙΑ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ (1902)... 225 Η ΘΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΠΕΝΘΕΡΑΣ (1902)... 225 Η ΦΟΝΙΣΣΑ (1903)... 226 Ο ΑΛΙΒΑΝΙΣΤΟΣ (1903)... 256 Ο ΚΟΣΜΟΛΑΪΤΗΣ (1903)... 257 ΤΑ ΚΡΟΥΣΜΑΤΑ (1903)... 257 Ο ΚΑΚΟΜΗΣ (1903)... 258 ΟΙ ΚΟΥΚΛΟΠΑΝΤΡΕΙΕΣ (1903)... 259 Ο ΑΕΙΠΛΑΝΗΤΟΣ (1903)... 260 Η ΣΥΝΤΕΚΝΙΣΣΑ (1903)... 261 ΑΛΛΟΣ ΤΥΠΟΣ (1903)... 263 ΜΙΚΡΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (1903)... 263 Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΔΡΑΚΟΥ (1904)... 264 ΤΑ ΔΥΟ ΚΟΥΤΣΟΥΡΑ (1904)... 268 8

Η ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΗ ΚΑΜΑΡΑ (1904)... 269 Η ΝΤΕΛΗΣΥΦΕΡΩ (1904)... 270 Τ ΜΠΟΥΦ ΤΟΥ Π ΛΙ (1904)... 270 Ο ΧΟΡΟΣ ΕΙΣ ΤΟΥ κ. ΠΕΡΙΑΝΔΡΟΥ (1905)... 270 ΓΥΝΗ ΠΛΕΟΥΣΑ (1905)... 271 Η ΧΗΡΑ ΤΟΥ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΟΣ (1905)... 271 Η ΑΚΛΗΡΗ (1905)... 272 Η ΑΠΟΣΩΣΤΡΑ (1905)... 272 Ο ΠΕΝΤΑΡΦΑΝΟΣ (1905)... 273 Η ΜΑΟΥΤΑ (1905)... 274 ΑΨΑΛΤΟΣ (1906)... 275 ΕΡΜΗ ΣΤΑ ΞΕΝΑ (1906)... 276 ΡΕΜΒΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟΥ (1906)... 278 ΤΟ ΨΟΦΙΜΙ (1906)... 279 ΟΙ ΔΥΟ ΔΡΑΚΟΙ (1906)... 280 ΠΟΙΑ ΕΚ ΤΩΝ ΔΥΟ (1906)... 280 Η ΘΕΟΔΙΚΙΑ ΤΗΣ ΔΑΣΚΑΛΑΣ (1906)... 281 Ο ΤΥΦΛΟ ΣΟΚΑΚΙ (1906)... 281 ΤΟ «ΝΑΜΙ» ΤΗΣ (1906)... 282 ΣΤΑΓΟΝΑ ΝΕΡΟΥ (1906)... 282 ΕΞΟΧΙΚΟΝ ΚΡΟΥΣΜΑ (1906)... 283 Η ΕΠΙΣΚΕΨΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΕΣΠΟΤΗ (1906)... 283 ΤΟ ΘΑΛΑΣΣΩΜΑ (1906)... 284 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΡΜΟΝΙΑ (1906)... 284 Η ΓΡΑΙΑ Κ Η ΘΥΕΛΛΑ (1906)... 284 Ο ΔΙΔΑΧΟΣ (1906)... 285 ΑΝΘΟΣ ΤΟΥ ΓΙΑΛΟΥ (1906)... 285 Η ΜΑΚΡΑΚΙΣΤΙΝΑ (1906)... 286 ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΜΑΝΔΡΑΚΙ (1906)... 286 Η ΞΟΜΠΛΙΑΣΤΗΡΑ (1906)... 286 ΤΑ ΛΙΜΑΝΑΚΙΑ (1907)... 288 ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΟΡΗΣ (1907)... 288 ΤΑ ΠΤΕΡΟΕΝΤΑ ΔΩΡΑ (1907)... 291 Η ΚΑΛΤΣΑ ΤΗΣ ΝΩΕΝΑΣ (1907)... 291 ΑΣΠΡΗ ΣΑΝ ΤΟ ΧΙΟΝΙ (1907)... 291 ΜΕ ΤΟΝ ΠΕΖΟΒΟΛΟ (1907)... 292 ΤΟ ΚΑΜΙΝΙ (1907)... 293 Τ ΑΕΡΙΚΟ ΣΤΟ ΔΕΝΤΡΟ (1907)... 293 9

ΦΟΡΤΩΜΕΝΑ ΚΟΚΚΑΛΑ (1907)... 294 ΤΑ ΡΟΔΙΝ ΑΚΡΟΓΙΑΛΙΑ (1908)... 294 ΟΙ ΛΙΡΕΣ ΤΟΥ ΖΑΧΟΥ (1908)... 300 ΤΟ ΜΥΡΟΛΟΓΙ ΤΗΣ ΦΩΚΙΑΣ (1908)... 301 ΤΑ ΚΑΛΑΜΠΟΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΥ (1908)... 301 Τ ΑΣΤΕΡΑΚΙ (1908)... 301 Η ΠΙΤΡΟΠΙΣΣΑ (1909)... 302 ΤΑ ΔΥΟ ΤΕΡΑΤΑ (1909)... 303 ΤΗΣ ΔΑΣΚΑΛΑΣ ΤΑ ΜΑΓΙΑ (1909)... 303 Η ΠΕΠΟΙΚΙΛΜΕΝΗ (1909)... 303 ΝΕΚΡΟΣ ΤΑΞΙΔΙΩΤΗΣ (1909)... 303 Ο ΑΝΑΚΑΤΟΣ (1910)... 304 ΤΟ ΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ (1910).... 304 ΕΡΗΜΟ ΜΝΗΜΑ (1910)... 304 Ο ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΝΟΥ (1910)... 305 ΔΗΜΑΡΧΙΝΑ ΝΥΦΗ (1912)... 306 ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ (1912)... 306 Τ ΑΓΓΕΛΙΑΣΜΑ (1912)... 307 ΟΙ ΚΑΝΤΑΡΑΙΟΙ (1912)... 308 ΤΟ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟ (1912)... 308 ΜΕΓΑΛΕΙΩΝ ΟΨΩΝΙΑ (1912)... 310 ΤΑ ΒΕΝΕΤΙΚΑ (1912)... 312 ΤΑ ΦΡΑΓΚΛΕΪΚΑ (1912)... 312 ΤΑ ΜΑΥΡΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΑ (1913)... 313 ΑΓΑΠΗ ΣΤΟΝ ΚΡΕΜΝΟ ( 1913)... 314 Ο ΓΑΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΡΑΧΜΕΤΗ (1914)... 315 ΜΑΝΝΑ ΚΑΙ ΚΟΡΗ (1914)... 316 ΤΑ ΣΥΜΒΑΝΤΑ ΣΤΟ ΜΥΛΟ (1914)... 318 ΤΟ ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ (1914)... 318 ΤΑ ΧΕΛΙΑ (1925)... 319 Η ΚΑΛΛΙΚΑΤΖΟΥΝΑ (1925)... 319 ΤΟ ΘΕΟΠΟΝΤΙ, [Ο ΚΑΛΟΥΜΠΑΣ] (1925)... 320 ΦΛΩΡΑ Ή ΛΑΒΡΑ (1925)... 321 Η ΑΣΠΡΟΦΟΥΣΤΑΝΟΥΣΑ (1925)... 322 ΤΟ ΙΔΙΟΚΤΗΤΟ (1925)... 323 ΝΕΚΡΑΝΘΕΜΑ (1925)... 323 ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΤΟΥ ΓΕΡΟΥ (1925)... 324 ΕΠΙΜΗΘΕΙΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ΒΡΑΧΟΝ (1925)... 325 10

ΤΟ ΚΟΥΚΟΥΛΩΜΑ (1925)... 326 Η ΚΛΕΦΤΟΠΑΡΕΑ (1925)... 326 ΙΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΒΑΒΥΛΩΝΟΣ (1925)... 327 [Η ΨΥΧΟΚΟΡΗ] (1925)... 329 ΤΟ ΖΩΝΤΑΝΟ ΚΙΒΟΥΡΙ (1926)... 329 ΣΤΟ ΜΕΓΑ ΓΙΑΛΟ (1934)... 330 Ο ΠΡΟΣΤΑΤΗΣ ΤΩΝ ΧΗΡΩΝ (1947)... 330 Ο ΑΥΤΟΚΤΟΝΟΣ (1954)... 330 Ευρετήριο όρων... 332 Ευρετήριο ιδιωματικών όρων... 335 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α... 337 11

