ΕΘΝΙΚΟ KΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ AΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

ΕΘΝΙΚΟ KΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ AΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΑΣ ΜΙΑ ΜΕΛΕΤΗ ΕΠΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΠΟΥ ΔΙΕΠΕΙ ΤΟ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ, ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΑΡΧΩΝ, ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ ΣΧΕΤΙΚΩΝ ΘΕΩΡΗΤΙΚΩΝ ΖΗΤΗΜΑΤΩΝ. Βασιλική Κ. Αγγελοπούλου 1340200600003 angelopoulou.vasia@gmail.com ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Δημητρόπουλος Ανδρέας Αθήνα, Απρίλιος 2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή - Introduction... v Κεφάλαιο πρώτο ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ 1. Προ-Εμφυλιακή περίοδος (10ος - 17ος αι.)... α) Από την αιρετή στην κληρονομική μοναρχία (10ος -11ος αι.)... β) Η Χάρτα των ελευθεριών (12ος αι.)... γ) Η «Μάγκνα Κάρτα» και η αρχή κυριαρχίας του νόμου (13ος αι.)... δ) Το πρώτο Κοινοβούλιο & η διεκδίκηση ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων (13ος - 14ος αι.)... ε) Ο μονάρχης επικεφαλής της Εκκλησίας (16ος αι.)... στ) Η ρύθμιση του Κοινοβουλευτισμού (16ος αι.)... 2. Ο εμφύλιος πόλεμος (17ος αι.)... α) Η πρώτη συνταγματική μοναρχία - Η διαμάχη μονάρχη και Κοινοβουλίου που οδήγησε στον εμφύλιο πόλεμο... β) Όλιβερ Κρόμγουελ και η Κοινοπολιτεία... 3. Η διεύρυνση του Βασιλείου... 4. Εκλογική διαδικασία... 5. Συνταγματικά Έγγραφα... 1 1 1 2 2 2 3 3 3 5 6 6 7 Κεφάλαιο δεύτερο ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΑΡΧΕΣ, ΟΡΓΑΝΑ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ 6. «Κυριαρχία του Κοινοβουλίου» και «αρχή του νόμου»... 7. Ενιαίο κράτος... 8. Συνταγματική Μοναρχία... 9. Κοινοβούλιο... 10. Κυβέρνηση και Πρωθυπουργός... 9 10 11 14 17 iii

11. Δικαστικό σύστημα... 12. Εκκλησία της Αγγλίας... 13. Ελευθερίες και ατομικά & κοινωνικά δικαιώματα... 20 20 21 Κεφάλαιο τρίτο ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 14. Νομοθετικές πράξεις του Κοινοβουλίου... 15. Διεθνείς Συμβάσεις... 16. Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 17. «Κοινό Δίκαιο»... 18. Συνθήκες του πολιτεύματος... 19. Έργα αυθεντιών της νομικής επιστήμης... 23 24 24 25 26 27 Κεφάλαιο τέταρτο ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ 20. Η φύση του Συντάγματος του Ηνωμένου Βασιλείου... 21. Αποκέντρωση της εξουσίας... 28 29 Βιβλιογραφία... 31 iv

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Σύνταγμα της Αγγλίας αποτελείται από ένα σύνολο νόμων και αρχών, σύμφωνα με το οποίο κυβερνάται το Ηνωμένο Βασίλειο 1. Εν αντιθέσει με την πλειονότητα των κρατών παγκοσμίως, το Ηνωμένο Βασίλειο δεν έχει ενιαίο συνταγματικό κείμενο, αλλά το συνταγματικό του δίκαιο είναι κατά βάση ακωδικοποίητο 2. Το μεγαλύτερο μέρος του ενσωματώνεται σε έγγραφα νόμων ονομαζόμενα statutes ή acts, σε δικαστικές αποφάσεις και σε συνθήκες του πολιτεύματος. Επιπροσθέτως, αποτελείται και από άγραφες πηγές, συμπεριλαμβανομένων των Κοινοβουλευτικών Συνταγματικών Συμβάσεων (Parliamentary Constitutional Conventions) και της βασιλικής προνομίας 3. Χαρακτηριστικά, υποστηρίζεται ότι «καμία πράξη του Κοινοβουλίου δε μπορεί να είναι αντισυνταγματική, διότι το νομικό πλαίσιο του Βασιλείου δεν αναγνωρίζει ούτε τον όρο, ούτε την έννοια της αντισυνταγματικότητας.»( No Act of Parliament can be unconstitutional, for the law of the land knows not the word or the idea.") 4 Από την εποχή του Αγγλικού εμφυλίου πολέμου, τον 17 ο v αιώνα, ο οποίος ολοκληρώθηκε με την εκτέλεση του Βασιλιά Καρόλου και την εγκαθίδρυση του Κοινοβουλευτισμού, θεμέλιο του βρετανικού Συντάγματος θεωρείται παραδοσιακά η αρχή της κυριαρχίας του Κοινοβουλίου, σύμφωνα με την οποία κάθε νόμος που θεσπίστηκε από το Κοινοβούλιο είναι η ανώτατη πηγή δικαίου 5. Θεωρείται ότι η αρχή αυτή προβλήθηκε για πρώτη φορά από τον νομικό θεωρητικό Albert Venn Dicey, ενώ πλήρης ανάλυσή της προκύπτει στη δικαστική απόφαση Manuel v Attorney General (1982). Κατά συνέπεια, το Κοινοβούλιο μπορεί να αλλάξει το σύνταγμα απλά θεσπίζοντας νέες νομοθετικές πράξεις. Θεωρητική συζήτηση με έντονο πρακτικό ενδιαφέρον υφίσταται σχετικά με την αντίθεση της αρχής με το ενωσιακό δίκαιο 6. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, το Ηνωμένο Βασίλειο διανύει περίοδο συνταγματικών μεταρρυθμίσεων με εκφραστές κυρίως την κυβέρνηση των Εργατικών του Τόνι Μπλερ (1997-2007) και Γκόρντον Μπράουν (2007-2010), και δευτερευόντως την κυβέρνηση των Συντηρητικών του Κάμερον (2010-σήμερα). 1 Professor Dr. Helmut Weber, "Who Guards the Constitution?", Humboldt University Berlin, Colloquium of the Graduiertenkolleg "Das neue Europa" 2 Barnett, H. (2005), Constitutional and Administrative Law (5 ed.). London: Cavendish. σελ. 9. "Conversly, "A written constitution is one contained within a single document or a [finite] series of documents, with or without amendments" 3 Erskine May, Erskine May: Parliamentary Practice Erskine May's Treatise on the Law, Privileges, Proceedings and Usage of Parliament, 2011 4 Chrimes, S B (1967). English Constitutional History. London: Oxford University Press. σελ. 42. 5 supreme and final source of law 6 Beatson, Jack (1998). Constitutional reform in the United Kingdom: practice and principles. London: Hart Publishing. σελ. 45.

