2. H αρχαία Ελλάδα (απ το 1100 ως το 323 π.χ.) Η ελληνική ιστορία µε τη µελέτη του µυκηναϊκο πολιτισµο έχει διαν σει την πρωτο-ιστορική της περίοδο. Η επιστηµονική έρευνα ρισε την αρχή της ελληνικής ι- στορίας µετά την κατάρρευση του µυκηναϊκο κ σµου, περίπου το 1100 π.χ. Οι πρώτοι αιώνες (11ος-9ος αι. π.χ.) αποτελο σαν ένα µεταβατικ στάδιο αναστατώσεων, στη διάρκεια του οποίου τα ελληνικά φ λα µετά απ συνεχεί ς µετακινήσεις απέκτησαν τις µ νιµες εγκαταστάσεις τους στις δ ο πλ ευρές του Αιγαίου. Ο τ πος έπαιξε καθοριστικ ρ λο στην οικονοµική τους ανάπ τυξη και την πολιτική τους οργάνωση. Το γεωγραφικ ελλαδικ ανάγλυφο εµπ δισε την ένωση, η θάλασσα µως αποτέλεσε πηγή ζωής και παράγοντα ευνοϊκ για την εξάπλωσή τους. Άνοιξε νέους ορίζοντες, οδήγησε τους Έλληνες σε άλλες περιοχές εγκατάστασης, άλλοτε µ νιµης και άλλοτε πρ σκαιρης. Η οργάνωσή τους σε π λεις-κράτη και οι επαφές τους µε άλλου ς λαο ς υπήρξαν παράγοντες καθοριστικής σηµασίας για τη δηµιουργία του ε λληνικο πολιτισµο, του «ελληνικο θα µατος», πως ονοµάστηκε. Στο χρονικ διάστηµα των οκτώ αιώνων απ την καταστροφή τ ου µυκηναϊκο πολιτισµο µέχρι και το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (323 π.χ.) ο ελληνικ ς κ σµος διήνυσε πολυτάραχη και δηµιουργική ιστορική πορεία, της οποίας τη µελέτη διακρίνουµε σε τρεις διαδοχικές περι δους: την οµηρική εποχή (1100-750 π.χ.), την αρχαϊκή εποχή (750-480 π.χ.) και την κλασική εποχή (480-323 π.χ.). Ο µηρος, ρωµαϊκ αντίγραφο. (Γλυπτοθήκη Μονάχου) 2.1 Οµηρική εποχή (1100-750 π.χ.) Την παρακµή των µυκηναϊκών κέντρων ακολο θησε περίοδος αναστατώσεων, η οποία διήρκεσε περίπου τρεις αιώνες. Οι συνεχείς µετακινήσεις των ελληνικών φ λων αποτέλεσαν µια µεταβατική εποχή, προς το τέλος της οποίας, µετά την απ κτηση µ νιµων εγκαταστάσεων, οι Έλληνες διαµ ρφωσαν τις προϋποθέσεις της ανασυγκρ τησής τους. Κ ρια πηγή πληροφοριών γι αυτή την περίοδο, εκτ ς απ την αρχαιολογική έρευνα, είναι τα οµηρικά έπη. Για το λ γο αυτ, οι ερευνητές την ονοµάζουν συµβατικά οµηρική εποχή. Έχει χαρακτηριστεί και ως ελληνικ ς µεσαίωνας ή σκοτεινοί χρ νοι, γιατί παλαι τερα τη θεωρο σαν εποχή παρακµής και οι γνώσεις µας γι αυτήν ήταν περιορισµένες. Σήµερα η ιστορική έρευνα µιλάει πλέον για µια περίοδο ανασυγκρ τησης και 76
