1 του Σαράντη Λώλου Τµήµα Οικονοµικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης Πάντειο Πανεπιστήµιο Περιεχόµενα 1. Εισαγωγή... 1 2. Απλό εισοδηµατικό κύκλωµα... 2 3. Υπόδειγµα κλειστής οικονοµίας... 2 4. Υπόδειγµα ανοικτής οικονοµίας... 3 5. Το ισοζύγιο χρηµατοδοτικών ροών... 4 Σεπτέµβριος 2012 1. Εισαγωγή Στο κείµενο αυτό παρουσιάζεται συνοπτικά ο τρόπος που εντάσσεται το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα (financial system) στο µακροοικονοµικό πλαίσιο. 2 Το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα αποτελεί υποσύνολο του γενικού συστήµατος χρηµατικών ροών. Το εισοδηµατικό κύκλωµα αποτυπώνει όλες τις οικονοµικές δραστηριότητες, εκφρασµένες σε χρηµατικές ροές, που καταλήγουν στον ταυτόχρονο σχηµατισµό και διάθεση του εθνικού προϊόντος. Αποτυπώνει τη ροή των εισοδηµάτων από την παραγωγική διαδικασία (προσφορά) και τη ροή των δαπανών για την απόκτηση αγαθών και υπηρεσιών (ζήτηση). 3 Το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα είναι υποσύνολο του εισοδηµατικού κυκλώµατος που αναφέρεται στη λειτουργία του χρήµατος. 1 Για εκτενέστερη συζήτηση ο αναγνώστης µπορεί να συµβουλευτεί το Κορλίρας Π. Α. (2006), Το µακροοικονοµικό πλαίσιο (Κεφάλαιο 2), Νοµισµατική, Αθήνα, Εκδόσεις Ε. Μπένου. Βλ., επίσης, µακροοικονοµικά εγχειρίδια, όπως A. Abel, B. Bernanke και D. Croushore, Μακροοικονοµική, Εκδ. Κριτική και N. G. Mankiw, Μακροοικονοµική Θεωρία, Εκδ. Gutenberg. 2 Στην ελληνική γλώσσα, το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα αποδίδεται εναλλακτικά µε τους όρους χρηµατοοικονοµικό, νοµισµατικό, νοµισµατοπιστωτικό. 3 Για ευρύτερη παρουσίαση του εισοδηµατικού κυκλώµατος, βλ. Mankiw (Κεφάλαιο 3) ό.π. και Abel-Bernanke-Croushore (Κεφάλαιο 2.2) ό.π. 1
2. Απλό εισοδηµατικό κύκλωµα Εξετάζουµε αρχικά τη διαµόρφωση της µακροοικονοµικής ισορροπίας στην περίπτωση της απλής µορφής του εισοδηµατικού κυκλώµατος (δεν περιλαµβάνονται δηµόσιος και εξωτερικός τοµέας). Έστω ένα απλό µακροοικονοµικό υπόδειγµα, όπου η παραγωγή των αγαθών και υπηρεσιών (Υ: εθνικό προϊόν) γίνεται από επιχειρήσεις που χρησιµοποιούν τις υπηρεσίες των συντελεστών παραγωγής και παράγουν καταναλωτικά (C) και επενδυτικά (Ι) αγαθά. Ταυτόχρονα, οι συντελεστές παραγωγής (νοικοκυριά) αµείβονται για τις υπηρεσίες που παρέχουν. Το εισόδηµά τους (Υ: εθνικό εισόδηµα) καταναλώνεται (C) είτε αποταµιεύεται (S). Έτσι, από τις δύο όψεις του κυκλώµατος εισοδήµατος-δαπάνης έχουµε: Από το σχηµατισµό του εισοδήµατος (δαπάνη) Από τη διάθεση του εισοδήµατος Υ = C + I Η ισορροπία του συστήµατος προϋποθέτει Υ = C + S S = I (1) ηλαδή, για την επίτευξη µακροοικονοµικής ισορροπίας πρέπει η προσφορά των πόρων (αποταµίευση : S) να ισούται µε τη ζήτηση πόρων (επένδυση : I). Ωστόσο, η αποταµίευση προέρχεται από τις πλεονασµατικές µονάδες, συνήθως τα νοικοκυριά, ενώ η ζήτηση πόρων για επενδύσεις προέρχεται από τις ελλειµµατικές µονάδες, συνήθως τις επιχειρήσεις. Έτσι, δηµιουργείται ένα πρόβληµα στη διαµόρφωση της µακροοικονοµικής ισορροπίας δεδοµένου ότι οι επενδυτές δε συµπίπτουν µε τους επενδυτές. Το πρόβληµα αυτό έρχεται να αντιµετωπίσει η λειτουργία του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος το οποίο φέρνει σε επαφή τις πλεονασµατικές µε τις ελλειµµατικές µονάδες και έτσι επιτυγχάνεται η ισορροπία S = I, δηλαδή εξισορροπείται η προσφορά µε τη ζήτηση αποταµιευτικών πόρων. 