Τα Μέσα που τροφοδοτούν το φόβο

3 ï Ä É Á Ã Ù Í É Ó Ì Á Τα Μέσα που τροφοδοτούν το φόβο Οιι επικρίσεις ότι τα μέσα ενημέρωσης προκαλούν υψηλά επίπεδα φόβου για την εγκληματικότητα και τη βία στην κοινωνία είναι τόσο παλιές όσο και τα ίδια τα μέσα ενημέρωσης. Οι σχετικές έρευνες δείχνουν ότι το ζήτημα παραμένει ένα αμφιλεγόμενο θέμα. Πράγματι το περιεχόμενο των τηλεοπτικών προγραμμάτων γίνεται όλο και πιο βίαιο σε σύγκριση με το παρελθόν, ειδικά στις ταινίες δράσης ή περιπέτειας που βλέπουμε στην τηλεόραση. Οι άνθρωποι στις πιο πρόσφατες ταινίες δεν πεθαίνουν όπως παλιά. Τώρα αιμορραγούν πολύ, υποφέρουν ακόμη περισσότερο, με τρόπο γλαφυρό. Η τηλεόραση χρησιμοποιεί αρκετή βία και στα άλλα προγράμματά της, κυρίως σε εκείνα (ακόμη και τα κινούμενα σχέδια) που παρουσιάζονται τις ώρες υψηλής τηλεθέασης. Παρά την τεράστια ποικιλία του «δραματολογίου» της βίας, όμως, η «τηλεοπτική» βία είναι λιγότερο έκδηλη σε σύγκριση με εκείνη των κινηματογραφικών ταινιών αλλά εξαιρετικά συχνή. Όλα αυτά δεν ανήκουν στο πεδίο του φανταστικού. Οι τηλεοπτικές ειδήσεις αποτελούν ένα «ζωντανό παράδειγμα» με άξονα τη βία και την εγκληματικότητα. Η βία και η πρόκληση φόβου και ανησυχίας «ερεθίζουν» το κοινό. Από την εποχή της δημοσιογραφίας του «ανθρώπινου εδιαφέροντος» οι διευθυντές ενημέρωσης και οι δημοσιογράφοι γνωρίζουν ότι τα θύματα, ιδίως τα «καλά θύματα» δίνουν «πόντους» στην απήχηση του ρεπορτάζ. Όλα αυτά είναι γνωστά και εν πολλοίς κατανοητά. Τι γίνεται όμως όταν προκαλείται ένα είδος πανικού, όπως στις πρόσφατες ταραχές (ιδίως στην Αθήνα), όπου δινόταν η εντύπωση μιας πόλης σε κατάσταση πολέμου ή όταν λόγω εποχής (πχ. Χριστούγεννα) αυξάνονται οι ληστείες και τα δελτία ειδήσεων «βομβαρδίζουν» το τηλεοπτικό κοινό με συναφή ρεπορτάζ; Ο κοινός παρονομαστής που προκύπτει και στις δύο περιπτώσεις είναι ότι οι απλοί πολίτες μένουν απροστάτευτοι και η πολιτεία είναι συνήθως ανίκανη να αντιμετωπίσει το πρόβλημα κτλ. Τι γίνεται όμως με όλους εμάς τους υπόλοιπους; Οι περισσότεροι (κυρίως οι ηλικιωμένοι) έχουμε αρχίσει να φοβόμαστε στις καθημερινές μας συνηθισμένες δραστηριότητες. Ο φόβος σταδιακά οδηγεί στην καχυποψία στις κοινωνικές μας εκδηλώσεις. Και αυτό επειδή ο κόσμος της τηλεόρασης μακροπρόθεσμα αποτελεί έναν σιωπηρό οδηγό συμπεριφοράς που υποβάλλει τι να πιστεύουμε, πώς να αντιλαμβανόμαστε τον πραγματικό κόσμο, πώς να αναγνωρίζουμε τον κίνδυνο, πώς να αποφασίζουμε ποια δράση είναι κατάλληλη σε δεδομένες περιστάσεις και ακόμη πώς να εκτιμούμε τους γύρω μας και τις πιθανές ενέργειές τους. Όλα αυτά δεν απομονώνονται από το άμεσο περιβάλλον μας και η τηλεόραση αποτελεί ένα μεγάλο μέρος αυτού του