οργανωτικής δηµιουργίας, στη διάρκεια της οποίας τέθηκαν τα θεµέλια του ελληνικο πολιτισµο. Οι µετακινήσεις (11ος-9ος αι. π.χ.). Στα τέλη του 12ου αι. π.χ. οι ερευνητές διαπιστώνουν α- ραίωση του πληθυσµο και απουσία κοινωνικής και πολιτικής συγκρ τησης. Είναι γεγον ς τι πριν απ τη φηµολογο µενη κάθοδο των ωριέων υπάρχει γενικ τερη αναστάτωση. Η κ ρια αιτία της παρακµής των µυκηναϊκών κέντρων έχει καταγραφεί στο προηγο µενο κεφάλαιο. Η θεωρία της καθ δου των ωριέων ως µ νης αιτίας κατάρρευσης των Μυκηναίων δεν έχει σήµερα ε- πιστηµονικά ερείσµατα. Η απουσία αντίστασης διευκ λυνε την επικράτηση των ωριέων και συνετέλεσε σε ανακατατάξεις των ελληνικών πληθυσµών µέσα στον ελλαδικ χώρο αλλά και στη δηµιουργία µεταναστευτικο ρε µατος προς τις ακτές της Μ. Ασίας. Σ µφωνα µε τις πληροφορίες που µας δίνουν οι ιστορικοί του 5ου αι. π.χ., ο Ηρ δοτος και ο Θουκυδίδης, η πρώτη µετακίνηση πραγµατοποιήθηκε απ τους Θεσσαλο ς, οι οποίοι απ τη Θεσπρωτία ήρθαν στην περιοχή που έκτοτε φέρνει το νοµά τους. Έτσι οι παλαι τεροι κάτοικοι της περιοχής, οι Βοιωτοί µετακινήθηκαν ν τια στο χώρο γ ρω απ τη Θήβα. Το δε τερο µεταναστευτικ ρε µα εξαιτίας της καθ δου των ωριέων είχε µεγαλ τερο αντίκτυπο και ευρ τερες πληθυσµιακές ανακατατάξεις 1. Η διείσδυσή τους στον ελληνικ κορµ, σ µφωνα µε την επικρατο σα εκδοχή, έγινε απ τη βορειοδυτική Ελλάδα στις αρχές του 11ου αι. π.χ. σταδιακά και κατά κ µατα. Οι πρώτες εγκαταστάσεις τους ήταν στην περιοχή της Πίνδου, στη Φθιώτιδα και την περιοχή ν τια του Ολ µπου και της σσας. Απ την Πίνδο οµάδες ωριέων µετακινήθηκαν στη ωρίδα περιοχή που οφείλει το νοµά της σ αυτο ς και στη συνέχεια πέρασαν σε περιοχές της Πελοποννήσου. Μια απ τις ισχυρ τερες ο- µάδες εγκαταστάθηκε στη Λακωνία. Η είσοδος των ωριέων στην Πελοπ ννησο είχε το χαρακτήρα στρατιωτικής επιχείρησης µε στ χο την υ- 1. Οι µετακινήσεις των ελληνικών φ λων Και οι δ ο ξεχώριζαν απ τους άλλους: οι Αθηναίοι κρατο σαν απ το πελασγικ γένος και οι Λακεδαι- µ νιοι απ το ελληνικ. Οι πρώτοι δεν µετακινήθηκαν ποτέ απ τα µέρη τους, οι δε τεροι µως είχαν πολ περιπλανηθεί. ταν βασίλευε ο ευκαλίων κατοικο σαν την Φθιώτιδα και ταν βασίλευε ο ώρος, γιος του Έλληνος, είχαν κατοικήσει την χώρα που είναι γ ρω απ την σσα και τον λυµπο, η οποία λέγεται Ιστιαιώτις. ταν οι Καδµείοι τους έδιωξαν απ κει, πήγαν να κατοικήσουν στην Πίνδο, που ονοµάστηκαν Μακεδνοί. Απ κει πάλι πήγαν στη ρυοπίδα και απ την ρυοπίδα, ταν ήρθαν στην Πελοπ ννησο, ονοµάστηκαν ωριείς. Ηρ δοτος, Α, 56 µετ. Αγγ. Βλάχου. Εξήντα χρ νια µετά την άλωση της Τροίας οι Θεσσαλοί έδιωξαν απ την Άρνη τους σηµερινο ς Βοιωτο ς, που ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή η οποία λέγεται σήµερα Βοιωτία και άλλοτε ονοµαζ ταν Γη του Κάδµου. Μερικοί Βοιωτοί ήσαν κι λας εγκατεστηµένοι εκεί και µερικοί απ αυτο ς πήραν µέρος στην εκστρατεία εναντίον της Τροίας. Ογδ ντα χρ νια µετά την άλωση της Τροίας, οι ωριείς µε τους Ηρακλείδες κατάκτησαν την Πελοπ ννησο. Μ νο µετά απ πολλά χρ νια η Ελλάδα ησ χασε οριστικά, σταµάτησαν οι µετοικεσίες και έτσι µπ ρεσε να ιδρ σει αποικίες. Οι Αθηναίοι εγκαταστάθηκαν στις Ιωνικές πολιτείες και στα περισσ τερα νησιά. Οι Πελοποννήσιοι εγκαταστάθηκαν στην Ιταλία και στη Σικελία και σε µερικά µέρη της υ- π λοιπης Ελάδας. λες αυτές οι α- ποικίες ιδρ θηκαν µετά τα Τρωικά. Θουκυδίδης, Α, 12 µετ. Αγγ. Βλάχου. 77
