1 8 ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ Σχολικό έτος: 2012-2013 Προτεινόμενα θέματα στη Νεοελληνική Γλώσσα Γ τάξη Γενικού Λυκείου (για εξάσκηση και εμπέδωση της ύλης) Διδάσκουσα: Δέσποινα Παπαστάθη, ΠΕ02 ΚΕΙΜΕΝΟ: Το κωμικό και η σημασία του γέλιου Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα έχουν γίνει πολλές προσπάθειες από αξιόλογους φιλόσοφους, όπως ο Νίτσε ή ο Κάντ, να οριστεί το κωμικό, η κωμωδία και η διαφορά της από την τραγωδία και το γέλιο. Οι ορισμoί αυτοί παρόλο που διαφέρουν μεταξύ τους παρουσιάζουν πολλά κοινά σημεία. Η κωμωδία είναι μία μίμηση των πιο συνηθισμένων ανθρώπων, όχι όμως σε όλα τους τα ελαττώματα, αλλά σε ένα, στο κωμικό. Το κωμικό δηλαδή, είναι ένα λάθος και μια ασχήμια, ανώδυνη και αβλαβής. Προκαλείται όταν μια έντονη προσδοκία μας ξαφνικά διαψεύδεται. Η διάψευση αφορά ένα αντικείμενο που δεν μας ενδιαφέρει σοβαρά, γιατί διαφορετικά προκαλείται θλίψη και όχι ευθυμία. Στοιχείο κωμικό όμως μπορεί να αποτελέσει και κάτι μικρό και ασήμαντο, όταν του προβάλλουμε την αξίωση ότι είναι κάτι μεγάλο και γεμάτο σημασία. Ξαφνικά και απρόοπτα αποκαλύπτεται αυτό που πραγματικά είναι. Η διάψευση αυτή, προκαλεί το γέλιο. Το κωμικό δεν έχει μόνο ως αντικείμενο τη σάτιρα και τα αστεία θέματα, αλλά και πένθιμα, ώστε να αφαιρεθεί κάπως το βάρος της καταθλίψεως από ένα θλιβερό γεγονός και να δειχθεί μια καλοκάγαθη διάθεση παρήγορης συμπόνιας στους θλιμμένους και στους πονεμένους. Για να καταλάβουμε το γέλιο θα πρέπει να το τοποθετήσουμε στο φυσικό του περιβάλλον που είναι η κοινωνία. Πρέπει προ πάντων να καθορίσουμε τη χρήσιμη λειτουργία του, που είναι μία κοινωνική λειτουργία. ( ) Σύμφωνα με το Νίτσε γέλιο σημαίνει να είσαι χαιρέκακος, αλλά με καλή έννοια. Το γέλιο και το κωμικό μπορεί να οριστεί και ως γκροτέσκο, δηλαδή χονδροειδές (γελοίο). Το γέλιο που προκαλείται από το γκροτέσκο κωμικό συγγενεύει με την αθώα ζωή και την απόλυτη χαρά. Ο Μποντλαίρ αποκαλεί το γκροτέσκο κωμικό «απόλυτο κωμικό», ενώ το κωμικό της ηθικής έννοιας, των ηθών, της δουλεμένης τέχνης το ονομάζει «κωμικό με σημασία». Στο γκροτέσκο κωμικό η επαλήθευση είναι το αιφνίδιο γέλιο, ενώ στο κωμικό με σημασία προστίθεται και η σημαίνουσα σκέψη. Η διασύνδεση και η μίξη των δύο ειδών δεν αποκλείεται, αντίθετα είναι κάτι το διαρκώς αναμενόμενο. Μέσα στο γκροτέσκο κωμικό γελάμε με αυτά που είναι αντικείμενο της διακωμώδησης και του περίγελου, όντας μέσα στη δίνη του και όχι αποσπασμένοι από αυτό. Η διαφορά της κωμωδίας από την τραγωδία είναι ότι η τραγωδία θέλει να αναπαριστά τους ανθρώπους καλύτερους, ενώ η κωμωδία προβάλλει περισσότερο τα ελαττώματα τους προκαλώντας το γέλιο. Στον ελληνικό κινηματογράφο η μετεμφυλιακή κωμωδία συνέβαλε με το παραπάνω και ποικιλότροπα, ώστε πολλά δράματα να μετατραπούν σε κωμωδίες και εν τέλει να γίνουν ανεκτά. Το κωμικό του παλιού ελληνικού κινηματογράφου ήταν