περιβάλλοντος, του νέου πεδίου της κοινής μας αναφοράς. Ο φόβος, συχνά σε συνδυασμό με τη βία, αποτελεί πλέον το κεντρικό μήνυμα της συνολικής τηλεοπτικής εκροής. Έτσι οι άνθρωποι καταλήγουν σταδιακά να φοβούνται όλο και περισσότερο, να απαιτούν όλο και μεγαλύτερη προστασία, με αποτέλεσμα να αποδέχονται ή να καλωσορίζουν την επιθετικότητα των θεσμών για χάρη της ασφάλειάς τους. Ένα είδος σπειροειδούς διαδικασίας τίθεται σε λειτουργία. 120

ΕΚΘΕΣΗ-ΕΚΦΡΑΣΗ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΙΕΑΣ Γ ËÕÊÅÉÏÕ Το πρόβλημα της εγκληματικότητας έχει αυξηθεί. Σύμφωνα με αναδρομές στον Τύπο παλαιότερων εποχών, ποτέ ο κόσμος δεν ήταν «όμορφος και αγγελικά πλασμένος», αλλά ποτέ πριν στην ιστορία οι βίαιες πράξεις δεν έτυχαν τόσο μεγάλης και συχνής δημοσιότητας. Από τη στιγμή που η τηλεόραση έχει καταλάβει το κέντρο του πολιτισμού, επιδρά και στα προ όντα του. Η τηλεόραση συμβάλλει, για να θυμηθούμε τον Τζορτζ Γκέρμπνερ, στην «καλλιέργεια» μιας «υπερβολικής αίσθησης κινδύνου και δυσπιστίας» αλλά και ανησυχίας, καθώς ο φόβος που η συμβολική βία μπορεί να καλλιεργεί είναι πιθανότατα αποτελεσματικότερος (και πιο ψυχαγωγικός) μηχανισμός κοινωνικού ελέγχου από την πραγματική βία. Σύμφωνα με τον Γκέρμπνερ, μια τέτοια αυξανόμενη αίσθηση μπορεί να οδηγεί σε αξιώσεις για μεγαλύτερη ασφάλεια και περαιτέρω σε μεγαλύτερη νομιμοποίηση της εξουσίας που υπόσχεται να ικανοποιήσει αυτά τα αιτήματα, στη δημιουργία εκείνων των συνθηκών που συντελούν στην καταστολή και στην υπονόμευση των ατομικών ελευθεριών. Αν θεωρήσουμε όμως ότι η τηλεόραση είναι ο αποκλειστικός παράγοντας πρόκλησης της εκδήλωσης αντικοινωνικής συμπεριφοράς, τότε στην πράξη προσυπογράφουμε υπέρ ενός είδους προληπτικής λογοκρισίας στα Μ.Μ.Ε.. Έτσι παραβλέπουμε τις κοινωνικές συνθήκες (ανεργία, κοινωνικός αποκλεισμός, φτώχεια, ευρεία διάδοση της οπλοχρησίας, οικογένεια κτλ) που συμβάλλουν στην παραγωγή βίας. Η τηλεόραση μπορεί να ενισχύει αυτούς τους αρνητικούς παράγοντες ως έναν βαθμό, αλλά δεν αποτελεί το γενεσιουργό παράγοντα της ευρύτερης κοινωνικής αποσύνθεσης. Και πρέπει να είμαστε προσεκτικοί όταν επικροτούμε ή επιζητούμε άμεσα τη λογοκρισία, η οποία στην ουσία έχει σαφέστατα πολιτικές προεκτάσεις. ÈÅÌÁ 1ï Ν αποδοθεί η περίληψη του κειμένου (120-130 λέξεις) (ÌïíÜäåò 25) ÈÅÌÁ 2ï Ν αναλύσετε σε μία παράγραφο (100 150 λέξεων) την υπογραμμισμένη φράση. (ÌïíÜäåò 15) ÈÅÌÁ 3ï α) Ποια συλλογιστική πορεία ακολουθεί ο συγγραφέας στο κείμενο; β) Να επισημάνετε τα τεκμήρια που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. (ÌïíÜäåò 5) ÈÅÌÁ 4ï Ν αποδοθούν τα συνώνυμα των λέξεων: έκδηλη, ερεθίζουν, υπονόμευση, προσυπογράφουμε, αποσύνθεση. (ÌïíÜäåò 5) ÈÅÌÁ 5ï Να γράψετε ένα άρθρο για μια εφημερίδα (500 600 λέξεων) σχετικά με την έξαρση της νεανικής βίας στην εποχή μας. (ÌïíÜäåò 50) Πρώτο ζητούμενο: η κατανόηση 121