The constitution of the United Kingdom is the set of laws and principles under which the United Kingdom is governed. Unlike many other nations, the UK has no single core constitutional document. In this sense, it is said not to have a written constitution but an uncodified one. Much of the British constitution is embodied in written documents, within statutes, court judgments, and treaties. The constitution has other unwritten sources, including parliamentary constitutional conventions and royal prerogatives. Historically, "No Act of Parliament can be unconstitutional, for the law of the land knows not the word or the idea." Since the English Civil War in the 17th century, which was concluded with the execution of King Charles I and the fall of the Commonwealth, the bedrock of the British constitution has traditionally been the doctrine of parliamentary sovereignty, according to which the statutes passed by Parliament are the UK's supreme and final source of law. This principle was famously documented by the legal scholar Albert Venn Dicey, although a more recent analysis can be found, for example, in the 1982 case of Manuel v Attorney General. It follows that Parliament can change the constitution simply by passing new Acts of Parliament. There is some debate about whether this principle remains entirely valid today, in part due to the UK's European Union membership. The last decades have been a period of great constitutional reform for the United Kingdom, mainly expressed by the Labour governments of Tony Blair (1997-2007) and Gordon Brown (2007-2010), and secondarily from the coalition Conservatives-Liberals government of David Cameron (2010-present). vi

Κεφάλαιο πρώτο ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ 1. Προ-Εμφυλιακή περίοδος (10 ος - 17 ος αι.) Η Ιστορία του Συντάγματος του Ηνωμένου Βασιλείου είναι μια ιστορία που ξεκινά πριν από τη δημιουργία της Αγγλίας ως Ηνωμένου Βασιλείου και συνεχίζει μέχρι σήμερα. α) Από την αιρετή στην κληρονομική μοναρχία (10 ος -11 ος αι.) Το Βασίλειο της Αγγλίας ιδρύθηκε στα μέσα του 9ου αιώνα, ενώ αυτό που αναγνωρίζεται σήμερα ως Αγγλία δημιουργήθηκε το 927 μ.χ., όταν και το τελευταίο από τα βασίλεια της Επταρχίας 7 τέθηκε υπό την κυριαρχία του αγγλικού στέμματος. Στις 14 Οκτωβρίου 1066, ο βασιλιάς Χάρολντ ΙΙ της Αγγλίας σκοτώθηκε οδηγώντας τους άνδρες του στην μάχη του Hastings. Το γεγονός αυτό έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αλλαγή του θεσμού της μοναρχίας. Από την μέχρι τότε πρακτική «εκλογής» του μονάρχη από μία ομάδα σοφών, με το όνομα «witan», στο εξής ο θεσμός τέθηκε επί τη βάσει του κληρονομικού δικαιώματος. β) Η Χάρτα των ελευθεριών (12 ος αι.) Ο Ερρίκος Ι της Αγγλίας διατέλεσε βασιλιάς από το 1100 ως το 1135. Με την άνοδό του στο θρόνο, θέσπισε την Χάρτα των Ελευθεριών (Charter of Liberties). Αυτό το έγγραφο δεν μπορεί να παρομοιασθεί με το αμερικάνικο Bill of Rights, αλλά είναι περισσότερο μια σειρά από διατάγματα. Το σημαντικότερο άρθρο του Χάρτη βρίσκεται στην αρχή, όπου ο βασιλιάς αποδέχεται ότι «by the mercy of God and the common counsel of the barons of the whole kingdom of England I have been crowned king of said kingdom» (υπό το έλεος του Θεού και με την σύμφωνη γνώμη των βαρόνων του βασιλείου της Αγγλίας στέφθηκα βασιλιάς του βασιλείου). Αυτό αποτελεί ένα βήμα μακριά από την απόλυτη μοναρχία και ένα βήμα προς τον συνταγματισμό, καθότι ο βασιλιάς είχε αναγνωρίσει ότι η εξουσία του απέρρεε όχι μόνο από το Θεό, αλλά και από την κοινή γνώμη των βαρόνων. Στο εξής, η 7 Συλλογικό όνομα που δόθηκε στα αγγλοσαξονικά βασίλεια της νότιας, ανατολικής και κεντρικής Μεγάλης Βρετανίας κατά τη διάρκεια της ύστερης αρχαιότητας και κατά τις αρχές του Μεσαίωνα: Northumbria, Mercia, East Anglia, Essex, Kent, Sussex and Wessex. 1