2 γκροτέσκο στονπυρήνα του. Όσα όμως περιέβαλαν αυτόν τον πυρήνα ήταν τα στοιχεία που πλησιάζουν και στο κωμικό με σημασία. Η ελληνική κωμωδία καλλιέργησε το είδος της φάρσας, ενώ της σάτιρας λιγότερο. Η θεματολογία των περισσότερων θεατρικών έργων, σε γενικές γραμμές για να λειτουργήσει χρειάζεται δύο πράγματα. Έναν ήρωα που βρίσκεται σε δυσαρμονία με το περιβάλλον του και μία παρεξήγηση για να ενεργοποιήσει τη σύγκρουση. Η δυσαρμονία οφείλεται τις περισσότερες φορές σε κάποια ιδιοτυπία του χαρακτήρα, κάποιο εμφανές ελάττωμα (ο ήρωας λόγου χάρη είναι τσιγκούνης, ζηλιάρης, γκρινιάρης, προληπτικός) ή σε μία κοινωνική οπισθοδρομικότητα (γάμος ανύπαντρης αδερφής, τήρηση βεντέτας, οπισθοδρομικοί γονείς κ.τ.λ.), πράγμα που η ελληνική κωμωδία ακολούθησε πιστά. Στις αρχές τις δεκαετίας του 50 στο θέατρο γεννήθηκε η φαρσοκωμωδία, όρος που αρχικά χρησιμοποιήθηκε υποτιμητικά για την θεατρική κωμωδία, σύντομα όμως έγινε ταυτόσημος με τις κινηματογραφικές μεταφορές της, περιγράφοντας σχηματικά το σύνολο των ελληνικών ταινιών κωμωδίας, οι οποίες έγιναν στο χρονικό διάστημα από το 1947 έως το1972.η φαρσοκωμωδία αποτύπωσε την αλλαγή της μεταπολεμικής κοινωνίας με την αμεσότητα του ευθυμογραφήματος. Ένας άλλος τρόπος για να προκαλέσει κανείς το γέλιο είναι η σάτιρα. Η σάτιρα από την μια μεριά ξεσκεπάζει την ανοησία και από την άλλη καυτηριάζει το κακό. Κυμαίνεται ανάμεσα στο ελαφρό και στο σοβαρό, στο εντελώς ασήμαντο και στο βαριά δασκαλίστικο. Μέσα στα πλαίσια της σάτιρας εντάσσεται και η γελοιογραφία. Η γελοιογραφία είναι η τέχνη της παραμόρφωσης των χαρακτηριστικών ενός προσώπου με σκοπό τον κριτικό σχολιασμό. Είναι μία παρέμβαση στην πολιτική και κοινωνική καθημερινότητα που καυτηριάζει και διακωμωδεί ένα θεσμό, μια εποχή, ένα γεγονός. Η γελοιογραφία είναι ένα αποτέλεσμα του συνδυασμού της λεζάντας με το σκίτσο, πολλοί όμως γελοιογράφοι βασίζονται περισσότερο στο σκίτσο και λιγότερο στη λεζάντα ή και το αντίστροφο.μεγάλο όπλο, αλλά και μεγάλη δυσκολία της γελοιογραφίας είναι η έννοια του ακαριαίου, του αιφνίδιου γέλιου, καθώς και ότι πρέπει συνήθως να βρίσκεται πολύ κοντά στον παλμό της καθημερινότητας. Αγαπημένο στόχο των γελοιογράφων αποτελούσαν πάντοτε και αποτελούν οι διασημότητες. Ένα ιδιαίτερο είδος της λογοτεχνίας που προκαλεί το γέλιο είναι το ευθυμογράφημα. Πρόκειται για ένα χιουμοριστικό γραπτό είδος, άλλοτε απλό, έξυπνο, ευχάριστο, χωρίς ιδιαίτερες αξιώσεις περιεχομένου και ύφους και άλλοτε με αληθινή λογοτεχνική αξία. Η ευθυμογραφία πήρε μια ιδιαίτερη μορφή στην Αγγλία, τον «χιουμορισμό». Παρουσιάζεται σε εφημερίδες και σε περιοδικά και είναι συνήθως μικρής έκτασης. Πραγματεύεται, σχολιάζει και σαρκάζει την επικαιρότητα, γι αυτό και πολλές φορές το συγχέουν με το χρονογράφημα. Από την σύντομη επισκόπηση των τρόπων με τους οποίους προκαλείται το γέλιο, άλλοτε βλέποντας