Á Ð Á Í Ô Ç Ó Å É Ó 3 ï õ Ä É Á Ã Ù Í É Ó Ì Á Ô Ï Ó ÈÅÌÁ 1ï Η άποψη πως τα μέσα ενημέρωσης εξάπτουν το φόβο για τη βία και την εγκληματικότητα έχει διατυπωθεί από την αρχή της λειτουργίας αυτών. Σε σύγκριση με το παρελθόν, είναι γεγονός πως έχει αυξηθεί η προβολή της βίας, κυρίως σε ώρες υψηλής τηλεθέασης^ αυτό ενισχύει το φόβο και την καχυποψία των πολιτών, ενώ η πολιτεία αδυνατεί ν αντιμετωπίσει το πρόβλημα. Καθώς η τηλεόραση υποβάλλει στους θεατές δεδομένους τρόπους συμπεριφοράς, το αποτέλεσμα είναι η αξίωση μεγαλύτερης ασφάλειας που νομιμοποιεί την αύξηση της καταστολής και την υπονόμευση των ατομικών ελευθεριών εκ μέρους της εξουσίας. Η θεώρηση όμως της τηλεόρασης ως η κύρια αιτία της αντικοινωνικής συμπεριφοράς δημιουργεί τον κίνδυνο της προληπτικής λογοκρισίας, ενώ παραβλέπει τις κοινωνικές συνθήκες δημιουργίας της βίας. Επομένως, η τηλεόραση αν και ενισχύει αυτές τις συνθήκες δεν αποτελεί το γενεσιουργό παράγοντα της κοινωνικής αποδιοργάνωσης, γι αυτό και το θέμα της λογοκρισίας είναι επικίνδυνο για τη δημοκρατία. ÈÅÌÁ 2ï Στην εποχή μας το σημείο αναφοράς του σύγχρονου ανθρώπου είναι ο κόσμος της τηλεόρασης. Μέσα από τα διάφορα προγράμματα προβάλλονται συγκεκριμένες ιδέες και πρότυπα συμπεριφοράς που η συχνή επανάληψή τους κατευθύνει τον τρόπο αντίληψης, απόφασης και αντίδρασης των θεατών σε κάθε περίσταση. Κατ αυτό τον τρόπο η τηλεόραση υποβάλλει σιωπηρά έναν κώδικα συμπεριφοράς, του οποίου αποδέκτης είναι ο θεατής που χωρίς να το συνειδητοποιεί καθοδηγείται σε κάθε του εκδήλωση. Απ την άλλη, η συχνή προβολή της βίας και της εγκληματικότητας μπορεί να προκαλέσει ένα είδος πανικού ενισχύοντας το φόβο και την καχυποψία των πολιτών καθώς και την αξίωση τους για περισσότερη ασφάλεια^ αυτό όμως δικαιολογεί συχνά την περιστολή των ατομικών ελευθεριών εκ μέρους της εξουσίας και υπονομεύει τη δημοκρατία. Γι αυτό οι θεατές πρέπει να είναι προσεκτικοί ως προς τον τρόπο που προσλαμβάνουν την κοινωνική πραγματικότητα, όπως αυτή παρουσιάζεται από τα μέσα ενημέρωσης. ÈÅÌÁ 3ï α) Στο κείμενο ο συγγραφέας ακολουθεί παραγωγικό συλλογισμό (από το γενικό στο ειδικό) γιατί αρχίζει με μια γενική θέση ότι τα μέσα ενημέρωσης προκαλούν υψηλά επίπεδα φόβου για την εγκληματικότητα και τη βία και αναλύοντας τον τρόπο λειτουργίας τους και τις επιδράσεις του καταλήγει σε μια συγκεκριμένη (ειδική θέση), ότι η τηλεόραση μπορεί να ενισχύει τους αρνητικούς παράγοντες της κοινωνικής αποσύνθεσης, αλλά δεν αποτελεί γενεσιουργό παράγοντα αυτής. β) Στην πρώτη παράγραφο του κειμένου «οι άνθρωποι στις πρόσφατες ταινίες με τρόπο γλαφυρό» έχουμε τεκμήριο - παράδειγμα που αποδεικνύει ότι το περιεχόμενο των τηλεο- 122