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Α. ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η διερεύνηση της παρουσίας και της πρόσληψης ιατρικών θεμάτων που αφορούν σε αρρώστιες και στη θεραπεία τους στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Η εργασία στοχεύει στη συγκέντρωση στοιχείων και στην καταγραφή πρώτων συμπερασμάτων, τα οποία θα μπορούσαν να οδηγήσουν στο μέλλον σε μια συστηματικότερη ανάλυση της σχέσης της λογοτεχνίας του Παπαδιαμάντη με την ιατρική. Β. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Για την επίτευξη του παραπάνω σκοπού εκπονήθηκε συστηματική αποδελτίωση των χωρίων που αφορούν στις νόσους ή, ευρύτερα, σε ιατρικά θέματα, έπειτα από προσεκτική μελέτη του συνόλου του πεζογραφικού έργου του συγγραφέα, το οποίο περιλαμβάνει τρία μυθιστορήματα και εκατόν εβδομήντα ένα διηγήματα 1, δημοσιευμένα από το 1879 έως το 1954. Ως υλικό προς αποδελτίωση θεωρήθηκε κάθε χωρίο στο οποίο εμφανίζονται όροι, λεξιλόγιο ή φρασεολογία που να παραπέμπει σε οποιαδήποτε μορφή νόσου, των συμπτωμάτων και της θεραπείας της, να αναφέρεται σε ιατρικές δραστηριότητες, ή να περιγράφει ιατρικά πρόσωπα. Στα λήμματα της εργασίας αποδελτιώνονται όλα τα σχετικά χωρία από το πρωτότυπο πεζογραφικό έργο του Παπαδιαμάντη, οργανωμένα κατά κείμενο σύμφωνα με τη χρονολογική σειρά της δημοσίευσής του. 2 Σε ορισμένες περιπτώσεις, όταν περισσότερα από ένα χωρία αναφέρονται στο ίδιο θέμα, τα χωρία αυτά 1 Στον όρο διηγήματα συμπεριλαμβάνονται και όσα έργα έχουν χαρακτηριστεί ως νουβέλες εξαιτίας της έκτασής τους, όπως «Η Φόνισσα». 2 Αναφέρονται ακόμα και οι τίτλοι των έργων στα οποία δε βρέθηκε κάποιο σχετικό χωρίο. 12

συγκεντρώνονται στο ίδιο λήμμα. Ακόμα, τα λήμματα ακολουθούνται από σχολιασμό. 3 Γ. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η εργασία απαρτίζεται από την εισαγωγή, τη σχολιασμένη αποδελτίωση (κύριο μέρος), ευρετήριο όρων και ευρετήριο ιδιωματικών όρων. Ειδικότερα, στην εισαγωγή παρουσιάζονται τα σημαντικότερα θέματα σχετικά με τη νόσο που ανακύπτουν από την αποδελτίωση και τη μελέτη του πεζογραφικού έργου του Παπαδιαμάντη. Ακολουθεί η σχολιασμένη αποδελτίωση των σχετικών χωρίων. Η εργασία περιλαμβάνει Ευρετήριο, στο οποίο καταγράφεται το λεξιλόγιο που αναφέρεται στις ασθένειες και στην ιατρική, καθώς και Ευρετήριο των ιδιωματικών όρων νόσου και ιατρικής που συναντώνται στο έργο. Δ. ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΟΤΙΒΑ Δ1. Το λεξιλόγιο του «πάθους» Οι δύο ομόρριζες λέξεις «πάσχω» και «πάθος», καθώς και η σύνθετη λέξη «νευροπαθής» επανέρχονται στο παπαδιαμαντικό κείμενο. Η επαναλαμβανόμενη εμφάνιση των παραπάνω λέξεων υποδεικνύει πως η νόσος αποτελεί κυρίαρχο χαρακτηριστικό του παπαδιαμαντικού κόσμου και ότι η νοσογραφία συνιστά έκφανση της γραφής του. Πιο συγκεκριμένα, το ρήμα «πάσχω» συχνά χρησιμοποιείται χωρίς επιρρηματικό προσδιορισμό της αιτίας. Για παράδειγμα, η Αυγούστα (βλ. «Οι Έμποροι των Εθνών» 4 ) απλώς «πάσχει», χωρίς να δηλώνεται αν πάσχει από τον έρωτα ή από τον πυρετό κ.τ.λ. Η αοριστία που περιβάλλει το νόημα του ρήματος δεν είναι τυχαία ο 3 Τέλος, τα λήμματα αντιγράφηκαν από τον ιστότοπο http://www.papadiamantis.org/ αλλά η παραπομπή τους γίνεται στους τόμους και τις σελίδες των Απάντων, με επιμέλεια Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, εκδ. Δόμος, ενώ κάποιων η παραπομπή γίνεται στο Απάνθισμα Διηγημάτων με επιμέλεια Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, εκδ. Δόμος (βλ. όπου αναφέρεται «Απ.» αντί για «τ.»). 4 Διευκρινίζεται εξ αρχής ότι όλοι οι παπαδιαμαντικοί τίτλοι και τα μυθιστορήματα στην εργασία τίθενται εντός εισαγωγικών, καθώς αποτελούν μέρος των Απάντων, Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου, Δόμος ή του Απανθίσματος, Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου, Δόμος. 13

αφηγητής με αυτό τον τρόπο αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο για κάθε είδος πάθους και υπονοεί ότι η ασθένεια έχει ψυχική και σωματική διάσταση. Τα συμφραζόμενα της αφήγησης στις περισσότερες περιπτώσεις επιβεβαιώνουν τη διττή σημασία του νοήματος. Παρ όλα αυτά, δεν λείπουν και περιπτώσεις όπου το ρήμα «πάσχω» αναφέρεται απλώς σε σωματική ασθένεια, ενώ κάποτε ακολουθείται από προσδιορισμό της αιτίας, οπότε το νόημα του ρήματος αποκτά σαφήνεια. Το ουσιαστικό «πάθος» αποδίδει ως επί το πλείστον ορισμένη ψυχική κατάσταση, όπως τον έρωτα και τη ζηλοτυπία. Κάποιες φορές έχει γενικότερη σημασία παραπέμποντας στους καημούς της ανθρώπινης ύπαρξης, στα παντός είδους βάσανα της ζωής. Το επίθετο «νευροπαθής» χαρακτηρίζει επίσης μια συγκεκριμένη ψυχική κατάσταση που αναλύεται παρακάτω. Η χρήση αυτού του όρου στην πρωτότυπη πεζογραφία του Παπαδιαμάντη σχετίζεται με το μεταφραστικό έργο του συγγραφέα, αφού, όπως παρατηρεί ο Λάμπρος Καμπερίδης, ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί στις μεταφράσεις του όρους όπως «νευροπάθεια», «βιαιοπάθεια», «δεινοπάθεια», «ηδυπαθής» κ.ά. 5 Δ2. Ωχρότητα Η αναφορά σε ωχρά πρόσωπα αποτελεί ένα από τα πιο συνήθη, αλλά και αμφίσημα μοτίβα που απαντώνται στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη. Με το επίθετο «ωχρός α» χαρακτηρίζονται ως επί το πλείστον γυναίκες. Συνήθως η πελιδνότητα είναι δείγμα ομορφιάς νεαρών ηρωίδων, όποτε παραπέμπει στο ρομαντικό πρότυπο της ασθενικής καλλονής και σε αυτή την περίπτωση φαίνεται να αποτελεί ένα μεταρομαντικό κατάλοιπο. Για παράδειγμα, εμφατικά επισημαίνεται η χλωμάδα της όμορφης νεαρής πρωταγωνίστριας Αϊμάς στο μυθιστόρημα «Γυφτοπούλα». Ωστόσο, η ωχρότητα άλλων ηρωίδων, όχι απαραίτητα νέων, συνδέεται με σαφώς παθολογικές καταστάσεις αποτελεί, δηλαδή, το σύμπτωμα μίας ψυχικής ή σωματικής αρρώστιας από την οποία πάσχουν ή δηλώνει τη φυσική αδυναμία και την καχεξία τους. Η ωχρότητα των ανδρών αναφέρεται σπάνια και σχετίζεται με παθολογικά αίτια. 5 Βλ. Λάμπρος Καμπερίδης, «με εντάφια κτερίσματα». Ο πύργος του Δράκουλα και ο «μεταφραστής» Παπαδιαμάντης, Δόμος, Αθήνα 2010, σ. 32. 14