ένα κινηματογραφικό ή θεατρικό έργο και άλλοτε διαβάζοντας ένα ευθυμογράφημα ή μια γελοιογραφία μπορούμε όλοι να αναπαράγουμε την αίσθηση που μας προκάλεσε και να αποτυπώσουμε τη σημασία του. Δεν είναι μόνο ότι το «γέλιο ομορφαίνει τη ζωή», όπως λέει ο λαός. Πολύ περισσότερο απ αυτό μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι το γέλιο οξύνει το πνεύμα, διευρύνει τις αισθήσεις, αμβλύνει τα πάθη και τις εντάσεις της καθημερινότητας, διακωμωδεί και τελικά μειώνει το «κακό». Αυτή είναι και η κοινωνική σημασία του γέλιου, γιατί το γέλιο και το κωμικό δεν είναι παρά μια φιλοσοφική θεώρηση της ζωής. (Νικολουτσόπουλος Δημήτρης, από το Διαδίκτυο)
3 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ: Α) Να γράψετε την περίληψη του κειμένου σε 100-120 λέξεις. (Μόρια 25) Ο ορισμός της κωμωδίας και του κωμικού αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης πολλών φιλοσόφων τους τελευταίους αιώνες. Αρχικά η κωμωδία τονίζει τα πιο αστεία μειονεκτήματα των ανθρώπων με σκοπό να προκαλέσει το γέλιο. Το τελευταίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό καθώς η κύρια λειτουργία του είναι η κοινωνική. Επίσης το κωμικό μπορεί να ταυτιστεί και με το γκροτέσκο, δηλαδή το χονδροειδές, το γελοίο. Γκροτέσκο ήταν η βάση της κωμωδίας του ελληνικού κινηματογράφου. Επιπλέον στη δεκαετία του 50 γεννιέται η φαρσοκωμωδία. Η σάτιρα είναι άλλος ένας τρόπος για να προκαλέσει κανείς το γέλιο.στα πλαίσιά της εντάσσεται η γελοιογραφία. Τέλος το ευθυμογράφημα είναι ένα λογοτεχνικό είδος που στόχος του είναι το γέλιο. Όλα αυτά δεν έχουν απλώς στόχο να κάνουν τη ζωή μας ομορφότερη, αλλά και να «μειώσουν το κακό», οξύνοντας τη σκέψη μας και ελέγχοντας τα κακώς κείμενα. Β1) Να αναπτύξετε σε μια παράγραφο 70-90 λέξεων τη λαϊκή ρήση: «το γέλιο ομορφαίνει τη ζωή». (Μόρια 10) Η σοφία του λαού εκφράζεται πολλές φορές μέσω των ρήσεών του, των λεγόμενων λαϊκών γνωμικών. Ένα από τα πιο γνωστά είναι πως το «γέλιο ομορφαίνει τη ζωή» μας. Πράγματι το γέλιο αποτελεί πηγή ζωής καθώς τη καθιστά ομορφότερη μέσω της ευεργετικής στην ψυχική διάθεσή μας επίδρασής του. Έχει άλλωστε αποδειχθεί πως αποτελεί ελιξίριο υγείας και μακροημέρευσης καθώς λίγα λεπτά γέλιου αναζωογονούν τον άνθρωπο σε τέτοιο βαθμό ώστε να κερδίζει χρόνο, καθώς αναπληρώνει αυτόν που έχασε εξαιτίας της θλίψης, της γκρίνιας, της κατήφειας που του προκαλεί η αντίξοη καθημερινότητά του! Β2) Ποιος είναι ο κύριος τρόπος ανάπτυξης του εξεταζόμενου κειμένου; Να αναφέρετε ένα τουλάχιστον παράδειγμα που να αποδεικνύει την ισχύ της θέσης σας. (Μόρια 5) Ο κύριος τρόπος ανάπτυξης του εξεταζόμενου κειμένου είναι ο ορισμός. Στο κείμενο μπορούμε να εντοπίσουμε μια πληθώρα ορισμών όπως αυτόν για τον όρο κωμωδία, για τη φαρσοκωμωδία, για τη γελοιογραφία, το ευθυμογράφημα, κτλ. Β3) Ποιο τρόπο πειθούς χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στο