ΕΚΘΕΣΗ-ΕΚΦΡΑΣΗ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΙΕΑΣ Γ ËÕÊÅÉÏÕ πτικών προγραμμάτων είναι πιο βίαιο, σε σύγκριση με το παρελθόν. Στην τρίτη παράγραφο «όπως οι πρόσφατες ταραχές συναφή ρεπορτάζ», τεκμήριο - παράδειγμα που αποδεικνύει ότι προκαλείται ένα είδος πανικού και οι πολίτες είναι απροστάτευτοι. Στην προτελευταία (έβδομη) παράγραφο έχουμε τεκμήριο επίκληση στην αυθεντία, για να θυμηθούμε τον Τζορτζ Γκέρμπνερ «στην καλλιέργεια μιας υπερβολικής αίσθησης κινδύνου και δυσπιστίας» για να αποδείξει ότι μια τέτοια αίσθηση μπορεί να οδηγεί σε αξιώσεις για μεγαλύτερη ασφάλεια. ÈÅÌÁ 4ï έκδηλη φανερή, προφανής ερεθίζουν διεγείρουν, εξάπτουν υπονόμευση διάβρωση, δολιοφθορά προσυπογράφουμε αποδεχόμαστε, εγκρίνουμε αποσύνθεση αποδιοργάνωση, διάλυση ÈÅÌÁ 5ï i) Ως προς το επικοινωνικό πλαίσιο του άρθρου: απαιτείται τίτλος που να εκφράζει την κεντρική ιδέα αυτού (ενδεικτικά προτείνεται «Το βίαιο ξέσπασμα των νέων, η νέα μάστιγα της εποχής»), περίληψη των βασικών σημείων του άρθρου στην αρχή ως πρόλογος (κατά το σχήμα της ανεστραμμένης πυραμίδας), ύφος ορθολογικό (επίκληση στη λογική) και απρόσωπο (χρησιμοποίηση γ ενικού και πληθυντικού προσώπου), διατύπωση τελικού συμπεράσματος μετά την ανάλυση του περιεχομένου. ii) Ως προς το περιεχόμενο: Α) αρχικά επισημαίνονται οι εκδηλώσεις του φαινομένου: αυξημένη επιθετικότητα των νέων που εκδηλώνεται με διάφορες μορφές βίας, όπως με άσκηση φυσικής βίας στις μεταξύ τους σχέσεις ή εκδηλώσεις μαζικής βίας σε διάφορους χώρους (φαινόμενα χουλιγκανισμού και βανδαλισμού σε αθλητικούς χώρους, σε συναυλίες, στα σχολεία, στις γειτονιές, κ.λπ) φαινόμενα οργανωμένης βίας από ομάδες νεαρών ατόμων στο όνομα μιας κοινωνικο πολιτικής ιδεολογίας αλλά και σαν μέσο αντίδρασης στο κοινωνικό κατεστημένο. συμμετοχή νεαρών ατόμων σε πράξεις οργανωμένου εγκλήματος για προσωπικό όφελος (κοινή εγκληματικότητα). Β) Αιτίες του φαινομένου: η ίδια η δομή της σύγχρονης κοινωνίας (ανταγωνιστική) αναπαράγει το φαινόμενο της βίας η διαμόρφωση των σχέσεων σε συνθήκες ανταγωνισμού και ιδιοτέλειας έρχεται σε άμεση αντίθεση με την ευαισθησία και τον ιδεαλισμό των νέων, με αποτέλεσμα να προκαλούνται συχνά βίαιες αντιδράσεις εκ μέρους τους. η ψυχολογική πίεση και το άγχος για επαγγελματική αποκατάσταση και ανταπόκριση στις οικογενειακές και κοινωνικές προσδοκίες περί επιτυχίας, σε συνδυασμό με τις πε- Τεχνική στη διδασκαλία, μεθοδικότητα στη γνώση, πληρότητα στο περιεχόμενο 123