Καταληκτικά, η συχνή χρήση του επιθέτου «ωχρός ά» συμβάλλει στη δημιουργία ενός κλίματος ασθενικότητας στην παπαδιαμαντική αφήγηση, όπως ακριβώς συμβαίνει με το λεξιλόγιο του «πάθους» (βλ. παραπάνω). Δ3. Οι σωματικές επιπτώσεις της ψυχικής νόσου Πολύ συχνά πάσχοντες παπαδιαμαντικοί ήρωες υποφέρουν εξαιτίας μιας ψυχολογικής αιτίας, όπως είναι ο ερωτικός καημός, οι τύψεις, ο χαμός αγαπημένων προσώπων, η νοσταλγία. Οι εκδηλώσεις όμως της ασθένειας τους δεν είναι μόνο ψυχικές (μελαγχολία, εφιάλτες, αϋπνία, ταραχή), αλλά επηρεάζουν και το σώμα. Πυρετός, ρίγη, ζάλη και ωχρότητα είναι τα συνήθη συμπτώματα. Σε ορισμένες από αυτές τις περιπτώσεις η ψυχική ταραχή συνδέεται με ηθικά προβλήματα, οπότε θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για δύο συμπλεκόμενες διαστάσεις της νόσου, την ηθική και σωματική. Η ηθική διάσταση αφορά τις περιπτώσεις στις οποίες η ψυχολογική ταραχή οφείλεται στη συναίσθηση τύψεων και όχι απλώς στη θλίψη εξαιτίας κάποιας απώλειας. Έτσι, οι συνέπειες μιας ηθικής κρίσης εκδηλώνονται στο σώμα με τη μορφή της ασθένειας. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Αυγούστας, πρωταγωνίστριας στο μυθιστόρημα «Οι έμποροι των εθνών», η οποία υποφέρει από πυρετό και ρίγη εξαιτίας των τύψεων συνείδησης αλλά και της ερωτικής νοσταλγίας που νιώθει. Γενικότερα, η συνάρτηση ψυχικής - σωματικής υγείας αποτελεί σταθερό θέμα στο έργο του Παπαδιαμάντη, ενώ πάντοτε είναι η κατάσταση της ψυχής που επηρεάζει το σώμα. Με άλλα λόγια, τα ψυχικά πάθη προκαλούν σωματικά συμπτώματα. Βέβαια, η ισορροπία και η ολοκλήρωση του ανθρώπου εξαρτάται από την ικανοποίηση τόσο της ψυχής όσο και του σώματος. Από μια τέτοια έλλειψη ισορροπίας δοκιμάζονται συχνά οι παπαδιαμαντικοί ήρωες, όπως, για παράδειγμα, αυτοί που διακατέχονται από την ερωτική σκέψη, αλλά το σώμα τους απέχει από την ερωτική πράξη, ή εκείνοι που νοσταλγούν ανθρώπους και τόπους από τους οποίους είναι αποκομμένοι. 15

Δ4. Ο έρωτας ως ανεξέλεγκτο πάθος αλλά και ως θεραπεία Ο έρωτας ο οποίος δεν είναι κοινωνικά ή ηθικά αποδεκτός λαμβάνει διαστάσεις έντονου πάθους που καταλαμβάνει το σώμα και την ψυχή. Τα θύματά του καταλήγουν έρμαια του πάθους από το οποίο μάταια προσπαθούν να απεγκλωβιστούν όσο κι αν τους το υπαγορεύει η λογική. Ενίοτε παρουσιάζουν ψυχοσωματικά συμπτώματα. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο ερωτευμένος αντιμετωπίζεται από τον αφηγητή και από την κοινωνία ως άρρωστος και ως άτομο που έχει καταληφθεί από δαιμόνιο ή, ακόμα, ως κάποιος που έχει δεχτεί την επίδραση της μαγείας. Υπάρχει, ωστόσο, και μια διαφορετική εκδοχή του έρωτα στον παπαδιαμαντικό κόσμο. Ο αγνός έρωτας και η ψυχική ευφορία που προκαλεί είναι παράγοντες ικανοί να επαναφέρουν την εξασθενημένη σωματική υγεία στον ερωτευμένο, ακόμα κι αν νοσεί από σοβαρή ασθένεια. Αυτή είναι η περίπτωση της ασθενικής Μαρίνας (βλ. «Η Μετανάστις»). Κατά αντιστοιχία, η απώλεια αυτού του ζωογόνου συναισθήματος επιφέρει την υποτροπή της ασθενούς και την οριστική κατάληξή της. Δ5. Μελαγχολία Η μελαγχολία στο παπαδιαμαντικό έργο δεν αποδίδει απλώς την παροδική θλίψη. Αντιμετωπίζεται ως μια παθογενής κατάσταση με διάρκεια. Γι αυτό, άλλωστε, η μελαγχολία αποδίδεται με λεξιλόγιο νόσου, όπως «άρρωστος από μελαγχολία», «δεν είχε θεραπευθεί η συνεχής μελαγχολία» κ.ά., ενώ χαρακτηρίζεται ως «κτηνώδης νόσος» από τον Σανούτο, κεντρικό ήρωα του μυθιστορήματος «Οι Έμποροι των Εθνών». Η μελαγχολία οφείλεται άλλοτε στον ερωτικό καημό, άλλοτε στη νοσταλγία αγαπημένων προσώπων που χάθηκαν, άλλοτε σε συνδυασμό παραγόντων, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις τα αίτιά της είναι σκοτεινά. Έτσι, η Μαρίνα στο μυθιστόρημα «Η Μετανάστις» βιώνει τη διαρκή μελαγχολία επειδή δε μπορεί να ξεπεράσει το χαμό των γονιών της. Ο Σανούτος στους «Εμπόρους των Εθνών» ζει μελαγχολικός και ανικανοποίητος από τότε που τον εγκατέλειψε η αγαπημένη του Αυγούστα. Στον ήρωα του διηγήματος «Με τον πεζόβολο» επιδρούν τα βάσανα της ζωής με τέτοιο τρόπο ώστε «άχνη μελαγχολίας επεκάθισεν εις την ηλιοκαή όψιν του». Τέλος, στο 16

διήγημα «Ο Γάμος του Καραχμέτη» ο λοστρόμος «είναι άρρωστος από μελαγχολία και δεν ξέρει τι έχει». Τα συμπτώματα της μελαγχολίας είναι ψυχοσωματικά. Ο ασθενής νιώθει απελπισία, «ανία» 6, έντονη παραίτηση από τη ζωή και μπορεί να οδηγηθεί ακόμα και σε τόσο έντονο ψυχικό μαρασμό ώστε να πεθάνει, όπως συμβαίνει με το μπάρμπα Γιαννιό στο διήγημα «Έρωτας στα χιόνια», ή μπορεί να αποζητήσει συνειδητά το θάνατο, όπως συμβαίνει στον ήρωα του διηγήματος «Ο Αυτοκτόνος». Οι σωματικές εκδηλώσεις της μελαγχολίας είναι κυρίως η ατονία και η ωχρότητα. Η θεραπεία της μελαγχολίας είναι αδύνατη τις περισσότερες φορές. Έτσι οι ήρωες που κυριεύονται από αυτή οδηγούνται σταδιακά στην ηθική ή ψυχοσωματική κατάπτωση. Πάντως επιχειρούνται διαφόρων ειδών θεραπείες. Αλλού επιστρατεύονται τα εκκλησιαστικά μυστήρια, αλλού δίνεται ιατρική συμβουλή για συγκεκριμένη δίαιτα και αλλού προτείνεται η δραστηριοποίηση του ασθενή. Ακόμα, στην περίπτωση της Μαρίνας, που δε μπορεί να ξεπεράσει το θάνατο των δικών της, η ζωογόνος πηγή του έρωτα λειτουργεί θεραπευτικά. Ο Παπαδιαμάντης φαίνεται να έχει υπ όψιν του διάφορες προγενέστερες θεωρίες σχετικά με τη μελαγχολία. Αυτό προκύπτει τόσο από τους εύγλωττους όρους που χρησιμοποιεί ο Σανούτος για να περιγράψει την κατάστασή του 7, όσο και από το γεγονός ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η μελαγχολία συνδέεται με τη φρενοβλάβεια, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του Ιωάννη Μούχρα, αντίζηλου του Σανούτου στο μυθιστόρημα «Οι Έμποροι των Εθνών». Η θεωρία της σύνδεσης παραφροσύνης και μελαγχολίας έχει τις ρίζες της στον 5 ο αιώνα π.χ. 8 Εξάλλου, η μελαγχολία αποτελεί και σύμπτωμα της νευροπάθειας, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Επιπλέον, ο συγγραφέας αξιοποιεί ακόμα και την ιπποκράτεια θεωρία της χυμοπαθολογίας, η οποία ευθύνεται για την ετυμολογική προέλευση του όρου «μελαγχολία». Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή η υπερίσχυση της μέλαινας χολής στον άνθρωπο δημιουργεί νοσηρό ψυχισμό και συμπεριφορά. Στο σημείο αυτό, πρέπει πάντως να επισημανθεί ότι από τη θεωρία της χυμοπαθολογίας και τη μετεξέλιξή της ο Παπαδιαμάντης εκμεταλλεύεται το θέμα της κακίας και της μοχθηρότητας ή της 6 Αυτό το χαρακτηριστικό ουσιαστικό χρησιμοποιεί ο Σανούτος για να περιγράψει την κατάστασή του. Ακόμα, ορίζει τη μελαγχολία του ως «ακηδία, νάρκη, απομώρανσις καθόλου, βλακεία». Σχετικά με τη σημασία και τις συνυποδηλώσεις της λέξης «ακηδία» βλ. το σχετικό λήμμα της αποδελτίωσης. 7 Βλ. υποσημείωση 4. 8 Βλ. Αλεξάνδρα Ρασιδάκη, «Ο περί μελαγχολίας λόγος», Περί μελαγχολίας. Στη θεωρία, τη λογοτεχνία, την τέχνη, Κίχλη, Αθήνα 2012, σ. 27-28. 17