δομή της εξουσίας στην Αγγλία εξελίχθηκε από ένα κατά βάση απολυταρχικό μοντέλο σε ένα ουσιαστικά συνταγματικό. γ) Η «Μάγκνα Κάρτα» και η κυριαρχία του νόμου (13 ος αι.) Η βασιλεία του Ιωάννη μεταξύ 1199 και 1216 χαρακτηρίστηκε από έντονες συγκρούσεις, με σπουδαιότερες αυτές με την Γαλλία, τον Πάπα και τους βαρόνους. Ως αποτέλεσμα της διαμάχης με τους βαρόνους, ο Ιωάννης αναγκάστηκε να υπογράψει τη Magna Carta, ένα έγγραφο εξέχουσας σημασίας μέχρι και σήμερα, που εκλαμβάνεται ως το πρώτο που θεσπίζει την κυριαρχία του νόμου στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η θεμελίωση της κυριαρχίας του νόμου μέχρι τις μέρες μας έχει συντελεστεί με μια σειρά κειμένων και όχι με βάση μια αυτούσια πηγή. δ) Το πρώτο Κοινοβούλιο & η διεκδίκηση ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων (13 ος - 14 ος αι.) Ο υιός του Ιωάννη, Ερρίκος ΙΙΙ, τον διαδέχθηκε στο θρόνο σε ηλικία μόλις εννέα ετών, εντούτοις η χώρα κυβερνήθηκε από αντιβασιλείς μέχρι να φτάσει στην ηλικία των 20 ετών. Υπό την πίεση και πάλι των βαρόνων, με επικεφαλής τον Simon de Montfort, 6ο Κόμη του Λέστερ, ο Ερρίκος δέχθηκε τη δημιουργία του πρώτου αγγλικού Κοινοβουλίου. Να σημειωθεί ότι τον 14 ο αι., κατά την βασιλεία του Ριχάρδου ΙΙ, συντελέσθηκε η «εξέγερση των αγροτών» (1381). Η εξέγερση έφτασε κοντά στο να ικανοποιήσει τα δίκαια αιτήματά της, όπως για παράδειγμα δίκαια ενοίκια και την κατάργηση της δουλοπαροικίας, αλλά στο τέλος οι διαδηλωτές, όπως υποδηλώνουν οι ιστορικές αναφορές, εξαπατήθηκαν. Παραταύτα, η εξέγερση παραμένει ως μια σημαντική στιγμή στην αγγλική συνταγματική ιστορία, και δη των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. ε) Ο μονάρχης επικεφαλής της Εκκλησίας (16 ος αι.) Ο Ερρίκος ο VIII, που βασίλευσε από το 1509 ως το 1547, με την 1 η Act of Supremacy (1534) έθεσε εαυτόν επικεφαλή της Εκκλησίας της Αγγλίας 8, καθιερώνοντας για πρώτη φορά την κυριαρχία του κράτους επί της Εκκλησίας. Με την πάροδο μιας περιόδου πολιτικής αναταραχής και της ανόδου και της πτώσης δύο μοναρχών, η Ελισάβετ Ι, με την ανάληψη του στέμματος, εκδίδει την 2 η Act of Supremacy (1559), με την οποία κατήργησε τη νομοθεσία της προκατόχου της Μαρίας που θεμελίωνε τον Καθολικισμό και απέδωσε 8 supreme head of the Church of England 2

στον εαυτό της τον τίτλο του Ανώτατου Διοικητή της Εκκλησίας της Αγγλίας 9. Η διαφορά με το καθεστώς του Ερρίκου ήταν λεπτή και έγινε με στόχο ο μονάρχης να μην μπορεί να έχει τον έλεγχο του δόγματος της εκκλησίας. Στο εξής, όλοι οι κληρικοί παίρνουν όρκο πίστης αναγνωρίζοντας τον μονάρχη ως διοικητή της Εκκλησίας της Αγγλίας. στ) Η ρύθμιση του Κοινοβουλευτισμού (16 ος αι.) Επί τη βασιλεία της Ελισάβετ Ι μεταξύ 1558 και 1603, το Κοινοβούλιο διαρθρώθηκε σε δύο επίπεδα: στη Βουλή των Λόρδων, που αποτελείτο από τους σημαίνοντες Ευγενείς και την Βουλή των Κοινοτήτων, στην οποία εκπροσωπούνταν τα μέλη της μεσαίας τάξης με εξέχουσα επιρροή. Να σημειωθεί ότι η οικονομική ευημερία της μεσαίας τάξης οδήγησε στην κατακόρυφη αύξηση του αριθμού των αντιπροσώπων στη Βουλή των Κοινοτήτων, των οποίων ο αριθμός ουσιαστικά διπλασιάστηκε. Παρατηρητέα είναι η ανάλυση του ελληνιστή λογίου John Aylmer 10, ο οποίος κατέδειξε τις ομοιότητες του «Συντάγματος» της δυναστείας των Τούντορς με τη δομή του πολιτεύματος της κλασικής Σπάρτης. Με την υποστήριξη του Geoffrey Elton, διαδόθηκε η πολιτική ορολογία της κλασικής αρχαιότητας, καθώς και η ιδέα της μικτής διακυβέρνησης, με στοιχεία μοναρχίας, αριστοκρατίας και δημοκρατίας, και θεωρείται ότι επηρέασε σημαντικά τους συνταγματολόγους της εποχής. 2. Ο εμφύλιος πόλεμος (17 ος αι.) α) Η πρώτη συνταγματική μοναρχία - Η διαμάχη μονάρχη και Κοινοβουλίου που οδήγησε στον εμφύλιο πόλεμο Ο Κάρολος Ι διατέλεσε βασιλιάς της Αγγλίας από το 1625 μέχρι και την εκτέλεσή του το 1649. Η βαθύτατη πεποίθησή του στην θεωρία της ελέω Θεού βασιλείας, είχε ως αποτέλεσμα μια μακροχρόνια διαμάχη με το Κοινοβούλιο που οδήγησε στο ξέσπασμα εμφύλιας διαμάχης. Βάση της διαμάχης αποτέλεσε το γεγονός ότι εκείνη τη χρονική περίοδο το Κοινοβούλιο είχε την αρμοδιότητα καθορισμού του ύψους της φορολογίας και της επίθεσης νέων φόρων. Η φορολογία αυτή αποτελούσε ουσιαστικά την κύρια πηγή εσόδων του μονάρχη, μαζί με τα δάνεια που λάμβανε από τους ευγενείς. Το Κοινοβούλιο 9 "Supreme Governor of the Church of England" rather than "supreme head". 10 Wood, Anthony A. and Philip Bliss, Athenae Oxonienses: an Exact History of all the Writers and Bishops who Have Had their Education in the University of Oxford; to which Are Added the Fasti, 1813-1820. 3