3. Υπόδειγµα κλειστής οικονοµίας Εξετάζουµε τη διαµόρφωση της µακροοικονοµικής ισορροπίας στην περίπτωση ενός υποδείγµατος κλειστής οικονοµίας το οποίο περιλαµβάνει δηµόσιο τοµέα. Εάν υποθέσουµε ότι G = δηµόσιες δαπάνες και Τ = φόροι, έχουµε: Από το σχηµατισµό του εισοδήµατος Από τη διάθεση του εισοδήµατος Υ = C + I + G 2
Υ = C + S + Τ Έτσι, η ισορροπία του συστήµατος προϋποθέτει S + Τ = I + G ηλαδή, το εισόδηµα που αποταµιεύεται (S) -που δεν καταναλώνεται- ή πληρώνεται σε φόρους (Τ), µετατρέπεται σε ιδιωτικές επενδύσεις (Ι) και σε δηµόσιες δαπάνες (G). Αναδιατάσσοντας του όρους έχουµε Εάν ορίσουµε το έλλειµµα του δηµοσίου η µακροοικονοµική ισορροπία απαιτεί S = I + (G Τ) (G Τ) = D G S = I + D G (2) ηλαδή, οι διαθέσιµοι αποταµιευτικοί πόροι (S) χρηµατοδοτούν τις (επενδυτικές, I) ανάγκες του ιδιωτικού τοµέα και τις ανάγκες (ελλείµµατα, D G ) του δηµόσιου τοµέα. Και γενικότερα προκύπτει ότι οι διαθέσιµοι αποταµιευτικοί πόροι (προσφορά πόρων) εξισορροπούν τις χρηµατοδοτικές ανάγκες του ιδιωτικού και του δηµόσιου τοµέα (ζήτηση πόρων). Σε πρώτη ανάγνωση αυτό σηµαίνει ότι αυξηµένα ελλείµµατα του δηµοσίου αποστερούν πόρους που µπορεί να έχει ανάγκη ο ιδιωτικός τοµέας. ηλαδή η (αυξηµένη) χρηµατοδότηση του δηµόσιου τοµέα εκτοπίζει τη χρηµατοδότηση που θα προοριζόταν για τον ιδιωτικό τοµέα. ηλαδή έχουµε το γνωστό φαινόµενο του crowding out. Ωστόσο, στην περίπτωση που τα αυξηµένα δηµοσιονοµικά ελλείµµατα χρηµατοδοτούν επενδυτικές ανάγκες της οικονοµίας, το προϊόν αυξάνεται και δηµιουργείται µεγαλύτερη αποταµίευση. Έτσι καλύπτονται οι επιπλέον ανάγκες του ιδιωτικού τοµέα. 4. Υπόδειγµα ανοικτής οικονοµίας Στην περίπτωση της ανοικτής οικονοµίας (περιλαµβάνονται δηµόσιος και εξωτερικός τοµέας) οι σχέσεις µακροοικονοµικής ισορροπίας διαµορφώνονται ως εξής: Από το σχηµατισµό του εισοδήµατος, έχουµε Υ = C + I + G + (Exp Imp) όπου Exp και Imp είναι εξαγωγές και εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών αντίστοιχα. Από τη διάθεση του εισοδήµατος, έχουµε Υ = C + S + Τ 3
Έτσι, η ισορροπία προϋποθέτει S + Τ = I + G + (Exp Imp) Εάν ορίσουµε το έλλειµµα των εξωτερικών συναλλαγών που καλύπτεται µε εξωτερικό δανεισµό ως D F = (Imp Exp) και το δηµοσιονοµικό έλλειµµα ως D G = (G - Τ) έχουµε Αναδιατάσσοντας τους όρους έχουµε S = Ι + D G - D F S + D F = Ι + D G (3) ηλαδή, η εγχώρια ιδιωτική αποταµίευση (S) και ο εξωτερικός δανεισµός (D F ) καλύπτουν τις επενδυτικές ανάγκες του ιδιωτικού τοµέα (Ι) και τα δηµοσιονοµικά ελλείµµατα (D G ). Γενικότερα, καλύπτουν τις χρηµατοδοτικές ανάγκες του δηµοσίου και του ιδιωτικού τοµέα. Αυτό σηµαίνει ότι στην ανοικτή οικονοµία ο εξωτερικός δανεισµός αυξάνει τους διαθέσιµους πόρους για τη χρηµατοδότηση του δηµόσιου και του ιδιωτικού τοµέα. Τέλος, εάν ορίσουµε το αποταµιευτικό πλεόνασµα