πικρίας που επέρχεται στον άνθρωπο από τη μέλαινα χολή ως μια εκ των τεσσάρων ουσιών που ρυθμίζουν την υγεία και την ισορροπία του ανθρώπου, όπως συμβαίνει με τον ήρωα Μιρχάν στο μυθιστόρημα «Οι Έμποροι των Εθνών», και όχι το θέμα της θλίψης. Δ6. «Ημισυνειδησία» Ανάμεσα στις διάφορες ασθένειες, τόσο σωματικές όσο και ψυχικές, από τις οποίες πάσχουν οι παπαδιαμαντικοί ήρωες, ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει σε μια διαταραχή που σχετίζεται με τη συνείδηση και το ασυνείδητο. Πιο συγκεκριμένα, αρκετοί ήρωες, και δη οι ερωτευμένοι, βιώνουν έντονες στιγμές, ενόσω βρίσκονται σε μια κατάσταση μεταξύ ύπνου και ξύπνιου μη μπορώντας να διακρίνουν αν ζουν την πραγματικότητα ή μια ονειρώδη κατάσταση. Ο αφηγητής περιγράφει αυτή την κατάσταση με τη χρήση συγκεκριμένων όρων ή εκφράσεων, όπως για παράδειγμα με τη φράση «κατ όναρ ή καθ ύπαρ», ή με τη λέξη «ημιασυνειδησία». Η φράση «κατ όναρ ή καθ ύπαρ» αποδίδει με ρητό και σαφή τρόπο τη συγκυρία κατά την οποία ο ήρωας δεν γνωρίζει αν ζει εντός ονείρου ή υπαρκτής κατάστασης. Η συνδυασμένη χρήση των εννοιών «όναρ» και «ύπαρ» δεν πρωτοεμφανίζεται στον Παπαδιαμάντη, αφού οι όροι εντοπίζονται στα ομηρικά έπη, στα οποία χρησιμοποιούνται αντιστικτικά. 9 Η συχνότερη χρήση της φράσης «κατ όναρ ή καθ ύπαρ» στον Παπαδιαμάντη συναντάται στο μυθιστόρημα «Η Γυφτοπούλα». Στα επόμενα έργα χρησιμοποιούνται αντίστοιχες εκφράσεις, όπως «ληθαργικός παράληρος», «ως όνειρον», «ως οπτασία» κ.ά. Ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εξίσου περιγραφικός όρος «ημιασυνειδησία» εξαιτίας της επιστημονικής χροιάς του, παρ όλο που εμφανίζεται μια και μοναδική φορά στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη και αυτή είναι στο διήγημα «Έρως Ήρως» (1897). 10 Πρόκειται για μια λέξη που φαίνεται να χρησιμοποιεί πρώτος ο Παπαδιαμάντης στην ελληνική λογοτεχνία, πιθανόν και 9 Βλ. π.χ. Οδύσσεια, τ 547: «οὐκ ὄναρ, ἀλλ ὕπαρ ἐσθλόν». 10 Αν και ο συγκεκριμένος όρος χρησιμοποιείται μια και μοναδική φορά από το συγγραφέα, το μοτίβο της ονειρώδους κατάστασης επανέρχεται, γι αυτό και στην παρούσα εργασία ο όρος «ημιασυνειδησία» χρησιμοποιείται για όλες τις περιπτώσεις εμφάνισης του μοτίβου. 18

γενικότερα στην ελληνική βιβλιογραφία, αφού ο Κουμανούδης καταγράφει το λήμμα «ημιασυνειδησία» ως λέξη παπαδιαμαντική. 11 Αξίζει πάντως να σημειώσουμε ότι ο αντίστοιχος αγγλικός όρος «semi unconsciousness» εμφανίζεται σε αρκετά λογοτεχνικά κείμενα του 19 ου αιώνα, όπως δείχνει μια απλή διαδικτυακή αναζήτηση. 12 Ο Παπαδιαμάντης φαίνεται να γνωρίζει την ύπαρξη αυτού του αγγλικού όρου μέσω της μεταφραστικής του δραστηριότητας και να τον μεταφράζει πιστά. 13 Αν η υπόθεση αυτή ισχύει, τότε αξίζει να διερευνηθούν συστηματικά οι επιρροές ξενόγλωσσων ιατρικών ή παραϊατρικών όρων στη γλώσσα του συγγραφέα. Τέτοια γλωσσικά δάνεια θα μπορούσαν να προκύψουν είτε μέσα από τις προσωπικές του αναγνώσεις είτε μέσω της μεταφραστικής εργασίας του συγγραφέα. Η μελέτη των μεταφράσεων του Παπαδιαμάντη συχνά καταλήγει στο συμπέρασμα πως το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη δεν ξεχωρίζει θεματικά και υφολογικά από το πρωτότυπο. 14 Η επιμονή του αφηγητή στην ονειρώδη ή στην «ημιασυνείδητη» κατάσταση μας οδηγεί στη φροϋδική θεωρία περί ονείρου και ασυνείδητου. Όμως, τα πραγματολογικά στοιχεία δεν υποδεικνύουν κάποια επιρροή της θεωρία του αυστριακού αναλυτή στο παπαδιαμαντικό έργο. Το 1900, όποτε και δημοσιεύεται το έργο του Freud Η ερμηνεία των ονείρων, ο Παπαδιαμάντης έχει ήδη εκμεταλλευτεί το θεματικό μοτίβο της «ημιασυνειδησίας». Επομένως, αν μπορούμε να μιλήσουμε για όποια επίδραση του Παπαδιαμάντη από σύγχρονες ή προγενέστερες θεωρίες ψυχολογίας, αυτή πρέπει να αναζητηθεί σε προκατόχους του Freud. Πράγματι, η Βασιλική Δημουλά στη συγκριτολογική της μελέτη της παπαδιαμαντικής μετάφρασης του μυθιστορήματος Dracula (1897) του Bram Stoker η οποίο δημοσιεύεται στο Νέον Άστυ το 1903 με τον τίτλο «Ο πύργος του Δράκουλα» και του παπαδιαμαντικού διηγήματος «Τα ρόδιν ακρογιάλια» (1908) επισημαίνει, εκτός της υπερφυσικής, και την ψυχολογική διάσταση των δύο έργων, καθώς και την επίδραση που έχει ασκήσει ο Jean Martin Charcot, πρόδρομος του Freud, στον Stoker, όπως διαφαίνεται στο έργο του, Dracula. Όπως προκύπτει από τη συγκριτική 11 Κουμανούδης Στέφανος Αθ., Συναγωγή νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών: από της αλώσεως μέχρι των καθ ημάς χρόνων, Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, 1900, τ. 1, σ. 448. 12 http://wordincontext.com/en/semi-unconsciousness 13 Χαρακτηριστικά στο μυθιστόρημα The Heavenly Twins (1893) της Sarah Grand, το οποίο μετέφρασε Παπαδιαμάντης το 1895, ο όρος semi-consciousness και ο όρος semi-unconscious χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν την κατάσταση της μετάβασης από τον ύπνο στην ανάκτηση της νηφαλιότητας του ξυπνητού (http://www.gutenberg.org/cache/epub/8676/pg8676.html). 14 Καμπερίδης, ό.π., σ. 14 15. 19

ανάγνωση της παπαδιαμαντικής μετάφρασης με τα «Ρόδιν ακρογιάλια», ο Παπαδιαμάντης αξιοποιεί στο διήγημά του τα ψυχολογικά μοτίβα του Dracula, άρα εμμέσως και τις ψυχαναλυτικές θεωρίες περί ασυνειδήτου του Charcot. 15 Είναι, πάντως, πιθανό ο Παπαδιαμάντης να έχει έρθει και νωρίτερα σε επαφή με τις ψυχαναλυτικές θεωρίες της εποχής του, όπως τις βρίσκει διηθημένες στη σύγχρονη ξένη λογοτεχνία αλλά και εκθεμένες σε επιστημονικά αναγνώσματα. Η υπόθεση αυτή υποστηρίζεται από το γεγονός ότι η εμφάνιση του μοτίβου της ονειρώδους ή ημι-ονειρώδους κατάστασης των παπαδιαμαντικών ηρώων είναι αρκετά πρώιμη, όπως προκύπτει από την αποδελτίωση. 16 Δ7. Νευροπάθεια Ο αφηγητής χρησιμοποιεί τις λέξεις «νευροπαθής» και «νευρική» για να χαρακτηρίσει αποκλειστικά τη γυναικεία φύση. Για τον αφηγητή του διηγήματος «Νοσταλγός» κάθε γυναίκα και μάλιστα η ηρωίδα του συγκεκριμένου διηγήματος «έζη με την κεφαλήν της και με τα νεύρα της». Αυτή η φράση αποτελεί την πιο εμφατική έκφραση της άποψης ότι η νευροπάθεια είναι μια γυναικεία πάθηση. Τα συμπτώματά της, όπως προκύπτουν από το παπαδιαμαντικό έργο, είναι η νοσταλγία, η νευρικότητα, η οξύθυμη και αψυχολόγητη συμπεριφορά, η ασθενικότητα, η σωματική ισχνότητα. Πάντως, μολονότι η νευροπάθεια των ηρωίδων του Παπαδιαμάντη θα μπορούσε να αποδοθεί με τον όρο «υστερία» 17, στο σύνολο του παπαδιαμαντικού έργου δεν συναντάται ο όρος. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο Καμπερίδης επισημαίνει ότι ο όρος «νευροπάθεια» χρησιμοποιείται από τον Παπαδιαμάντη και στο μεταφραστικό του έργο. Σύμφωνα με τον ίδιο μελετητή: Οι ψυχιατρικοί, φρενολογικοί, νευροπαθολογικοί όροι χαρακτηρίζουν τις μυστηριώδεις νόσους που έχουν ψυχοπαθολογικές αναφορές και παιδεύουν τους 15 Βασιλική Δημουλά, «Η ψυχολογία και το φανταστικό στο γύρισμα του αιώνα. Μια συγκριτική ανάγνωση των έργων Ο πύργος του Δράκουλα και τα Τα ρόδιν ακρογιάλια», Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, τόμος δεύτερος, Δόμος, Αθήνα 2012, σ. 147-167. 16 Το μοτίβο του ονείρου εμφανίζεται ήδη στα μυθιστορήματα και κυρίως στη Γυφτοπούλα (1884), έστω κι αν σταδιακά αποκτά μεγαλύτερο βάθος και σημασιολογική φόρτιση. 17 Ο Κουμανούδης καταγράφει το λήμμα «υστερία» ως όρο πρωτοεμφανιζόμενο στο Άστυ τον Οκτώβριο του 1891 χωρίς να αναφέρει το συντάκτη που τον χρησιμοποίησε. (Βλ. Στέφανος Αθ. Κουμανούδης, Συναγωγή νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών: από της αλώσεως μέχρι των καθ ημάς χρόνων, Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, 1900, τ. 2, σ. 1060). Πιθανώς, ο όρος να μην ήταν ευρέως γνωστός, οπότε είτε ο Παπαδιαμάντης δεν τον είχε υπ όψη του είτε δεν ήθελε να τον χρησιμοποιήσει. 20