ποταγή των αχαϊκών µυκηναϊκών πληθυσµών. Την κατάληψη του µεγαλ τερου µέρους της Πελοποννήσου και την κυριαρχία τους στους αχαϊκο ς πληθυσµο ς, οι ωριείς αργ τερα ερµήνευσαν µε το µ θο της επαν δου των Ηρακλειδών, δηλαδή των απογ νων του Ηρακλή που επέστρεψαν στην αρχαία τους κοιτίδα. Νε τερη άποψη επιστηµονικά τεκµηριωµένη, δε δέχεται τη θεωρία της καθ δου των ωριέων, την είσοδ τους δηλαδή στον ελληνικ κορµ α- π τη βορειοδυτική Ελλάδα. Αντίθετα, υποστηρίζει τι οι ωριείς ήταν ένα ελληνικ ποιµενικ φ λο που κατοικο σε σε ορεινές περιοχές της Ελλάδας και το οποίο µετά τη διάλυση του µυκηναϊκο κ σµου βρήκε την ευκαιρία να κατέβει σε περιοχές πεδινές και να τις καταλάβει. Αµφορέας απ τον Κεραµεικ (9ος αι. Η επικράτηση των ωριέων είχε ως άµεση συνέπεια τη δηµιουργία δηµογραφικο προβλήµα- π.χ.). Η διακ σµηση των αγγείων τους πρώτους αιώνες της ιστορικής περι δου περιορίζεται σε ζώνες και γίνεται µε γεωµετρικά σχέδια. κινήσεις ελληνικών πληθυσµών. τος, που εκτονώθηκε µέσα απ αλυσιδωτές µετα- (Αθήνα, Εθνικ Αρχαιολ. Μουσείο) Ο πρώτος ελληνικ ς αποικισµ ς. Τα ελληνικά φ λα απ τα µέσα περίπου του 11ου αι. π.χ. µέχρι και τον 9ο αι. π.χ. εξαπλώθηκαν, µε γέφυρα τα νησιά του Αιγαίου, στις δυτικές ακτές της Μ. Ασίας. Οι µεταναστευτικές αυτές κινήσεις είναι γνωστές ως πρώτος ελληνικ ς αποικισµ ς. Ελληνικά φ λα που µιλο σαν την αιολική διάλεκτο, µετακινήθηκαν απ τη Θεσσαλία προς το βορειοανατολικ Αιγαίο και εγκαταστάθηκαν στα νησιά Τένεδο και Λέσβο και στα απέναντι παράλια της Μ. Ασίας, στην περιοχή που ονοµάστηκε Αιολίς. Οι Ίωνες, άλλο ελληνικ φ λο, απ τη βορειοανατολική Πελοπ ννησο, την Αττική, την Ε βοια συµπαρασ ροντας «λλα τε θνεα πολλά» (Ηροδ., Α, 146), πως ρ οπες, Μολοσσο ς, Αρκάδες, Φωκείς, Μάγνητες κ.ά., µε γέφυρα τις Κυκλάδες µετακινήθηκαν προς τη Σάµο, τη Χίο και τις απέναντι α- κτές της Μ. Ασίας, που ίδρυσαν δώδεκα νέες π λεις. Αυτές οι π λεις στη συνέχεια συγκρ τησαν θρησκευτική ένωση, το Πανιώνιο, µε κέντρο το ιερ του Ποσειδώνα, στο ακρωτήριο της Μυκάλης. Η εξάπλωση των Ιώνων έγινε προοδευτικά σε βάρος των άλλων φ λων, µε αποτέλεσµα ολ κληρη η δυτική ακτή της Μ. Ασίας να γίνει γνωστή µε το νοµα Ιωνία. Τέλος, ακολο θησε η µετανάστευση των ωριέων. Οι ωριείς δε µετακινήθηκαν ως προσφυγικές οµάδες, πιεζ µενες απ άλλα φ λα. Πρ κειται µάλλον για τις πρώτες δωρικές οµάδες που γνώρισαν τη θάλασσα. Αποχώρησαν απ τη Λακωνία, την Επίδαυρο, την Τροιζήνα και εγκαταστάθηκαν στη Μήλο, τη Θήρα, την Κρήτη και στη συνέχεια στη Ρ δο, την Κω και στις νο- 78