του ιδιωτικού τοµέα ως D P = S - I η συνθήκη ισορροπίας γίνεται D F = D G + D P (4) Συνεπώς, ο εξωτερικός δανεισµός (D F > 0 γιατί συνήθως Exp < Imp) καλύπτει τα δηµοσιονοµικά ελλείµµατα (D G > 0, γιατί συνήθως ο δηµόσιος τοµέας έχει έλλειµµα επειδή G > Τ) και το έλλειµµα του ιδιωτικού τοµέα (D P < 0, γιατί συνήθως ο ιδιωτικός τοµέας έχει πλεόνασµα επειδή S > Ι). Έτσι, διαµορφώνεται ένα σύστηµα που αποκαλείται σύστηµα τριών κενών (three gaps), ως εξής: εξωτερικό κενό (D F ) = δηµόσιο κενό (D G ) + ιδιωτικό κενό (D P ) Ας σηµειωθεί ότι στην περίπτωση που το ισοζύγιο εξωτερικών συναλλαγών είναι εξισορροπηµένο (D F = 0), τότε 0 = D G + D P ηλαδή το πλεόνασµα του ιδιωτικού τοµέα (-D P ) χρηµατοδοτεί το έλλειµµα' του δηµοσίου (D G ). 5. Το ισοζύγιο χρηµατοδοτικών ροών Εξετάσαµε το κύκλωµα εισοδήµατος-δαπάνης και καταλήξαµε στη διατύπωση της σχέσης µακροοικονοµικής ισορροπίας: 4
Υ = C + I + G + (Exp Imp) (5) Η σχέση αυτή εκφράζει την τελική κατάσταση ισορροπίας της οικονοµίας. ηλαδή εάν ένα στοιχείο µεταβληθεί, τότε θα γίνουν αλλαγές στο σύστηµα και θα καταλήξουµε σε άλλο σηµείο ισορροπίας. Ας σηµειωθεί ότι µέσα από την εξέταση του ιδίου κυκλώµατος εισοδήµατος-δαπάνης καταλήξαµε σε µια εναλλακτική διατύπωση της σχέσης µακροοικονοµικής ισορροπίας η οποία αντανακλά το ισοζύγιο χρηµατοδοτικών ροών. S + D F = Ι + D G (6) Στη σχέση αυτή το ενδιαφέρον εντοπίζεται στη σύζευξη διαφόρων χρηµατοδοτικών ροών που αφορούν το χρηµατοδοτικό σύστηµα, είναι µια διαδικασία εξίσωσης προσφοράς και ζήτησης χρηµατοδοτικών πόρων. Παρόλο που η σχέση (6) προέκυψε ως εναλλακτικός τρόπος παρουσίασης της σχέσης (5), έχει διαφορετική έννοια. Έτσι, η σχέση (5) αφορά στοιχεία εισοδήµατος και δαπάνης σε εθνικολογιστική βάση ενώ η σχέση (6) αφορά στους διαθέσιµους (προσφερόµενους) πόρους και τους απαιτούµενους (ζητούµενους) πόρους, δηλαδή στην προσφορά και ζήτηση χρηµατοδοτικών πόρων. Οι αποταµιεύσεις είναι χρηµατοδοτικοί πόροι που προσφέρονται από αποταµιευτές προς ελλειµµατικές µονάδες µέσω του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος. Όµως, οι πόροι αυτοί δεν είναι ανάγκη να περιορίζονται στις τρέχουσες αποταµιεύσεις. Μπορούν να αυξηθούν µε την αύξηση της προσφοράς χρήµατος από την Κεντρική Τράπεζα ( Μ) και µε τη διαδικασία αυτή διευρύνονται οι προσφερόµενοι χρηµατοδοτικοί πόροι µέσω του τραπεζικού συστήµατος. Έτσι, στο απλό µακροοικονοµικό υπόδειγµα αντί της σχέσης ισορροπίας S = I, έχουµε S + Μ = I και στο ευρύτερο υπόδειγµα της ανοικτής οικονοµίας, έχουµε S + Μ + D F = Ι + D G (7) ηλαδή, οι χρηµατοδοτικές ανάγκες του δηµόσιου (D G ) και του ιδιωτικού (Ι) τοµέα καλύπτονται από ιδιωτική αποταµίευση (S), εξωτερικό δανεισµό (D F ) και από την αύξηση της προσφοράς χρήµατος από την Κεντρική Τράπεζα ( Μ). Συµπερασµατικά, το σύνολο των διαθέσιµων πόρων (ιδιωτική εγχώρια αποταµίευση, εξωτερικός δανεισµός και δηµιουργία χρήµατος από την Κεντρική τράπεζα) διακινούνται µέσω του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος για να ικανοποιήσουν τις χρηµατοδοτικές ανάγκες του ιδιωτικού και του δηµόσιου τοµέα. 5