ακόλουθο απόσπασμα και με τι μέσα τον επιτυγχάνει; «Στον ελληνικό κινηματογράφο η μετεμφυλιακή κωμωδία συνέβαλε με το παραπάνω και ποικιλότροπα, ώστε πολλά δράματα να μετατραπούν σε κωμωδίες και εν τέλει να γίνουν ανεκτά. Το κωμικό του παλιού ελληνικού κινηματογράφου ήταν γκροτέσκο στον πυρήνα του. Όσα όμως περιέβαλαν αυτόν τον πυρήνα ήταν τα στοιχεία που πλησιάζουν και στο κωμικό με σημασία. Η ελληνική κωμωδία
4 καλλιέργησε το είδος της φάρσας, ενώ της σάτιρας λιγότερο. Η θεματολογία των περισσότερων θεατρικών έργων, σε γενικές γραμμές για να λειτουργήσει χρειάζεται δύο πράγματα. Έναν ήρωα που βρίσκεται σε δυσαρμονία με το περιβάλλον του και μία παρεξήγηση για να ενεργοποιήσει τη σύγκρουση. Η δυσαρμονία οφείλεται τις περισσότερες φορές σε κάποια ιδιοτυπία του χαρακτήρα, κάποιο εμφανές ελάττωμα (ο ήρωας λόγου χάρη είναι τσιγκούνης, ζηλιάρης, γκρινιάρης, προληπτικός) ή σε μία κοινωνική οπισθοδρομικότητα (γάμος ανύπαντρης αδερφής, τήρηση βεντέτας, οπισθοδρομικοί γονείς κ.τ.λ.), πράγμα που η ελληνική κωμωδία ακολούθησε πιστά». (Μόρια 5) Ο τρόπος πειθούς που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στο εξεταζόμενο απόσπασμα είναι η επίκληση στη λογική. Η επίκληση στη λογική επιτυγχάνεται μέσω της χρήσης επιχειρημάτων αλλά και τεκμηρίων. Ειδικότερα στο απόσπασμα εντοπίζουμε τεκμήρια και συγκεκριμένα παραδείγματα. Β4) Να γράψετε από ένα συνώνυμο των ακόλουθων λέξεων: προσπάθειες, συνηθισμένων, ελαττώματα, προσδοκία, αποτελέσει. (Μόρια 5) Προσπάθειες = απόπειρες Συνηθισμένων = καθημερινών Ελαττώματα = μειονεκτήματα Προσδοκία = επιδίωξη Αποτελέσει = είναι Β5) Να γράψετε από ένα αντώνυμο των ακόλουθων λέξεων: χαιρέκακος, ηθικής, επαλήθευση, παλιού. (Μόρια 4) Χαιρέκακος: καλοήθης Ηθικής: ανήθικης Επαλήθευση: διάψευση Παλιού: σύγχρονου Β6) Να χωρίσετε τις ακόλουθες σύνθετες λέξεις στα συνθετικά τους: ευθυμογράφημα, κινηματογραφικός, διακωμωδεί, χρησιμοποιήθηκε, παραμόρφωση, μεταπολεμικής. (Μόρια 6) Ευθυμογράφημα <εύθυμος+γράφημα (<γράφω) Κινηματογραφικός<κίνηση + γράφω+ -ικός Διακωμωδεί <διά+ κωμωδία Χρησιμοποιήθηκε <χρησιμος+ποιώ Παραμόρφωση <παρά+μόρφωση Μεταπολεμικής <μετά+πόλεμος
5 Γ) Το κωμικό, η σάτιρα, το ευθυμογράφημα, η γελοιογραφία, κτλ. αποτελούν μορφές τέχνης. Στα πλαίσια της συζήτησης που λαμβάνει χώρα σχετικά με τη σημασία και το ρόλο του κωμικού και της σάτιρας στην καθημερινή πραγματικότητά μας, να προβληματιστείτε σχετικά με το ρόλο της τέχνης στη σύγχρονη εποχή και ειδικότερα με αυτόν της σάτιρας, ανεξάρτητα απ τον τρόπο με τον οποίο η τελευταία προβάλλεται (πχ. μέσω της τηλεόρασης, του τύπου, ημερήσιου περιοδικού, κτλ.) στο ευρύ κοινό. Να αναπτύξετε τις απόψεις σας σ ένα δοκίμιο πειθούς 500-600 λέξεων. (Μόρια 40) Έχει ειπωθεί πως «η τέχνη μας έχει δοθεί ως ακραίο άνθος της ανθρωπιάς». Αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο ολοκλήρωσης