παθόντες με κάτι «σπασμώδες και νευροπαθές» 18. Σίγουρα πρόκειται για μια νέα και άγνωστη μορφή ασθένειας, κάτι «νευροπαθές» με το οποίο δεν είναι εξοικειωμένος ο συγγραφέας 19 Πράγματι, η αόριστη αντωνυμία «κάτι» προσδίδει αοριστία στη φράση «κάτι σπασμώδες και νευροπαθές» και έτσι αποκαλύπτεται η προσπάθεια του αφηγητή να δώσει μια εξήγηση σε μια νοσηρή συμπεριφορά, την οποία δε μπορεί να προσδιορίσει επακριβώς. Ωστόσο, αυτή η διαπίστωση δεν αποκλείει την πιθανότητα να έχει ο Παπαδιαμάντης ορισμένες σχετικές ιατρικές γνώσεις ή έστω αποσπασματικές πληροφορίες, εκτός της εμφανούς εξοικείωσής του με τα θέματα αυτά μέσω των ξένων μυθιστορημάτων που μεταφράζει, όπως είναι, για παράδειγμα, «Η παράδοξος ιππηλασία του Μόρρουβη Τζώκες» (1901) του Rudyard Kipling, «Ο Αόρατος» (1901) του Herbert George Wells, «Ο πύργος του Δράκουλα» (1903) του Bram Stoker. 20 Αξίζει να σημειωθεί ότι «το νευροπαθές και το ανήσυχον» χαρακτηρίζουν και τη Φραγκογιαννού, δηλαδή τη φόνισσα στην ομώνυμη νουβέλα. Επομένως, ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί τους όρους της νευροπάθειας για να εκφράσει ποικιλία ψυχικών καταστάσεων που εκδηλώνονται με τη μορφή της γυναικείας ταραχής. Το πιθανότερο είναι ότι ο συγγραφέας είχε υπ όψη του κάποιες πληροφορίες σχετικά με τις νευρολογικές ασθένειες. Στο Λεξικόν εγκυκλοπαιδικόν των εκδοτών Μπαρτ και Χιρστ, που εκδόθηκε στα τέλη του 19 ου αιώνα, οι όροι «νευροπάθεια» και «νευροπαθής» δεν καταγράφονται, ούτε ο όρος «υστερία». Ωστόσο, βρίσκουμε το λήμμα «νευρασθένεια», η οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί έννοια ανάλογη, αν όχι ταυτόσημη της «νευροπάθειας». Ανάμεσα στα συμπτώματα της νευρασθένειας που αναφέρονται περιλαμβάνονται η γενική αδυναμία και εξασθένηση, η δυσθυμία, η υποχονδρία και η ψυχική ερεθισιμότητα, η αϋπνία και η αναφροδισία. 21 Στο λήμμα δεν αναφέρεται ότι πρόκειται για ασθένεια από τη οποία πάσχουν μόνο οι γυναίκες. Πάντως, από τα συμπτώματά της πάσχουν συχνά οι παπαδιαμαντικές ηρωίδες. Ακόμα, σύμφωνα με το λεξικό, ένα από τα αίτια της ασθένειας είναι οι υπέρμετροι διανοητικοί κόποι και μάλιστα αυτοί που σχετίζονται με το συναίσθημα της λύπης. 22 18 «σπασμώδες και νευροπαθές»: Ο Καμπερίδης αναφέρεται σε φράση που χρησιμοποιεί ο Παπαδιαμάντης στο διήγημα «Η τύχη από την Αμέρικα» (1901) για να περιγράψει την κατάσταση της μικρής ηρωίδας, Αφέντρας, μετά από ένα αποτρόπαιο και μακάβριο θέαμα. 19 Καμπερίδης, ό.π., σ. 32. 20 Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Παπαδιαμαντικά τετράδια, Αφιέρωμα στο μεταφραστή Παπαδιαμάντη, τχ 7, σ. 128-129, 134-136, 152-154. 21 Βλ. Λεξικόν εγκυκλοπαιδικόν, επιμέλεια Νικολάου Γ. Πολίτη, εκδ. Μπαρτ και Χιρστ, Αθήνα, 1889-1898, τόμος Ε, σ. 527. 22 Ό.π. 21

Κατά αυτό τον τρόπο, συσχετίζεται η νευροπάθεια με τη μελαγχολία και τη θλίψη, συναισθήματα από τα οποία σαφώς διακατέχονται οι ηρωίδες και μάλιστα με συχνότερο αυτό του ερωτικού καημού και της νοσταλγίας. Είναι, επομένως, φανερό ότι ο συγγραφέας δεν επιλέγει τυχαία τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν τις προσωπικότητες και τις συμπεριφορές των ηρωίδων που νοσούν, αλλά αντλεί στοιχεία από τις επιστημονικές αναφορές της εποχής του. Δ8. Τρέλα Η έννοια της τρέλας χρησιμοποιείται στην παρούσα εργασία για να περιγράψει περιπτώσεις ηρώων των οποίων η συμπεριφορά παρεκκλίνει σε μεγάλο βαθμό από τη συμπεριφορά των φυσιολογικών ανθρώπων. Πρόκειται για μια κατάσταση πολύ πιο σοβαρή από τη νευροπάθεια. Στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη δύο είναι οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις τρελών: η Φραγκογιαννού στη νουβέλα «Η Φόνισσα» και ο Ζάχος στο διήγημα «Στρίγλα μάννα». Οι δύο περιπτώσεις παρουσιάζουν κοινά στοιχεία, αλλά και ουσιαστικές διαφορές. Η Φραγκογιαννού, που αποτελεί ίσως την πιο «σκοτεινή» παπαδιαμαντική φιγούρα, αρχίζει να χάνει τη λογική της σε μεγάλη ηλικία και κλιμακωτά. Οι φράσεις «είχε παραλογίσει» και «είχε ψηλώσει ο νους της» αποδίδουν τη μεταστροφή της, και επιβεβαιώνουν τη διαστροφή της. Η ψυχική κατάστασή της παρουσιάζει δύο αντικρουόμενα εναλλασσόμενα στάδια. Αφενός, με ακράτητη ορμή αλλά και προσχεδιασμένη δράση διαπράττει τους φόνους των ανυποψίαστων μικρών κοριτσιών. Μάλιστα, η ίδια θεωρεί τα φονικά της ως έργα θεάρεστα και λυτρωτικά για τους γονείς των δολοφονημένων κοριτσιών, καθώς αυτοί απαλλάσσονται από το οικονομικό φορτίο που συνεπάγεται η ανατροφή και η παντρειά τους. Αφετέρου, βιώνει στιγμές κατά τις οποίες βασανίζεται από τύψεις, που πηγάζουν κυρίως από το υποσυνείδητό της, εφ όσον εκδηλώνονται με διαταραχές ύπνου και ανατριχιαστικούς εφιάλτες. Επομένως, διαπιστώνουμε ότι τον παραλογισμό της διαδέχονται και στιγμές νηφαλιότητας. Φυσικά, η επικίνδυνη δράση της δε μπορεί παρά να προκαλέσει την κοινωνική κατακραυγή και να επιφέρει το διωγμό της. Στο έργο του Σ. Γ. Βλαβιανού Η παραφροσύνη εν τη κοινωνία και η θεραπεία αυτής, που εκδόθηκε το 1907, αναφέρεται ότι ο πάσχων από «διατάραξιν φρενών» 22