Η µετανάστευση των ελληνικών φ λων 79
2. Οι ανταλλαγές αγαθών στους οµηρικο ς χρ νους Έτσι σα µίλησαν, απήδηξαν απ τ αµάξια κάτω, δώσαν τα χέρια τους κι ορκίστηκαν πιστή φιλιά κι αγάπη. Τ τε του Γλα κου επαρασάλεψε τα φρένα ο γιος του Κρ νου, που τ άρ- µατά του πήγε κι άλλαξε µε του τρανο ιοµήδη, χρυσά µε χάλκινα, ε- κατ βοδα µ εννιάβοδα µονάχα. Ιλιάδα, Ζ, 232-236 µετ. Ν. Καζαντζάκη-Ι. Κακριδή. Εκείθε οι Αργίτες οι µακρ µαλλοι ψωνίζαν το κρασί τους, κι έδινε ποιος χαλκ, ποιος σίδερο στραφταλιστ, ποιος πάλε µε β δια ζωντανά του τ άλλαζε ποιος µε βοδιώ τοµάρια, ποιος και µε σκλάβους, κι έτσι εχαίρουνταν πλο σιο τραπέζι πάντα. Ιλιάδα, Η, 472-475 µετ. Ν. Καζαντζάκη-Ι. Κακριδή. 3. Ο οµηρικ ς «οίκος» Τι είναι ο οίκος; Η λέξη αποδίδεται πολλές φορές µε τον ρο «οικογένεια». µως η απ δοση αυτή είναι πολ στενή και θα µπορο σε να οδηγήσει σε εσφαλµένα συµπεράσµατα. Ο οίκος, ακ µη και απ την άποψη του αριθµο των ανθρώπων, είναι κάτι πολ περισσ τερο απ οικογένεια µε τη σηµερινή σηµασία της λέξης (δηλαδή, την οµάδα που αποτελείται απ τους γονείς και τα παιδιά, την «πυρηνική» οικογένεια)... Αλλά περιλαµβάνει επίσης λα εκείνα τα ά- τοµα είτε πρ κειται για ελε θερους είτε για δο λους τα οποία εξαρτώνται άµεσα απ τον επικεφαλής του οίκου ( λους εκείνους τους υπηρέτες στους οποίους έχουν ανατεθεί τα πολλά και διάφορα καθήκοντα που απαιτο νται απ την οικονοµική ζωή του οίκου... Με άλλα λ για, ο οίκος µε την καθαρά «ανθρώπινη» µορφή του τιοδυτικές ακτές της Μ. Ασίας. Οι π λεις Ιαλυσ ς, Κάµιρος και Λίνδος της Ρ δου, η π λη της Κω, καθώς και η Κνίδος και η Αλικαρνασσ ς στη Μ. Ασία, συγκρ τησαν στη συνέχεια θρησκευτική ένωση, γνωστή ως δωρική εξάπολη, µε κέντρο το ιερ του Απ λλωνα, στο Τρι πιο α- κρωτήριο της Κνίδου. λα τα ελληνικά φ λα που µετανάστευσαν στα νησιά του ανατολικο Αιγαίου και στις µικρασιατικές ακτές απέκτησαν γρήγορα µ νιµη ε- γκατάσταση στους νέους τ πους και προοδευτικά επεκτάθηκαν στην ενδοχώρα. Σε ορισµένες περιπτώσεις αναµείχθηκαν µεταξ τους αλλά και µε τους γηγενείς πληθυσµο ς. Οικονοµική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση. α) Η οικονοµία. Αυτή την εποχή, κ ρια πηγή οικονοµικής ανάπτυξης ήταν η γη. Η παραγωγή στηριζ ταν σε µια µορφή κλειστής αγροτικής οικονοµίας. Τα µέλη δηλαδή κάθε οικογένειας, µαζί µε άλλα άτοµα που εξαρτι νταν οικονο- µικά απ την οικογένεια, συγκροτο