επιδιώκοντας να αποκτήσει ακόμα μεγαλύτερη εξουσία επί της φορολογικής πολιτικής αρνήθηκε επανειλημμένα να συμμορφωθεί με τις εντολές του Καρόλου με αποτέλεσμα εκείνος να αποφασίσει τη διάλυση της Βουλής. Η γενικότερη απληστία του είχε δημιουργήσει δυσφορία όχι μόνο στο λαό, αλλά και στη δικαστική εξουσία και στα γειτονικά κράτη που αναγκάζονταν να πληρώνουν φόρους για την προστασία των ακτών από το αγγλικό ναυτικό. Κομβικής σημασίας εξελίξεις αποτέλεσαν τα πολεμικά μέτωπα που ο Κάρολος είχε ανοίξει με Ισπανία και Γαλλία. Με τα ταμεία του στέμματος να είναι άδεια, ο Κάρολος ζήτησε νέους φόρους από το Κοινοβούλιο. Υπό την πίεση του Κοινοβουλίου αναγκάστηκε να υπογράψει το Petition of Rights το 1629, το οποίο αποτέλεσε τομή στη συνταγματική ιστορία της χώρας, ώστε να εγκριθούν οι νέοι φόροι. Σύμφωνα με το Petition of Rights ο βασιλιάς: δεν μπορούσε να επιβάλλει στρατιωτικό νόμο εν καιρώ ειρήνης, δεν μπορούσε να επιβάλλει φόρους, χωρίς τη συγκατάθεση του Κοινοβουλίου, δεν μπορούσε να φυλακίζει ανθρώπους δίχως να προηγηθεί δίκη, δεν μπορούσε να επιτάσσει ιδιωτικές κατοικίες για την στέγαση των στρατιωτών. Να σημειωθεί, βέβαια, ότι με την έγκριση της φορολογίας από το Κοινοβούλιο, ο Κάρολος προχώρησε και πάλι στη διάλυσή του και στην προσωρινή κατάλυση του Petition of Rights. Και πάλι, όμως, οι πολιτικές εξελίξεις θα οδηγούσαν σε ραγδαίες κοινοβουλευτικές μεταρρυθμίσεις. Το 1639 ο Κάρολος άνοιξε νέο πολεμικό μέτωπο, αυτή τη φορά με την Σκωτία, το οποίο έληξε το 1640 με βαριά ήττα της Αγγλίας. Απεγνωσμένος ο Κάρολος να ανεύρει χρηματική υποστήριξη για να χρηματοδοτήσει τα μέτωπα που μαίνονταν αλλά και για να πληρώσει τους Σκωτσέζους να βγουν από τα εδάφη της χώρας, ζήτησε και πάλι νέους φόρους από το Κοινοβούλιο. Οι όροι του Κοινοβουλίου αυτή τη φορά ήταν ακόμα πιο σκληροί με αποτέλεσμα ο Κάρολος να διαλύσει το Κοινοβούλιο για τρίτη φορά εντός δύο ετών. Εντούτοις, ανίκανος να ανεύρει εξωτερικά δάνεια, συγκάλεσε και πάλι το Κοινοβούλιο και απεδέχθη τους όρους του. Εγκαθιδρύθηκε, με τον τρόπο αυτό, για πρώτη φορά ο θεσμός της συνταγματικής μοναρχίας, καταργήθηκαν δικαστήρια που υπάκουαν τυφλά το βασιλιά στην απονομή δικαιοσύνης 11, επανήλθε σε ισχύ το Petition of Rights και απαγορεύθηκε στο εξής η διάλυση του Κοινοβουλίου από το βασιλιά χωρίς την έγκρισή της. 11 High Court και Court of the Star Chamber, όσον αφορά θρησκευτικά και πολιτικά ζητήματα αντίστοιχα. 4

Παρόλα αυτά ο εμφύλιος πόλεμος δεν έγινε δυνατό τελικά να αποφευχθεί. Ακραίες ομάδες του Κοινοβουλίου που ανήκαν στο χώρο των Πουριτανών (Puritans) επιδίωκαν να απεμπολήσουν κάθε σημείο του Καθολικισμού από τη χώρα. Ο Κάρολος προσπαθώντας να εκμεταλλευτεί το διχασμό στο Κοινοβούλιο απέστειλε το 1642 τον στρατό, ο οποίος εισήλθε βιαίως εντός του Κοινοβουλίου, να συλλάβει πολιτικούς του αντιπάλους, δίχως όμως επιτυχία. Φοβούμενος για την ζωή του ο Κάρολος διέφυγε στην Οξφόρδη, από όπου οργάνωσε στρατό δίχως την άδεια του Κοινοβουλίου- και συνεπώς παράνομα- έχοντας στο πλευρό του τη Βόρεια και Δυτική Αγγλία, τους ευγενείς και την ανώτερη τάξη της χώρας. Από την άλλη πλευρά με το Κοινοβούλιο τάχθηκε η Νότια και Ανατολική Αγγλία. Μαζί τους όμως είχαν και ένα νέο σύμμαχο, τη Σκωτία και την δύναμη των Πρεσβυτεριανών, οι οποίοι δέχθηκαν να βοηθήσουν με την υπόσχεση ότι θα επιβληθεί ο Πρεσβυτεριανισμός σε όλη την Αγγλία. Η δύναμη αυτή ονομάστηκε New Model Army με ηγέτη τον βουλευτή Oliver Cromwell. β) Όλιβερ Κρόμγουελ και η Κοινοπολιτεία Στον απόηχο δύο εμφυλίων πολέμων το 1642 και ξανά το 1648, η πλευρά του Κοινοβουλίου βγήκε νικήτρια με πολύ, όμως, σημαντικές δημοκρατικές απώλειες. Οι πολιτικές συγκυρίες έδωσαν τη δυνατότητα στον Κρόμγουελ να καταλύσει τη μοναρχία και τη Βουλή των Λόρδων, με την παράλληλα δημόσια καταδίκη και εκτέλεση του Καρόλου. Οι ενέργειες αυτές συντελέσθηκαν μάλιστα με τη νομιμοποίηση ενός «λειψού» Κοινοβουλίου, καθώς είχε προηγηθεί η εκδίωξη από την Βουλή των Κοινοτήτων των Πρεσβυτεριανών, οι οποίοι είχαν ταχθεί στον δεύτερο εμφύλιο με τον Κάρολο. Επί της ουσίας ο Κρόμγουελ επέβαλε δικτατορία, η οποία τύποις ονομαζόταν δημοκρατία Κοινοπολιτείας (Commonwealth). Μετά την πάροδο δεκαετίας, όμως, η Κοινοπολιτεία οδηγήθηκε στην πτώση της. Ο υιός του Cromwell που τον διαδέχθηκε, μετά το θάνατό του το 1658, δεν κατάφερε να διατηρήσει την εξουσία και ανετράπη από το στρατό, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί νέο Κοινοβούλιο που επανέφερε το θεσμό της μοναρχίας με το στέμμα να δίδεται στον γιο του Καρόλου, τον Κάρολο ΙΙ. 5