δεν παρουσιάζει συνεχώς μια αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά, αλλά διατηρεί τη λογική του μέχρι τη στιγμή που μια δύναμη τον ωθεί μοιραία σε μια απονενοημένη ενέργεια, σε μια πράξη «βδελυρά». 23 Αυτή ακριβώς είναι η περίπτωση της φόνισσας, αφού ο αφηγητής περιγράφει πράγματι αυτή την ακατανίκητη ορμή που ωθεί την πρωταγωνίστρια στα φονικά. Επομένως, διαπιστώνεται και σε αυτό το σημείο η εξοικείωση του συγγραφέα με επιστημονικές απόψεις, ενδεχομένως και μελέτες της εποχής του. Στον αντίποδα της τρέλας της Φραγκογιαννούς βρίσκεται η τρέλα του νεαρού Ζάχου. Αν και δε γεννήθηκε τρελός, η αφήγηση δεν παρουσιάζει τη μεταστροφή του όπως συμβαίνει με τη Φραγκογιαννού, αλλά μια πάγια κατάσταση που φαίνεται να έχει προκύψει εξαιτίας κάποιων τραυματικών εμπειριών στο παρελθόν. Η συμπεριφορά και η ψυχική κατάσταση του Ζάχου δεν παρουσιάζει καμία αντίφαση. Αντιθέτως, τον χαρακτηρίζει η μονίμως παιδαριώδης συμπεριφορά, οι ίδιες καθημερινές συνήθειες (π.χ. το παράφωνο παίξιμο του βιολιού), η αφέλεια και η μόνιμη έλλειψη νηφαλιότητας. Δε φαίνεται να έχει συναίσθηση της διαφορετικότητάς του, ενώ γίνεται προφανές ότι δεν είναι καθόλου επικίνδυνος. Πρόκειται για τον κοινό τύπο «του τρελού του χωριού». Οι συγχωριανοί του τον αντιμετωπίζουν συνήθως χλευαστικά, κάποτε γίνεται εύκολο θύμα τους, αλλά έχει τη συμπόνια και τη συμπαράσταση των πιο ευαίσθητων μελών της κοινωνίας, κυρίως των παιδιών. Είναι, λοιπόν, φανερό ότι οι δύο περιπτώσεις ηρώων αποτελούν τις δύο αντίθετες όψεις του ίδιου ηθικού προβλήματος. Η παραφροσύνη του Ζάχου τον καθιστά ένα πλάσμα αθώο και άρα ηθικό, μάλιστα ηθικότερο από τους λογικούς αλλά πονηρούς ανθρώπους που έχουν απολέσει την παιδική αθωότητά τους, ενώ η διαστροφή της Φραγκογιαννούς την οδηγεί στη διάρρηξη των ηθικών φραγμών σε βαθμό που να ξεπερνά σε ανηθικότητα την πλειονότητα των λογικών ανθρώπων. Μολονότι η διάσταση μεταξύ των δύο «τρελών» ηρώων είναι εμφανής, είναι αξιοσημείωτες ορισμένες ομοιότητες που τους συνδέουν. Κατ αρχάς, και οι δύο ήρωες έχουν δεχτεί μια επίδραση που συντέλεσε στην εκδήλωση της ψυχικής νόσου τους. Ο αφηγητής της «Φόνισσας» αποδίδει τη μεταστροφή της ηρωίδας αφενός σε απωθημένα συναισθήματα της παιδικής και εφηβικής ηλικίας, που οφείλονται στη σκληρότητά της μητέρας της και την αδικία με την οποία ένιωθε να αντιμετωπίζεται 23 Σ. Γ. Βλαβιανός, Η παραφροσύνη εν τη κοινωνία και η θεραπεία αυτής. Μελέτη επί της συγχρόνου κοινωνικής καταστάσεως, Απόσπασμα ψυχιατρικής και νευρολογικής επιθεωρήσεως, Αθήνα, 1907, σ. 6. 23

ως κορίτσι ακόμα και στο μοίρασμα της προίκας, και αφετέρου στην κοινωνική καταπίεση που υφίστατο ως γυναίκα σε όλη την ενήλικη ζωή της. Παρομοίως, η ψυχική διαταραχή του Ζάχου έχει ως κύρια αιτία της την καταπιεστική συμπεριφορά της μητέρας του. Στην περίπτωση αυτή όμως η επίδραση της μητρικής αναλγησίας είναι άμεση και όχι απωθημένη μέχρι προχωρημένη ηλικία. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι και στα δύο έργα η μητέρα των ηρώων χαρακτηρίζεται «στρίγλα». Ακόμα, τόσο η Φραγκογιαννού όσο και ο Ζάχος διακρίνονται για το αλλόκοτο γέλιο τους. Το γέλιο του Ζάχου χαρακτηρίζεται ακόμα κακόηχο, ενώ το γέλιο της Φραγκογιαννούς πικρό. Τέλος, ο αφηγητής της «Φόνισσας» επισημαίνει την «άγρια χαρά» που κατακλύζει την ηρωίδα τη στιγμή της διάπραξης των πνιγμών. 24 Δ9. Οι επιδημίες Τόσο στο μυθιστόρημα «Η Μετανάστις» όσο και σε ορισμένα διηγήματα ο Παπαδιαμάντης εκμεταλλεύεται θεματικά ιστορικούς λοιμούς. Το μυθιστόρημα «Η Μετανάστις» αφορμάται από την επιδημία πανώλης της Μασσαλίας κατά τον 18 ο αιώνα, ενώ από τα διηγήματα, αυτά που πραγματεύονται πιο αναλυτικά το θέμα της επιδημίας είναι «Ο Βαρδιάνος στα Σπόρκα» και «Η Χολεριασμένη», τα οποία αναφέρονται σε επιδημίες χολέρας του 19ου αιώνα, σύγχρονες του συγγραφέα, που έπληξαν την Ελλάδα. 25 Εξάλλου, το διήγημα «Βαρδιάνος στα σπόρκα», δημοσιευμένο το 1893, αποτελεί καθαρά επικαιρικό ανάγνωσμα, καθώς τη χρονιά εκείνη είχε εξαπλωθεί νέα επιδημία χολέρας. 26 Η Στέση Αθήνη επισημαίνει ότι η εφημερίδα Ακρόπολις, στην οποία πρωτοδημοσιεύθηκε το διήγημα, είχε ήδη φιλοξενήσει στα φύλλα της αρκετά ειδησεογραφικά άρθρα σχετικά με τη χολέρα 24 Το αλλόκοτο γέλιο και η άγρια χαρά δεν είναι χαρακτηριστικό μόνο της Φραγκογιαννούς και του Ζάχου χαρακτηρίζει και άλλους ήρωες στο έργο του Παπαδιαμάντη, οι οποίοι έχουν νοσηρή συμπεριφορά, αλλά η κατάστασή τους δεν παρουσιάζει τη σοβαρότητα του Ζάχου και της Φραγκογιαννούς, όπως είναι για παράδειγμα ο ήρωας Αγρίμης στο διήγημα Θέρος Έρος (1891). Ως προς τη χρήση της τελευταίας φράσης, ο Λ. Καμπερίδης παρατηρεί μια ακόμα αντιστοιχία μεταξύ πρωτότυπου και μεταφραστικού έργου του συγγραφέα, καθώς οι φράσεις «αγρία χαρά» και «αγρία ηδονή» εντοπίζονται στις μεταφράσεις του, αλλά αφορούν περισσότερο τις περιπτώσεις νευροπάθειας και όχι παραφροσύνης (βλ. Καμπερίδης, ό.π., σ. 32). 25 Ο Γεράσιμος Α. Ρηγάτος («Οι επιδημίες χολέρας, τα καθαρτήρια και ο «Βαρδιάνος στα σπόρκα» του Αλ. Παπαδιαμάντη» στο Η παρουσία της ιατρικής στη νεοελληνική πεζογραφία, εκδ. Ακροκέραμος, Αθήνα 1981, σ. 18) υπολογίζει ότι ο Παπαδιαμάντης ήταν 14 χρονών όταν η χολέρα που περιγράφεται στο «Βαρδιάνο στα Σπόρκα» έπληξε την Ελλάδα, οπότε είχε σαφή εικόνα των γεγονότων, εφόσον μάλιστα στη Σκιάθο υπήρξε πράγματι ένα από τα δύο μεγάλα λοιμοκαθαρτήρια. 26 Ό.π. 24