σαν έναν οίκο και επιτελο σαν λες τις παραγωγικές εργασίες. εν υπήρχαν περιθώρια εργασιακής ειδίκευσης σε µεγάλη κλίµακα και κατ επέκταση δεν υπήρχε βιοτεχνική ανάπτυξη. λα τα παραγ µενα αγαθά, κυρίως γεωργικά και κτηνοτροφικά, καταναλώνονταν στο πλαίσιο του οίκου. Πολλές φορές παρουσιαζ ταν έλλειψη αγαθών, τα οποία αναπληρώνονταν µε άλλους τρ πους πως µε περιορισµένο ανταλλακτικ εµπ ριο µεταξ των οίκων, µε ανταλλαγή δώρων, µε τον π λεµο και την πειρατεία. Μέτρο αναφοράς για την αξιολ γηση των ανταλλασσ µενων αγαθών ήταν το β δι ή τα δέρµατα ζώων, τα µέταλλα κι ακ µα οι δο λοι 2. Την εποχή αυτή το εξωτερικ εµπ ριο, κυρίως για την προµήθεια µετάλλων και δο λων, διεξαγ ταν απ τους Φοίνικες. β) Η κοινωνία. Στις πρώιµες αυτές κοινωνίες ο οίκος φαίνεται πως λειτο ργησε ως µονάδα κοινωνικής συγκρ τησης 3. Με τον τερµατισµ των µετακινήσεων των ελληνικών φ λων και την απ κτηση µ νιµων εγκαταστάσεων, τα µέλη του 80
οίκου, που συνδέονταν µε συγγενικο ς δεσµο ς, γίνονταν κάτοχοι της γης και αποκτο σαν οικονοµική ισχ. Ήταν οι άριστοι (ευγενείς), που τους γνωρίζουµε απ τις διηγήσεις του Οµήρου. Στο πλαίσιο του οίκου, ωστ σο, ζο σαν και πολλοί άνθρωποι που δεν είχαν άµεσους συγγενικο ς δεσµο ς µε τους ευγενείς. Αυτοί αποτελο σαν µια πολυάριθµη κοινωνική οµάδα γνωστή µε την ονοµασία πλήθος. Ανεξάρτητοι απ τον οίκο αλλά οικονοµικά εξαρτώµενοι απ τους οίκους µιας ευρ τερης περιοχής, ήταν εκείνοι των οποίων η εργασία προϋπέθετε κάποια ειδίκευση, πως ο ξυλουργ ς, ο αγγειοπλάστης, ο χαλκουργ ς κ.ά. Αυτοί ονοµάζονταν δηµιουργοί και ασκο σαν την εργασία τους για να καλ ψουν τις ανάγκες µιας κοιν τητας που περιλάµβανε τους οίκους µιας περιοχής. Τέλος, οι δο λοι αποτελο σαν περιουσιακ στοιχείο του οίκου. Οι περισσ τεροι είχαν αποκτηθεί απ τους πολέµους ή την πειρατεία. γ) Η πολιτική οργάνωση. Οι πρώτες ελληνικές κοινωνίες οργανώθηκαν µε φυλετικά κριτήρια, δηλαδή αποτέλεσαν κράτη φυλετικά*. Κάθε φ λο, το οποίο διαρθρων ταν σε φυλές, φ(ρ)ατρίες και γένη µε βάση τους συγγενικο ς δεσµο ς, µπορο σε να αποτελέσει ένα κράτος. Φυλετικ κράτος επίσης µπορο σε να προκ ψει α- π τη διάσπαση εν ς φ λου ή ακ µα απ την έ- νωση περισσοτέρων φυλών του ίδιου φ λου. Η ανάγκη µως για την αντιµετώπιση των προβληµάτων µέσα στα φυλετικά κράτη θα οδηγήσει προοδευτικά στην πολιτική τους οργάνωση. Έτσι, οι φυλετικοί αρχηγοί της εποχής των µετακινήσεων εξελίχθηκαν σε κληρονοµικο ς βασιλείς, αφ του τα φ λα απέκτησαν µ νιµες ε- γκαταστάσεις. Ο βασιλιάς των οµηρικών κοινωνιών, δηλαδή αυτών που προέκυψαν µετά τις µετακινήσεις των ελληνικών φ λων, ήταν ο αρχηγ ς του στρατο σε εποχή