της προσωπικότητας του ατόμου, της ηθικής και αισθητικής ευαισθητοποίησής του. Συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας υγιούς πνευματικά κοινωνίας. Με τον όρο τέχνη εννοούμε την καλλιτεχνική δημιουργία στο σύνολό της καθώς και άλλες ποικίλες μορφές της ανθρώπινης δραστηριότητας που ενώνονται στην απεικόνιση της πραγματικότητας με καλλιτεχνικές εικόνες και μορφές. Η ουσία της τέχνης στην ιστορία της αισθητικής ερμηνευόταν ως απομίμηση, ως αισθησιακή έκφραση του υπεραισθητού. Η τέχνη αποτελεί το είδωλο του γύρω κόσμου και όπως χαρακτηριστικά είπε ο Μπαλζάκ είναι η «συγκεντρωμένη φύση». «Η ποίηση είναι απαραίτητη μόνο ας ήξερα γιατί». Με το χαριτωμένο αυτό παραδοξολόγο επίγραμμα συνόψισε ο Ζαν Κοκτώ την αναγκαιότητα της τέχνης καθώς και το συζητήσιμο ρόλο της μέσα στην κοινωνία. Πρωτίστως οφείλουμε να αναφέρουμε πως σκοπός της τέχνης αποτελεί η υπηρέτηση της ομορφιάς, του ωραίου, η εξιδανίκευσή του. Έτσι η τέχνη κατορθώνει να προκαλέσει αισθητική συγκίνηση, να εξευγενίσει τον άνθρωπο. Κατορθώνει να γαληνεύσει τον ψυχικό κόσμο του ατόμου, να τον καλλιεργήσει πνευματικά, συναισθηματικά και ψυχικά. Ωστόσο είναι ανάγκη να τονίσουμε στο σημείο αυτό πως πολλοί καλλιτέχνες κατά τον 19 ο αιώνα στηριζόμενοι στον σκοπό αυτό της τέχνης οδηγήθηκαν στη διαμόρφωση ενός δόγματος που έμεινε γνωστό ως «η τέχνη για την τέχνη». Οι οπαδοί του δόγματος αυτού στερούσαν από την τέχνη κάθε διανοητικό, ή ηθικό στοιχείο και διακήρυσσαν την «καθαρή τέχνη», μια τέχνη «κλειστού χώρου», «ερμητική», μια τέχνη «αντικοινωνική». Προχωρώντας οφείλουμε να παρατηρήσουμε πως η τέχνη είναι μια αποκάλυψη και εμβάθυνση στον εσωτερικό κόσμο του ατόμου και στην εμπειρία. Μέσω αυτής ο άνθρωπος μπορεί να ανακαλύψει τις βασικές μορφές και διαδικασίες του κόσμου του και να προσδώσει νέα ώθηση και νέους προορισμούς στη δράση του. Ανήκει στις ανθρώπινες ενασχολήσεις που απαιτούν από τον άνθρωπο, τόσο τον καλλιτέχνη όσο και τον δέκτη του μηνύματος της τέχνης, την ολοκληρωτική του προσχώρηση σε μια δημιουργική ενέργεια. Επίσης η τέχνη αποτελεί μέσο διδασκαλίας. Δημιουργώντας φλογερά ενδιαφέροντα και έντονες ψυχολογικές καταστάσεις, προκαλώντας δυνατή συγκινησιακή, διανοητική έξαρση, ενθαρρύνει το άτομο στην ανάληψη πρωτοβουλιών και δράσης. Η τέχνη αποτελεί μαρτυρία. Η ακριβέστερη μαρτυρία μιας εποχής είναι η εύρεση λειψάνων τέχνης. Το έργο τέχνης είναι η συνοπτική αφήγηση και το χρονικό της ανθρώπινης εμπειρίας. Μέσω αυτής το άτομο ικανοποιεί την ανάγκη του να