3. Η διεύρυνση του Βασιλείου Την 1η Μαΐου 1707, το Βασίλειο της Μεγάλης Βρετανίας δημιουργήθηκε από την πολιτική ένωση του Βασιλείου της Αγγλίας (η οποία περιελάμβανε την Ουαλία) και του Βασιλείου της Σκωτίας 12. Το γεγονός αυτό ήταν το αποτέλεσμα της Συνθήκης της Ένωσης (Treaty of Union), που συμφωνήθηκε στις 22 Ιουλίου 1706, και επικυρώθηκε εξίσου από το Κοινοβούλιο της Αγγλίας και το Κοινοβούλιο της Σκωτίας. Το Ηνωμένο Βασίλειο δημιουργήθηκε με την ψήφιση του νόμου της Ένωσης τον Ιανουάριο του 1801 από το Βασίλειο της Μεγάλης Βρετανίας με το Βασίλειο της Ιρλανδίας, το οποίο, όμως, διοικείτο από τους άγγλους μονάρχες ήδη από τον Μεσαίωνα 13. 4. Εκλογική διαδικασία Το σύστημα της καθολικής ψηφοφορίας δεν υπήρχε στο Ηνωμένο Βασίλειο μέχρι το 1928. Από 1688 έως 1832, λιγότερο από το 10% του ενήλικου ανδρικού πληθυσμού είχε δικαίωμα ψήφου. Η πρώτη νομοθετική πράξη προς αύξηση του μεγέθους του εκλογικού σώματος ήταν η Reform Act 1832 και ακολούθησε η Reform Act 1867, οι οποίες αύξησαν τον αριθμό των αντιπροσώπων του αστικού πληθυσμού και διηύρυναν το εκλογικό σώμα στο 32% του ενήλικου ανδρικού πληθυσμού. Η Ballot Act του 1872 αντικατέστησε τις ανοιχτές εκλογές με σύστημα μυστικής ψηφοφορίας, ενώ παράλληλα η Representation of the People Act 1884 και η Redistribution of Seats Act 1885 αύξησαν συλλογικά το εκλογικό σώμα στο 56% του ενήλικου ανδρικού πληθυσμού. Η Representation of the People Act 1918 και η Parliamentary Qualification of Women Act 1918 αποτέλεσαν τομή στην συνταγματική ιστορία της Αγγλίας, δίδοντας δικαίωμα εκλέγειν και εκλέγεσθαι σε όλους τους άνδρες άνω των 21 ετών και σε όλες τις παντρεμένες γυναίκες άνω των 30 ετών. Η Equal Franchise Act 1928 καθιέρωσε την εκλογική ισότητα ανδρών και γυναικών για πρώτη φορά στην ιστορία, δίδοντας καθολικό δικαίωμα ψήφου σε άτομα άνω των 21. Το 1949 η Representation of the People Act αφαίρεσε το δικαίωμα διπλής ψήφου από απόφοιτους πανεπιστημίου και ιδιοκτήτες επιχειρήσεων, ενώ η Representation of the People Act 1969 περιόρισε την ηλικία ψήφου από τα 21 στα 18. Οι Representation of the People Act 1985 και του 1989 έδωσαν δικαίωμα ψήφου και σε άγγλους υπηκόους του εξωτερικού, υπό προϋποθέσεις. 12 http:\\www.parliament.uk (3 Απριλίου 2012), scotshistoryonline.co.uk (3 Απριλίου 2012) 13 http://www.actofunion.ac.uk/actofunion.htm (4 Απριλίου 2012) 6

Η κυβέρνηση των Εργατικών του Τόνι Μπλερ (1997-2007), προχώρησε σε σημαντικό αριθμό μεταρρυθμίσεων επί της εκλογικής διαδικασίας. Παρόλο που διατήρησε τις μονοεδρικές περιφέρειες και το αμιγώς πλειοψηφικό σύστημα για τις εθνικές εκλογές (First Past the Post), ορίσθηκε ότι τα νεοϊδρυθέντα τοπικά όργανα στη Σκωτία, στην Ουαλία, στη Βόρειο Ιρλανδία 14 θα αναδεικνύονται με εκλογές μεικτού πλειοψηφικού συστήματος με στοιχεία αναλογικής εκπροσώπησης (Proportional Representation) 15. Εκτενείς αλλαγές επήλθαν στο εκλογικό σύστημα των ευρωεκλογών που γίνονται πλέον με σύστημα κομματικών λιστών χωρίς σταυρούς, πλην της Βορείου Ιρλανδίας. Η Κυβέρνηση συνασπισμού του Κάμερον άλλαξε τον χωρισμό του Ηνωμένου Βασιλείου σε εκλογικές περιφέρειες και προχώρησε σε δημοψήφισμα για την αλλαγή του εκλογικού συστήματος των εθνικών εκλογών, στο οποίο, όμως, το 67,9% του πληθυσμού επέλεξε τη διατήρηση του υπάρχοντος συστήματος. 5. Συνταγματικά έγγραφα Με αφορμή τη συζήτηση Μεικτής Επιτροπής της Βουλής των Λόρδων και των Κοινοτήτων, προτάθηκε ένα σύνολο νόμων, όπως προκρίνονται από ιστορικούς και πολιτικούς παράγοντες, που συνδυαστικά θα αποτελούν τον πυρήνα του αγγλικού συνταγματικού δικαίου («the fundamental parts of constitutional law»). Εντούτοις το νομοσχέδιο αυτό απορρίφθηκε από την κυβέρνηση Μπλερ. Τα κείμενα που περιλήφθησαν ήσαν τα εξής: i. Charter of Liberties 1100 ii. Magna Carta 1215 οι ρυθμίσεις του έχουν αντικατασταθεί πλην των άρθρων 1, 13, and iii. The Petition of Right 1628 iv. English Bill of Rights 1689 v. Crown and Parliament Recognition Act 1689 vi. Act of Settlement 1701 vii. Acts of Union 1707 viii. Act of Union 1800 ix. The Parliament Acts 1911 and 1949 x. Life Peerages Act 1958 xi. Emergency Powers Act 1964 xii. European Communities Act 1972 xiii. House of Commons Disqualification Act 1975 xiv. Ministerial and Other Salaries Act 1975 xv. British Nationality Act 1981 xvi. Supreme Court Act 1981 14 περί των αποκεντρωμένων οργάνων Σκωτίας, Ουαλίας, Βορείου Ιρλανδίας βλ. κεφάλαιο 21. 15 James, Toby S, "Electoral modernization or elite statecraft: Electoral administration in the United Kingdom 1997 2007", British Politics. http://online.liebertpub.com/doi/abs/10.1089/elj.2009.0059. (4 Απριλίου 2012) 7

xvii. Representation of the People Act 1983 xviii. Human Rights Act 1998 xix. Northern Ireland Act 1998 xx. Government of Wales Act 1998 xxi. Scotland Act 1998 xxii. House of Lords Act 1999 xxiii. Scotland Act of 1998 8