πολέµου και ο κυβερνήτης µε θρησκευτική και δικαστική εξουσία σε περίοδο ειρήνης. δεν είναι ένας θεσµ ς που βασίζεται αποκλειστικά και µ νο στη συγγένεια. Ωστ σο η έννοια του οίκου καλ πτει πολ περισσ τερα απ µιαν α- πλή οµάδα ανθρώπων. Ο οίκος περιλαµβάνει και περιουσιακά στοιχεία κάθε είδους, τα οποία στην πράξη δεν µπορο ν να χωριστο ν απ την ανθρώπινη οµάδα, αφο εξασφαλίζουν την υλική της παρξη. Εποµένως η γη, τα κτίρια, τα ζώα, τα κάθε είδους αποθέµατα, ο εξοπλισµ ς και ο τω καθεξής αποτελο ν λα µέρος του οίκου. Μ.M. Austin, P.Vidal-Naquet, Οικονοµία και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, µετ. Τ. Κουκουλι ς, εκδ. αίδαλος, σ. 67. Χάλκινο ειδώλιο* ανδρικής µορφής απ το ιερ της Ολυµπίας (8ος αι. π.χ.). Τα πρώτα δείγµατα της ελληνικής πλαστικής είναι µικρών διαστάσεων. (Μουσείο Ολυµπίας) 81
4. Η διάκριση ανάµεσα στους ευγενείς και το πλήθος Άλλη µια περίπτωση που ο λα ς καλείται να αντιταχθεί στη γνώµη ε- ν ς βασιλιά ή εν ς ήρωα συναντο µε στην Οδ σσεια. Εκεί ο σοφ ς Μέντωρ, ταν έρχεται η σειρά του να µιλήσει, καλεί το λα της Ιθάκης, που έχει συναχθεί στην αγορά, να στραφεί εναντίον των µνηστήρων: «µε το λα τον αποδέλοιπο θυµώνω, που καθ στε αµίλητοι λοι και δε στρώνετε στα λ για αυτο ς τους λίγους µνηστήρες, τ σο πλήθος που σαστε, να τους ανακρατήστε!» (β 239-41). Με την έκφραση «τ σο πλήθος πο σαστε» διατυπώνεται ουσιαστικά για πρώτη φορά η αρχή της πλειοψηφίας, που θα αποτελέσει αργ τερα το θεµέλιο λίθο της αθηναϊκής δηµοκρατίας του 5ου αιώνα. Cl. Mossé, Η αρχαϊκή Ελλάδα, µετ. Στρ. Πασχάλης, εκδ. ΜΙΕΤ, σ. 103. ίπλα στο βασιλιά υπήρχε ένα συµβο λιο που α- ποτελο νταν απ τους αρχηγο ς των ισχυρών γενών, οι οποίοι ονοµάζονταν και αυτοί βασιλείς. Το συµβο λιο αυτ των ευγενών (βουλή των γερ ντων) βαθµιαία περι ρισε τη βασιλική εξουσία. ταν ο βασιλιάς έπαιρνε κάποια σηµαντική απ φαση, συγκαλο σε σε σ νοδο το πλήθος, κυρίως τους πολεµιστές για να ζητήσει τη γνώµη τους (εκκλησία του δήµου) 4. Είναι χαρακτηριστικ τι στο πλαίσιο των ο- µηρικών κοινωνιών διαµορφώθηκαν λοι εκείνοι οι θεσµοί που οδήγησαν απ τα µέσα του 8ου αι. π.χ. στην πολιτική συγκρ τηση των ελληνικών κοινωνιών. Εδώ συναντο µε το πρώτο στάδιο πολιτικής οργάνωσης, που αργ τερα θα εξελιχθεί µέσα στο πλαίσιο των ελληνικών π λεωνκρατών. Ο πολιτισµ ς. Μετά την πτώση των µυκηναϊκών ανακτ ρων, η δ σκολη γραµµική Β γραφή, την οποία γνώριζαν να χρησιµοποιο ν λίγοι γραφείς, λησµονήθηκε. Για τρεις περίπου αιώνες οι Έλληνες δε χρησιµοποίησαν γραφή. Ωστ σο, στα τέλη του 9ου αι. π.χ. ή στις αρχές του 8ου αι. π.