ριορισμένες ευκαιρίες και δυσκολίες που παρουσιάζονται, γίνεται η κύρια αιτία βίαιης συμπεριφοράς σαν εκτόνωση στις πιέσεις (στο βαθμό που δεν υπάρχουν και δυνατότητες για δημιουργική εκτόνωση). η δυσχέρεια επικοινωνίας με τις μεγαλύτερες γενιές, η χαλάρωση των οικογενειακών δεσμών και η αδυναμία συνεργασίας και υποστήριξης οδηγεί σε αισθήματα οργής με βίαια ξεσπάσματα. ο κοινωνικός αποκλεισμός των νέων για λόγους φυλετικούς, εθνικούς, θρησκευτικούς, οικονομικούς κ.λπ. που δημιουργεί ποικίλες ανισότητες, τροφοδοτεί αρνητικά συναισθήματα, φανατισμό και βίαιες εκρήξεις συμπεριφοράς. η φθορά των ηθικών αξιών (που σχετίζεται άμεσα με την αναποτελεσματικότητα των κύριων θεσμών οικογένεια, σχολείο να μεταδώσουν αξίες), σε συνδυασμό με την πραγματικότητα της κοινωνικής ανισότητας περιορίζει τους ηθικούς ενδοιασμούς για την υιοθέτηση αντικοινωνικής συμπεριφοράς (κυρίαρχο δόγμα «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», προκειμένου να πραγματοποιηθεί το όραμα της υλικής ευζωίας, που συστηματικά προωθείται). η διαρκής προβολή της βίας από τα Μ.Μ.Ε., το διαδίκτυο, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια κ.λπ. συντελεί στην υιοθέτηση ανάλογων προτύπων. Γ) Συνέπειες του φαινομένου: η βίαιη συμπεριφορά προκαλεί την αντίδραση της κοινωνίας με την επιβολή κυρώσεων, το στιγματισμό και τελικά την περιθωριοποίηση κατ αυτό τον τρόπο αναστέλλεται η προσωπική εξέλιξη των νέων και τελικά αχρηστεύεται μια δυναμική ομάδα ανθρώπων που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην κοινωνική ανανέωση. παράλληλη στασιμότητα και αναστολή της προόδου και σε επίπεδο συνόλου με τη διαταραχή της κοινωνικής ειρήνης. Δ) Τρόποι αντιμετώπισης: Το φαινόμενο της βίας ακριβώς επειδή αποδίδεται σ ένα πλέγμα παραγόντων, δεν είναι εύκολο ν αντιμετωπιστεί. Σε καμμία περίπτωση πάντως η αύξηση της καταστολής δεν αντιμετωπίζει το πρόβλημα στην ουσία του. Γι αυτό είναι απαραίτητη η διαμόρφωση των συνθηκών εκείνων που θ αποτρέπουν τα νεαρά κυρίως άτομα απ την υιοθέτηση βίαιης συμπεριφοράς. Συγκεκριμένα: παροχή ευκαιριών και δυνατοτήτων επαρκούς μόρφωσης, επαγγελματικής αποκατάστασης και δημιουργικής αξιοποίησης των νέων μέσα στο κοινωνικό σώμα. έμφαση στην ανάγκη σεβασμού του ανθρώπου και στη θέση ότι η βία προσβάλλει την έλλογη φύση του ανθρώπου και τον ευτελίζει ηθικά. Ουσιαστικός ο ρόλος των φορέων διαπαιδαγώγησης σ αυτό (οικογένεια, σχολείο, Μ.Μ.Ε., πολιτεία). περιορισμός της προβολής και αποθέωσης της βίας από τα Μ.Μ.Ε. αναμόρφωση του σωφρονιστικού συστήματος, πραγματική δυνατότητα επανένταξης στο σύνολο των παρεκλινόντων ατόμων. ÅðéìÝëåéá: áôæçúùüííïõ Óïößá 124