Κεφάλαιο δεύτερο ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΑΡΧΕΣ, ΟΡΓΑΝΑ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ 6. «Κυριαρχία του Κοινοβουλίου» και «αρχή του νόμου» Ο βρετανός συνταγματολόγος και νομικός θεωρητικός Albert Venn Dicey, ο οποίος έζησε τον 19 ο αιώνα, αποτέλεσε μια ιστορική προσωπικότητα για την αγγλική νομική επιστήμη. Στο κλασικό έργο του An Introduction to the Study of the Law of the Constitution (1885) -Εισαγωγή στη μελέτη του Συνταγματικού Δικαίου- θεμελίωσε τους δύο πυλώνες του βρετανικού συντάγματος: Την κυριαρχία του Κοινοβουλίου (Parliamentary Supremacy/ Sovereignty) και την αρχή του νόμου (Rule of Law). Η κυριαρχία του Κοινοβουλίου ορίζει ότι το Κοινοβούλιο είναι η ανώτατη νομοθετική εξουσία, υπό την έννοια ότι οι νομοθετικές πράξεις του αποτελούν την υψηλότερη πηγή δικαίου 16. Το Κοινοβούλιο μάλιστα χαίρει απόλυτης νομοθετικής ελευθερίας, δηλαδή μπορεί να νομοθετήσει επί οποιουδήποτε ζητήματος 17, εν αντιθέσει με τα κράτη στα οποία υπάρχει ένα ενιαίο συνταγματικό κείμενο που περιορίζει την νομοθετική εξουσία των Κοινοβουλίων τους και το οποίο κείμενο μπορεί να τροποποιηθεί μόνο κατόπιν συγκεκριμένης διαδικασίας 18. Η αρχή του νόμου εξασφαλίζει ότι όλες οι νομοθετικές και διοικητικές πράξεις είναι σύμφωνες με την αρχή της ίσης αντιμετώπισης κάθε προσώπου έναντι του νόμου και ότι κανένα πρόσωπο δεν είναι υπεράνω του νόμου (equal application of the law), καθώς επίσης ότι κανένα πρόσωπο δεν είναι δυνατόν να καταδικαστεί, ελλείψει παραβίασης του νόμου, η οποία να επιδέχεται δικαστικής απόδειξης 19 (no person is punishable in body or goods without a breach of the law). Συνεπώς είναι δυνατόν με τη συνήθη διαδικασία να εκδοθούν από το Κοινοβούλιο νομοθετικές πράξεις με συνταγματική ισχύ. Για παράδειγμα, το Κοινοβούλιο έχει την εξουσία να καθορίζει τη διάρκεια της θητείας του. Σύμφωνα με τις Parliament Acts 1911 και 1949, η διάρκεια της θητείας του Κοινοβουλίου ορίζεται στα πέντε έτη, προβλέπεται όμως ότι μπορεί να παραταθεί με σύμφωνη γνώμη της Βουλής των Λόρδων και των Κοινοτήτων. Η εξουσία αυτή χρησιμοποιήθηκε τελευταία φορά κατά τη διάρκεια του Β 'Παγκοσμίου Πολέμου, παρατείνοντας τη διάρκεια της κυβερνήσεως Τσώρτσιλ μέχρι το 1945. Ωστόσο, ο 16 Η έννοια της κοινοβουλευτικής κυριαρχίας αμφισβητείται στο σκωτικό δίκαιο, βλ. υπόθεση MacCormick v Lord Advocate, [1953] SC 396 σελ 411 [1953] SLT 255 σελ 263. 17 Runciman, David. "This Way to the Ruin". London Review of Books. (7 Απριλίου 2012) 18 Bradley, Ewing (2007). σελ. 51., Bradley in Jowell, Oliver (eds). σελ. 26., Bradley, Ewing (2007). σελ. 55,. Bradley in Jowell, Oliver (eds). σελ. 26 27. Bradley, Ewing (2007). σελ. 52. 19 βλ. υπόθεση Entick v Carrington [1765] EWHC KB J98 9