χ. επανεµφανίζεται η γραφή στον ελλαδικ χώρο. Τα σ µβολα της γραφής δεν αποδίδουν πλέον συλλαβές αλλά φθ γγους. Η ελληνική αλφαβητική γραφή προέκυψε κατά τρ πο αφοµοιωτικ α- π το φοινικικ αλφάβητο. Οι Έλληνες προσάρ- µοσαν τα σ µβολα στις φωνητικές αξίες της ελ- Μεγάλος κρατήρας ( ψ. 1,23 µ.) που τον τοποθετο σαν ως «σήµα» πάνω στον τάφο. Έχει ως θέµατα διακ σµησης την «πρ θεση» και την «εκφορά» του νεκρο, τα οποία αποδίδονται µε τη γεωµετρική τεχνοτροπία. (Αθήνα, Εθνικ Αρχαιολογικ Μουσείο) Λεπτοµέρεια απ την οινοχ η του ιπ λου που φέρει χαραγµένη µία απ τις αρχαι τερες ελληνικές επιγραφές (τρίτο τέταρτο του 8ου αι. π.χ.). 82
ληνικής γλώσσας και επιπλέον πρ σθεσαν τα φωνήεντα που έλειπαν απ το φοινικικ αλφάβητο. Έτσι έγιναν οι δηµιουργοί του πρώτου πραγµατικο αλφαβήτου. Την οµηρική εποχή δηµιουργήθηκαν τα πρώτα ιερά, τα οποία σταδιακά απ κτησαν πανελλήνιο χαρακτήρα. Παράλληλα µε τις τοπικές λατρείες παγιώθηκαν οι θρησκευτικές αντιλήψεις που συγκρ τησαν το ολυµπιακ δωδεκάθεο. Στα πολιτιστικά επιτε γµατα της περι δου περιλαµβάνονται η προφορική διαµ ρφωση της πρώτης ελληνικής ποίησης, της επικής ποίησης, και τα έργα της τέχνης, κυρίως της κεραµικής και της µικροτεχνίας. Απ τη µυκηναϊκή ήδη εποχή πρέπει στον ελλαδικ χώρο να είχαν δηµιουργηθεί τραγο δια µε ηρωικ περιεχ µενο. Τα τραγο δια αυτά φαίνεται τι αποτέλεσαν το υπ βαθρο, το οποίο αργ τερα οι Έλληνες των αποικιών της Μ. Ασίας χρησιµοποίησαν για να συγκροτήσουν γ ρω απ δ ο διαφορετικά θέµατα τα οµηρικά έπη. Το περιεχ µενο των τραγουδιών ήταν γνωστ στους ποιητές των οµηρικών χρ νων, τους ραψωδο ς, οι οποίοι το τραγουδο σαν προσθέτοντας πολλές φορές καινο ργια στοιχεία για να διασκεδάσουν το λα στα πανηγ ρια ή τους ευγενείς στα µέγαρά τους. Η παράδοση θέλει ως δηµιουργ των δ ο επών τον µηρο, ο οποίος κατά πάσα πιθαν τητα συνέθεσε την Ιλιάδα στην πρωταρχική της µορφή στα µέσα περίπου του 8ου αι. π.χ. Η σ νθεση της Οδ σσειας τοποθετείται στα τέλη του 8ου αι. π.χ. ή στις αρχές του 7ου αι. π.χ. Η τέχνη των οµηρικών χρ νων ονοµάστηκε συµβατικά απ τους ερευνητές γεωµετρική. Η ί- δια ονοµασία χρησιµοποιείται πολλές φορές για να χαρακτηρίσει την ίδια την εποχή, εξαιτίας των γεωµετρικών σχεδίων που κυριάρχησαν στη διακ σµηση των αγγείων αλλά και στην κατασκευή των έργων της µικροτεχνίας. Χάλκινος λεβητοειδής τρίποδας (τέλη 8ου αι. π.χ.). Ήταν αφιέρωµα πιστο στο ιερ της Ολυµπίας, το οποίο είχε ε- ξελιχθεί σε χώρο πανελλήνιας λατρείας. (Μουσείο Ολυµπίας) Πήλινο οµοίωµα ναο, αφιέρωµα στο Η- ραίο του Άργους (8ος αι. π.χ.). Μας διευκολ νει να σχηµατίσουµε µια ασφαλή εικ να για τις αρχαι τερες ναϊκές κατασκευές του ελληνικο χώρου. (Αθήνα, Εθνικ Αρχαιολογικ Μουσείο) 83