στην Ευρώπη και στην Ασία μέχρι τη στιγμή που διαφήμισε το διήγημα «Βαρδιάνος στα σπόρκα» ως έργο που περιέχει «χολερικάς αναμνήσεις». 27 Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις ο αφηγητής προσεγγίζει το γεγονός της επιδημίας από κοινωνική και όχι από ιατρική σκοπιά. Εστιάζει στις αντιδράσεις των ανθρώπων, κυρίως των υγιών, απέναντι στο φαινόμενο της επιδημίας και στα θύματά της, καθώς και στην οργάνωση της πολιτείας προκειμένου για την αντιμετώπιση της εκάστοτε επιδημίας. Οι συγγενείς των ασθενών παρουσιάζονται να αγωνιούν για τους δικούς τους, όπως η μητέρα του Σταύρου στο διήγημα «Βαρδιάνος στα Σπόρκα» και η Μαρίνα που μέχρι την ύστατη στιγμή περιποιείται τους δικούς της στο μυθιστόρημα «Η Μετανάστις». Εν τούτοις, σε άλλες περιπτώσεις ζουν με το φόβο της μετάδοσης της ασθένειας στους ίδιους, γεγονός που τους καθιστά σκληρούς απέναντι στους αρρώστους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της άρρωστης ηρωίδας στο διήγημα «Η Χολεριασμένη», η οποία εγκαταλείπεται μαζί με το μωρό της από τον ίδιο της το σύζυγο. Εξαιτίας του φόβου της μετάδοσης της νόσου οι απλοί πολίτες καταφεύγουν ακόμα και σε σπασμωδικές και άκρως εγκληματικές συμπεριφορές, όπως είναι η απόπειρα να εγκλωβίσουν σε πύρινη λαίλαπα τα προσβεβλημένα από το λοιμό μέλη μίας οικογένειας, όπως αφηγείται ως ανάμνηση ένας από τους ήρωες στη «Μετανάστιδα». Φαίνεται, παρ όλα αυτά, πως το δέλεαρ του χρήματος είναι πιο ισχυρό από το φόβο της ασθένειας. Στο διήγημα «Η Χολεριασμένη» στηλιτεύεται έντονα η κερδοσκοπία και η απληστία του ανθρώπου, που τον κάνουν να ξεχνά τους αρχικούς του φόβους όταν πρόκειται να έχει οικονομικό όφελος. Πάντως, τόσο στο μυθιστόρημα όσο και στα διηγήματα οι ιατροί και οι ιερείς είναι αυτοί που δραστηριοποιούνται προκειμένου να βοηθήσουν όσο μπορούν, αν και η προσπάθειά τους είναι μάταιη στη «Μετανάστιδα». Ωστόσο, ο Σταύρος, κεντρικός ήρωας του διηγήματος «Βαρδιάνος στα Σπόρκα» σώζεται χάρη στη φροντίδα του φιλάνθρωπου Βαυαρού ιατρού Wild (βλ. σχετικό υποκεφάλαιο). Αντίθετα, η ηρωίδα στο διήγημα «Η Χολεριασμένη» ξεπερνά την ασθένεια χωρίς να λάβει ιατροφαρμακευτική περίθαλψη χάρη στις δικές τις φυσικές αντιστάσεις ή ακόμα και στο ψυχικό της σθένος. 27 Στέση Αθήνη, «Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδη», Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, τόμος δεύτερος, Δόμος, Αθήνα 2012, σ. 35. 25

Αναφορικά με τις πρωτοβουλίες των αρχών για την αντιμετώπιση της επιδημίας, αυτές προβάλλονται ως αρκετά οργανωμένες. Στο «Βαρδιάνο στα Σπόρκα» η αφήγηση εξηγεί πολύ αναλυτικά την υγειονομική οργάνωση, καθώς και τον τρόπο λειτουργίας των λοιμοκαθαρτηρίων ή «λαζαρέτων», κατά την παπαδιαμαντική ορολογία. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο «Βαρδιάνος στα Σπόρκα» έχει επικαιρική αφόρμηση. Ωστόσο, η εστίαση του αφηγητή στις ανθρώπινες ιστορίες που εκτυλίσσονται γύρω από την ασθένεια καθιστούν το έργο συμβολικό καθώς η χολέρα εκπροσωπεί το κάθε είδους κακό που δοκιμάζει τις ανθρώπινες σχέσεις, όπως διαπιστώνει ο Γ. Α. Ρηγάτος. 28 Δ10. Θνησιμότητα λεχώνων, νεογνών και παιδιών Οι αναφορές σχετικά με τη θνησιμότητα των λεχώνων, των νεογνών αλλά και των παιδιών σε μεγαλύτερη ηλικία είναι πάρα πολλές στη διηγηματογραφία του Παπαδιαμάντη. Οι λεχώνες πεθαίνουν στη γέννα ή λίγο αφ ότου γεννήσουν, ενώ τα μωρά που γεννιούνται ασθενικά, επίσης συχνά υποκύπτουν. Ο αφηγητής δεν αναφέρεται στα αίτια που επιφέρουν αυτό το αποτέλεσμα κάποιες φορές μόνο επισημαίνονται ορισμένα συμπτώματα των νεογνών, όπως ο βήχας και ο πυρετός. Ωστόσο, ο αναγνώστης εύκολα κατανοεί ότι κατά την εποχή της συγγραφής των έργων - και δη στις επαρχιακές κοινωνίες η προσβολή ενός οργανισμού καταπονημένου, όπως της λεχώνας, ή αδύναμου ακόμα, όπως του νεογνού, είναι συχνό φαινόμενο που μπορεί να οδηγήσει στο θάνατο. Επομένως, είτε επιπλοκές του τοκετού είτε ιοί μπορεί να έχουν μοιραία επίδραση στις μητέρες και τα βρέφη. Αντιστοίχως, οι περιπτώσεις παιδιών που αρρωσταίνουν και πεθαίνουν πριν ενηλικιωθούν είναι πάμπολλες και συχνά πολλαπλές εντός της ίδιας οικογένειας. Η αιτία της νόσου είτε δε διευκρινίζεται είτε αναφέρεται ως «ζούρα» και «παιδικός μαρασμός». Ο δεύτερος όρος, όμως, δεν είναι αρκετά σαφής ώστε να αποδώσει τη φύση της ασθένειας και μοιάζει περισσότερο με περιγραφή ή σύμπτωμα ασθένειας. Παρ όλα αυτά, αν συνδυαστεί με άλλα συμπτώματα που αναφέρονται, όπως είναι η 28 Ρηγάτος, ό.π. 26

καχεξία και η χλωμάδα που θα μπορούσε να είναι σύμπτωμα αναιμίας-, αλλά και με τη μεγάλη διάρκεια που έχει ο «παιδικός μαρασμός», ενισχύει την υπόθεση ότι πρόκειται για λευχαιμία, ασθένεια που πλήττει ανέκαθεν κυρίως τους παιδικούς οργανισμούς. Δ11. Εγκεφαλικά επεισόδια Μια ακόμα συνήθης νόσος που εμφανίζεται στα διηγήματα είναι τα εγκεφαλικά επεισόδια. Μολονότι δεν κατονομάζονται, ο αφηγητής περιγράφει με τέτοια επιστημονική ακρίβεια την κλινική εικόνα τους, ώστε να είναι ασφαλές το συμπέρασμα ότι πρόκειται για εγκεφαλικά επεισόδια. Τα βασικότερα συμπτώματα που επισημαίνονται είναι αιφνίδια μερική παράλυση και αδυναμία άρθρωσης, ενώ το επίθετο «ημίπληκτος» που χρησιμοποιείται σε αυτές τις περιπτώσεις αποδίδει με σαφήνεια τη φύση της νόσου. Τα αίτια άλλοτε δεν αναφέρονται, ενώ άλλοτε οι ήρωες αποδίδουν την αιφνίδια αυτή κατάσταση σε συνάντηση με ξωτικό. Δ12. Ο ιατρός Η φιγούρα του ιατρού στο παπαδιαμαντικό έργο σχετίζεται σχεδόν πάντα με αρνητικά συγκείμενα. Η τυπική εικόνα του ιατρού ως ευυπόληπτου υπηρέτη της ιατρικής επιστήμης και ευεργέτη των αρρώστων ανατρέπεται και τη θέση της καταλαμβάνει μια καρικατούρα της. Ο παπαδιαμαντικός ιατρός διακρίνεται από αμέλεια καθηκόντων και αδιαφορία για τον άρρωστο. Ακόμα κι όταν προστρέξει να τον βοηθήσει, είτε είναι πλέον αργά, οπότε ο ρόλος του περιορίζεται στην τυπική ιατροδικαστική έκθεση των αιτιών θανάτου, είτε οι ενέργειες και οι ιατρικές συμβουλές του αποδεικνύονται ατελέσφορες. Ακόμα πιο δραματική είναι η περίπτωση του ιατρού που επιμένει σε μια λανθασμένη «θεραπεία», η οποία όχι μόνο δεν φέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα της ανάρρωσης του ασθενή, αλλά επιταχύνει το θάνατό του. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της περίπτωσης εντοπίζεται στο μυθιστόρημα «Η Μετανάστις», 27