μονάρχης μέχρι πολύ πρόσφατα διατηρούσε την εξουσία να διαλύει το Κοινοβούλιο ανά πάσα στιγμή, κατόπιν εντολής του Πρωθυπουργού. Να σημειωθεί ότι το εκλογικό αυτό σύστημα και η δυνατότητα διάλυσης του Κοινοβουλίου καταργήθηκε με την Fixed-term Parliaments Act 2011, η οποία αναλύεται στο σχετικό κεφάλαιο παρακάτω. Χαρακτηριστικό είναι, επίσης, ότι το Κοινοβούλιο έχει τη δύναμη να μεταβάλει τη σύνθεση και τη λειτουργία των Βουλών των Λόρδων και των Κοινοτήτων, όπως συνέβη με την House of Lords Act 1999, που αναλύσαμε παραπάνω, καθώς και να ρυθμίσει τις εξουσίες του μονάρχη και να ορίσει τη σειρά διαδοχής στον θρόνο, όπως συνέβη με την His Majesty's Declaration of Abdication Act 1936 20. 7. Ενιαίο κράτος Το Ηνωμένο Βασίλειο αποτελείται ουσιωδώς από τέσσερα διαφορετικά κράτη: την Αγγλία, την Ουαλία, τη Σκωτία και την Βόρειο Ιρλανδία 21. Ωστόσο, η Ηνωμένη Βρετανία είναι ένα ενιαίο κράτος, και όχι μια ομοσπονδία κρατών, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των Ηνωμένων Πολιτειών, της Γερμανίας, της Βραζιλίας ή της Ρωσίας, ούτε μια συνομοσπονδία, όπως η Ελβετία, ή η πρώην Σερβία και Μαυροβούνιο. Εντούτοις, η Σκωτία, η Ουαλία και η Βόρειος Ιρλανδία, από το 2001, έχουν τα δικά τους νομοθετικά και εκτελεστικά όργανα 22. Οι αρμοδιότητες των οργάνων αυτών καθορίζονται από νομοθετικές πράξεις του Κοινοβουλίου, ενώ και η ίδια η ύπαρξη των οργάνων εξαρτάται από το Κοινοβούλιο, αφού μπορεί, καταρχήν, να τα καταργήσει ανά πάσα στιγμή. Χαρακτηριστικό ιστορικά είναι το παράδειγμα του Κοινοβουλίου Βορείου Ιρλανδίας που συστάθηκε με τη Government of Ireland Act 1920 23 και στη συνέχεια, καταργήθηκε, ως απάντηση στην μεγάλης κλίμακας πολιτική βία στη Βόρεια Ιρλανδία, με την Northern Ireland Constitution Act. Και πάλι, όμως, με την Northern Ireland Act 1998 δημιουργήθηκε νομοθετικό σώμα Βορείου Ιρλανδίας υπό την ονομασία Northern Ireland Assembly 24. Τον κανόνα του ενιαίου κράτους επιβεβαιώνει το γεγονός της μη ύπαρξης στο αγγλικό συνταγματικό δίκαιο οργάνου αντίστοιχου με την αμερικάνικη Γερουσία (United States Senate), στην οποία κάθε Πολιτεία έχει δύο εκπροσώπους 25, και την γερμανική 20 Bradley, A.; Ewing, K. (1997). Constitutional and Administrative Law. London. σελ. 271. 21 Η επίσημη ιστοσελίδα του Πρωθυπουργού της Αγγλίας, Countries within a country" http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/+/http://www.number10.gov.uk/page823 (8 Απριλίου 2012) 22 Gallop, Nick in The Constitution and Constitutional Reform σελ.27 (Philip Allan, 2011) 23 Alvin Jackson, Home Rule - An Irish History, Oxford University Press, 2004, σελ. 368-370. 24 "Historic return for NI Assembly". BBC News Online (BBC). http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/northern_ireland/6634373.stm (8 Απριλίου 2012) 25 http://www.senate.gov/ (9 Απριλίου 2012) 10

Bundesrat, εντός της οποίας κάθε διοικητική περιοχή χαίρει καθορισμένου μεγέθους εκπροσώπησης 26. Πέρα από αυτά στην Αγγλία βρίσκεται πάνω από το 80% του πληθυσμού του Ηνωμένου Βασιλείου, παράγει πάνω από το 80% του συνολικού του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος και εντός εκείνης βρίσκεται η πρωτεύουσα, το Λονδίνο. Από πλευράς θρησκευτικής ενότητας, στην Αγγλία επίσημη εκκλησία είναι η Εκκλησία της Αγγλίας, ενώ στην Ουαλία και στη Βόρειο Ιρλανδία δεν υπάρχει επίσημη εκκλησία. Στη Σκωτία υπάρχει ιδιόμορφο καθεστώς, καθώς με την Church of Scotland Act 1921 αναγνωρίζεται μεν η Εκκλησία της Σκωτίας, δεν της αποδίδεται δε η ιδιότητα της επίσημης εκκλησίας της Σκωτίας. Επίσης, Αγγλία και Ουαλία μοιράζονται το ίδιο νομικό σύστημα, ενώ η Σκωτία και η Βόρειος Ιρλανδία έχουν ξεχωριστό νομικό σύστημα. Οι διακρίσεις αυτές δικαιολογούνται από το γεγονός ότι το Ηνωμένο Βασίλειο δημιουργήθηκε από ανεξάρτητα μέχρι τότε κράτη, σύμφωνα με τους όρους της Συνθήκης της Ένωσης (1706) 27. 8. Συνταγματική Μοναρχία Το πολίτευμα του Ηνωμένου Βασιλείου είναι η συνταγματική μοναρχία (Constitutional Monarchy) 28 και η διαδοχή του βρετανικού στέμματος είναι κληρονομική 29. Σύμφωνα με το βρετανικό Σύνταγμα, εξουσίες εκτελεστικής φύσεως, γνωστές με το όνομα «βασιλική προνομία» 30 (royal prerogative), ανήκουν παραδοσιακά στον μονάρχη. Κατά την άσκηση αυτών των αρμοδιοτήτων, ωστόσο, ο μονάρχης είθισται -αν όχι επιβάλλεται- να συμβουλεύεται τον Πρωθυπουργού ή άλλους αρμόδιους υπουργούς. Κομβική περίοδος ιστορικά είναι η περίοδος 1640-1660 με τον εμφύλιο πόλεμο, την πτώση της Κοινοπολιτείας και την αποκατάσταση της μοναρχίας. Όπως παρατηρεί ο βικτοριανός συγγραφέας Walter Bagehot 31, "the Queen reigns, but she does not rule", με την έννοια ότι οι εξουσίες του μονάρχη έπαψαν ουσιαστικά να είναι απεριόριστες. 26 http://www.bundesrat.de/ (9 Απριλίου 2012) 27 http://www.parliament.uk/about/living-heritage/evolutionofparliament/legislativescrutiny/act-of-union- 1707/overview/ (8 Απριλίου 2012) 28 What is constitutional monarchy? official website of the British Monarchy http://www.royal.gov.uk/monarchuk/howthemonarchyworks/whatisconstitutionalmonarchy.aspx (6 Απριλίου 2012) 29 Editorial The Guardian. "Royal succession: Queen and country" www.guardian.co.uk/global/2011/oct/28/royal-succession-queen-country, www.royal.gov.uk/thecurrentroyalfamily/successionandprecedence/succession/overview.aspx (6 Απριλίου 2012) 30 (Publishing) D. G. T.. "The Prerogative and Parliamentary Control". The Cambridge Law Journal (Cambridge University Press) σελ. 229 (2). 31 Walter Bagehot, The English Constitution, http://www.gutenberg.org/files/4351/4351-h/4351-h.htm (7 Aπριλίου 2012) 11