6 αφήσει ίχνη της προσωπικής και της συλλογικής πείρας και γνώσης του στους μεταγενεστέρους. Παράλληλα σκοπός της τέχνης είναι η επικοινωνία. Οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να ανταλλάσσουν απόψεις, να εκπέμπουν και να δέχονται μηνύματα, να γεύονται τη συγκίνηση της επικοινωνίας μέσο της τέχνης. Μάλιστα ορισμένες μορφές της όπως είναι η μουσική και η ζωγραφική έχουν τη δυνατότητα να εκπέμπουν μηνύματα σε μια πληθώρα δεκτών και να τους κάνουν ταυτόχρονα μετόχους των ιδεών και των αξιών που προβάλουν. Η τέχνη συμβάλει στην ερμηνεία της εποχής της. Το έργο του καλλιτέχνη αποτελεί την πιο πηγαία και έγκυρη ανάλυση του κόσμουπουτου περιβάλλει. Ταυτόχρονα η τέχνη συντείνει στην πραγματοποίηση των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων της εποχής της. Ο καλλιτέχνης επιτυγχάνει μέσα από το έργο του τη μεταλαμπάδευση νέων, ρηξικέλευθων συχνά πνευματικών στοιχείων και ιδεών. Σκοπός της τέχνης είναι η δημιουργία σχέσεων ανάμεσα στον κόσμο της φαντασίας, της σκέψης και στο φυσικό κόσμο της αντικειμενικής πραγματικότητας. Με αυτόν τον τρόπο το άτομο ολοκληρώνεται, βρίσκεται σε συμφωνία με τον ίδιο του τον εαυτό και το γύρω του κόσμο. Βασικός ρόλος της σύγχρονης τέχνης είναι να άρει τα αδιέξοδα του πολιτισμού, να γλιτώσει τον άνθρωπο από τα πλοκάμια της λογοκρισίας και της υλιστικής νοοτροπίας. Έτσι η τέχνη στην μηχανή αντιτάσσει τον άνθρωπο,στο ένστικτο και την ηδονοθηρία αντιπαραθέτει την αισθητική ηδονή, στην εποχή της έκπτωσης των αξιών, διδάσκει αξίες και ήθος. Στο σημείο αυτό είναι ανάγκη να αναφέρουμε και την άποψη που υποστηρίζει πως μόνη αποστολή της τέχνης είναι να διδάσκει, να υπηρετεί το κοινωνικό συμφέρον. Πρόκειται για μια άποψη που εξοβελίζει οποιαδήποτε αισθητική αξία της τέχνης και την απογυμνώνει από κάθε ομορφιά. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή η τέχνη οφείλει να στρατεύεται στις επιταγές της κοινωνίας και των αναγκών της, να εκφράζει τα προβλήματα της πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής, πολιτιστικής ζωής του σύγχρονου ανθρώπου. Ειδικότερα για τη σάτιρα και το ρόλο της στη σύγχρονη, ακανθώδη πραγματικότητα, παρατηρούμε πως κύριος στόχος της είναι η πρόκληση του γέλιου. Σε μια εποχή που οι δυσκολίες της ζωής, η φτώχεια, η δυστυχία, οι αρρώστιες, τα προβλήματα της καθημερινότητας, η ακρίβεια και τόσα άλλα καθιστούν τη διαβίωσή μας μια δυστυχισμένη κατάσταση, η σάτιρα, όπως και αν αυτή προβάλλεται, αποτελεί μια όαση γέλιου, μια πηγή χαράς, στην κατά τα άλλα ανούσια ύπαρξή μας. Άλλωστε είναι ένας ασφαλής τρόπος ελέγχο υ της εξουσίας και των ατασθαλιών της. Ο καλλιτέχνης μέσω της οξύνοιας αλλά και της εγρήγορσης που οφείλει να τον διακρίνει γίνεται φορέας του συλλογικού πάθους και ελεγκτής της όποιας εξουσίας. Είναι η φωνή του λαού. Είναι αυτός που με τις «ευαίσθητες αντένες» του θα μεταφέρει τον πόνο του ανθρώπου και θα τον μετακενώσει στο συνάνθρωπό του αλλά και στους όποιους κυβερνώντες. Η σάτιρα πρέπει να υπάρχει και μάλιστα να μιλά με όρους σκληρούς εάν θέλουμε να ζούμε σε μια κοινωνία υγιή. Βέβαια να γίνεται με όρους αντικειμενικότητας και ανιδιοτέλειας, καθώς στόχος της πρέπει να είναι να υπηρετεί απ τη μια την τέχνη και απ την άλλη τον άνθρωπο.