στο οποίο οι ευθύνες του θανάτου της ηρωίδας (Μαρίνα) επιρρίπτονται από τους οικείους της ευθέως στον ιατρό. Ασφαλώς, η προσωπικότητα του παπαδιαμαντικού ιατρού δεν είναι άσχετη με την επιστημονική του ανεπάρκεια. Ιδιοτελής, καιροσκόπος και βαθιά αλαζόνας εκμεταλλεύεται το κοινωνικό κύρος που του προσδίδει η ιδιότητά του, χωρίς ωστόσο να μπορεί να το εκπληρώσει. Η ηθική και επαγγελματική υπόληψη του ιατρού υπονομεύεται τόσο από την ίδια την αφήγηση, όσο και από τους παπαδιαμαντικούς ήρωες που συχνά αμφισβητούν ρητά την αποτελεσματικότητά του. Παραδόξως, όμως, επιζητούν τη βοήθειά του, σε συνδυασμό συνήθως και με την άσκηση άλλων, εμπειρικών, πρακτικών. Το οξύμωρο αυτής της στάσης μπορεί να ερμηνευτεί αν αναλογιστεί κανείς ότι η απελπισία των συγγενών του ασθενή είναι τέτοια ώστε μετέρχονται όλες τις δυνατές επιλογές. Εκτός της αμφισβήτησης των ιατρών, ο αφηγητής σε ορισμένες περιπτώσεις φαίνεται επιφυλακτικός ως προς την αποτελεσματικότητα των ιατρικών μεθόδων γενικότερα. Από αυτή την άποψη χρειάζεται να διερευνηθεί η σχέση του ίδιου του συγγραφέα με την ιατρική, η πιθανή ανάγνωση κειμένων ιατρικού περιεχομένου ή οι εμπειρίες του με ιατρούς. Πάντως, τα βιογραφικά στοιχεία του επικυρώνουν την κακή σχέση του Παπαδιαμάντη με την ιατρική, εφόσον γνωρίζουμε την άρνησή του να εισαχθεί στο νοσοκομείο παρά την κλονισμένη υγεία του και τις παραινέσεις του φίλου του ιατρού, Παύλου Νιρβάνα. Οι μοναδικές περιπτώσεις ιατρών των οποίων η δράση αποτιμάται θετικά στο σύνολο των καταγεγραμμένων λημμάτων είναι οι ιατροί της Μασσαλίας στη «Μετανάστιδα» που προσπαθούν, αν και ανεπιτυχώς, να σώσουν τους πολίτες από την πανούκλα, και ο Βαυαρός Wilhelm Wild, που συναντάμε σε αρκετά παπαδιαμαντικά διηγήματα. Δ13. Wilhelm Wild, ένας εξαιρετικός ιατρός Ανάμεσα στο πλήθος των ιατρών που εμφανίζονται στο πεζογραφικό έργο του Παπαδιαμάντη, περιγράφεται και η δράση του ιατρού Wilhelm Wild, που αποτελεί 28

υπαρκτό πρόσωπο 29. Το όνομά του εμφανίζεται στην παπαδιαμαντική διηγηματογραφία με διάφορες εξελληνισμένες εκδοχές, όπως «Βίλελμ Βουνδ», «Γουλιέλμος Βιλδ» κ.τ.λ. ή και κρυπτογραφικά, όπως «ιατρός Β.». Η αναλυτικότερη αναφορά σε αυτόν γίνεται στο εκτενές διήγημα «Βαρδιάνος στα Σπόρκα», που έχει ως θέμα του μια επιδημία χολέρας. Η ιδιαιτερότητα της περίπτωσης του Wild έγκειται σε πολλά χαρακτηριστικά. Καταρχάς, είναι ο μόνος ιατρός ο οποίος αναφέρεται ονομαστικά. Αποκτά, λοιπόν, ταυτότητα σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ιατρούς του παπαδιαμαντικού κόσμου, στους οποίους η αναφορά είναι πάντα ανώνυμη. Ο αφηγητής παραθέτει κι άλλα στοιχεία που συνθέτουν μια ακόμα πιο ολοκληρωμένη ταυτότητα του ιατρού, όπως το γεγονός ότι είναι Βαυαρός, ότι ασκεί πολλά χρόνια την ιατρική στη Σκιάθο κι ότι η κυβέρνηση συχνά τον αποστέλλει στο λοιμοκαθαρτήριο της Δήλου. Πιο σημαντική είναι η αναφορά στα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του Wild. Σκιαγραφείται ως ένας χαρακτήρας φιλάνθρωπος και συμπαθής, αλλά και ως ένας επαγγελματίας με ήθος και ειλικρινή αφοσίωση στο λειτούργημα που επί δεκαετίες υπηρετεί. Ο αφηγητής δεν παραλείπει να εγκωμιάζει τη στάση του συγκεκριμένου ιατρού σχεδόν σε κάθε αναφορά σε αυτόν. Κάτι παρόμοιο δε συμβαίνει με κανένα άλλο παπαδιαμαντικό ιατρό. Η άποψη του αφηγητή για τον Wild συμπίπτει με την άποψη του ίδιου του Παπαδιαμάντη για αυτόν, γεγονός που είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε από την νεκρολογία του Wild που δημοσιεύει ο Παπαδιαμάντης στην εφημερίδα Το Άστυ, το 1899, έτος θανάτου του. Σε αυτήν ο Παπαδιαμάντης επανέρχεται στους επαινετικούς χαρακτηρισμούς τόσο ως προς το χαρακτήρα του ιατρού, όσο και ως προς την επαγγελματική του ακεραιότητα 30. Ωστόσο, η ιδιαιτερότητα της επώνυμης περίπτωσης του Wild, που τόσο εμφατικά αντιδιαστέλλεται από τους υπόλοιπους ανώνυμους γιατρούς, υποδεικνύει με μεγαλύτερη ενάργεια την ανυποληψία των υπόλοιπων παπαδιαμαντικών ιατρών. Με άλλα λόγια, λειτουργεί ως η φωτεινή εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα. 29 Ρηγάτος, ό.π., σ. 30-31. 30 Το Άστυ, 28 Φεβρουαρίου 1899, σ. 3. 29

Δ14. Η εμπειρική ιατρική Στις παπαδιαμαντικές κοινωνίες ο ιατρός δεν είναι το μόνο πρόσωπο που καλείται να βοηθήσει τους ασθενείς. Παράλληλα με αυτόν δρουν οι «γιάτρισσες» ή «ψευδογιάτρισσες» και οι μαίες. Οι δύο αυτές κατηγορίες ενσαρκώνονται από γυναίκες ώριμης ηλικίας που έχουν αποκτήσει πείρα στα ιατρικά τους καθήκοντα και μεταχειρίζονται εμπειρικές πρακτικές. Αν και ο ορθολογιστής αναγνώστης θα περίμενε από τους ήρωες των έργων να προτιμούν την επιστημονική γνωμάτευση του ιατρού από τις εμπειρικές μεθόδους των γυναικών, στα περισσότερα έργα στα οποία εμφανίζονται είναι περιζήτητες και η συμβολή τους είναι καταλυτική. Οι συγγενείς των ασθενών μετέρχονται όλους τους δυνατούς τρόπους προκειμένου να ιαθεί το οικείο τους πρόσωπο. Για αυτό το λόγο επιζητούν τη βοήθεια τόσο του ιατρού όσο και της ψευδογιάτρισσας, δίχως να ιεραρχούν την αξία του καθενός. Αυτή η στάση καταδεικνύει την έλλειψη αναγνώρισης της ιατρικής αυθεντίας και εν τέλει συνιστά μια ακόμα υπονόμευση του ιατρού και της επιστήμης. Εντούτοις, η χρήση του πρώτου συνθετικού «ψευδό-» διακρίνει έστω και τυπικά τις εμπειρικές γιάτρισσες από τους ιατρούς, αφού υποδηλώνει ότι η διαφορά ανάμεσα στις δύο κατηγορίες έγκειται στην κατοχή ή στην έλλειψη επιστημονικών γνώσεων. Όσον αφορά στη μαία, αυτή είναι αναγκαία στις γέννες, από τις οποίες εξάλλου ο ιατρός απουσιάζει παντελώς. α. Η μαία Η μαία είναι ένα πρόσωπο που έχει ιδιαίτερο ρόλο στον παπαδιαμαντικό κόσμο. Την ιδιότητα αυτή κατέχουν γυναίκες του χωριού, που δεν έχουν καμία θεωρητική επιστημονική γνώση πάνω στο αντικείμενο, αλλά το ασκούν χάρη στην εμπειρία που έχουν αποκτήσει. Το προφίλ της μαίας δεν είναι τόσο αρνητικά φορτισμένο όσο του ιατρού, μολονότι και αυτό υπονομεύεται συχνά. Κατ αρχάς, η επιλογή αυτού του επαγγέλματος σκιαγραφείται ως επιπόλαιη και ρηχή. Οι προθέσεις της εκάστοτε μαμής είναι απλώς βιοποριστικές και διόλου ανθρωπιστικές. Ακόμα, η μαία δεν έχει μόνο την ικανότητα να βοηθά σημαντικά στον τοκετό, αλλά και να επιφέρει την έκτρωση στις εγκυμονούσες που το επιθυμούν, ενώ σε μια περίπτωση (στο διήγημα «Το Χατζόπουλο») η μαία συμμετέχει καταλυτικά σε μια απάτη που σκαρώνει η εγκυμονούσα με μια συγγενή της προκειμένου να παρουσιαστεί το νεογνό ως τέκνο 30