Η έκταση της βασιλικής προνομίας δεν έχει επισήμως οριοθετηθεί, εντούτοις το 2004, η κυβέρνηση δημοσίευσε μια απαρίθμηση των κυριότερων εξουσιών, με στόχο την διαφάνεια της εκτελεστικής εξουσίας 32. Από πλευράς εσωτερικής πολιτικής, περιλαμβάνεται: Παλαιότερα, η δύναμη διορισμού του Πρωθυπουργού και των υπουργών και η δύναμη σύγκλησης, διακοπής των εργασιών και διάλυσης του Κοινοβουλίου (καταργήθηκαν με την Fixed-term Parliaments Act 2011) Η εξουσία επικύρωσης (Royal Assent) των νομοθετικών πράξεων του Κοινοβουλίου, χωρίς την οποία δεν αποκτούν ισχύ νόμου Η εξουσία διορισμού αξιωματικών των Ενόπλων Δυνάμεων Η εξουσία διοίκησης των Ενόπλων Δυνάμεων του Ηνωμένου Βασιλείου Η εξουσία διορισμού μελών του Συμβουλίου της Βασίλισσας (Queen s Coucil) Η εξουσία έκδοσης και απόσυρσης διαβατηρίων Η εξουσία απονομής χάριτος, με την έννοια αντιμετώπισης σφαλμάτων κατά τον υπολογισμό της διάρκειας ποινής, καθότι πλέον η θανατική ποινή έχει καταργηθεί. Η εξουσία χορήγησης τιμητικών τίτλων Η δύναμη δημιουργίας οργανισμών, όπως πανεπιστήμια, με την διαδικασία που προβλέπεται στην Royal Charter Η εξουσία να διορίζει επισκόπους και αρχιεπισκόπους της Εκκλησίας της Αγγλίας. Όσον αφορά στην εξωτερική πολιτική: Η δύναμη υπογραφής και επικύρωσης διεθνών Συνθηκών Η εξουσία κήρυξης πολέμου και ειρήνης Η εξουσία αποστολής των Ενόπλων Δυνάμεων στο εξωτερικό Η δύναμη αναγνώρισης κρατών Η δύναμη αποστολής και αποδοχής διπλωματικών αποστολών Πάντως, όπως θεμελιώθηκε στην δικαστική υπόθεση Case of Proclamations (1610) 33, η βασιλική προνομία δεν είναι απεριόριστη, και σε θεωρητικό επίπεδο καμία νέα αρμοδιότητα δεν μπορεί πλέον να παραχωρηθεί. Το Κοινοβούλιο μπορεί μόνο να αφαιρεί προνόμια. Αν και με την πάροδο του χρόνου ο αριθμός και η σημασία των προνομίων έχει περιοριστεί σημαντικά, σήμερα ακόμη κατέχονται ορισμένες ουσιώδεις εξουσίες. 32 The Guardian: Mystery lifted on Queen's powers: Great British political riddle solved as scope of the royal prerogative is revealed for the first time http://www.guardian.co.uk/politics/2003/oct/21/uk.freedomofinformation (7 Απριλίου 2012) 33 Case of Proclamations [1610] EWHC KB J22, http://www.bailii.org/ew/cases/ewhc/kb/1610/j22.html (9 Απριλίου 2012) 12

Προεξέχουσες αρμοδιότητες του μονάρχη ήταν μέχρι πρόσφατα η επιλογή του προσώπου προς το οποίο δίδεται εντολή σχηματισμού κυβερνήσεως και η διάλυση του Κοινοβουλίου, κατόπιν σχετικού αιτήματος του Πρωθυπουργού, η οποία καταργήθηκε με την Fixed-term Parliaments Act 2011. Η πιο πρόσφατη περίπτωση κατά την οποία ο μονάρχης αναγκάστηκε να ασκήσει τις εξουσίες αυτές ήταν το Φεβρουάριο του 1974. Ο πρωθυπουργός Έντουαρντ Χιθ παραιτήθηκε, κατόπιν αποτυχίας εξασφάλισης απόλυτης πλειοψηφίας στο Κοινοβούλιο, και η Βασίλισσα Ελισάβετ ΙΙ όρισε Πρωθυπουργό το Χάρολντ Γουίλσον, ηγέτη του Εργατικού Κόμματος, κάνοντας χρήση της προνομίας της, ύστερα από εκτενείς διαβουλεύσεις με το Συμβούλιο της Βασίλισσας (Privy Council), παρόλο που το Εργατικό Κόμμα δεν είχε την απόλυτη πλειοψηφία στην Βουλή των Κοινοτήτων. Να σημειωθεί ότι ούτε οι εκλογές του 2010 ανέδειξαν αυτοδύναμο σχηματισμό στο Κοινοβούλιο και ύστερα από αρκετές ημέρες διαπραγματεύσεων μεταξύ των μερών, η Βασίλισσα Ελισάβετ ΙΙ, συμβουλευόμενη τον απερχόμενο Πρωθυπουργό Γκόρντον Μπράουν, κάλεσε τον Ντέιβιντ Κάμερον να σχηματίσει κυβέρνηση. Στην πρακτική επιβαλλόταν ο μονάρχης να ικανοποιήσει σχετικό αίτημα διάλυσης του Κοινοβουλίου του Πρωθυπουργού, πλέον όμως δεν τίθεται τέτοιο ζήτημα, καθώς σε κάθε περίπτωση το Κοινοβούλιο διαλύεται αυτόματα σε τακτή ημερομηνία, προ των εκλογών, οι οποίες ορίζονται επίσης σε τακτή ημερομηνία 34. Παλαιότερα, υφίστατο στη θεωρία η άποψη ότι ο Πρωθυπουργός, ο οποίος οδήγησε στη διάλυση του Κοινοβουλίου, πρέπει να κερδίσει τουλάχιστον μια ψηφοφορία εμπιστοσύνης από τη νεοεκλεγείσα Βουλή των Κοινοτήτων, πριν ζητήσει οποιαδήποτε περαιτέρω διάλυση 35. Βέβαια, ιστορικά, δεν υφίσταται περίπτωση άρνησης διάλυσης από την αρχή του εικοστού αιώνα. Ο τελευταίος μονάρχης που έπαυσε έναν Πρωθυπουργό, ο οποίος δεν απολάμβανε της εμπιστοσύνης της Βουλής των Κοινοτήτων, ήταν ο Γουλιέλμος IV το 1834, παύοντας την Κυβέρνηση του Λόρδου Μέλμπουρν και διορίζοντας Πρωθυπουργό τον Δούκα του Ουέλινγκτον. Επίσης, η Βασίλισσα Βικτωρία, το 1892, ήταν η τελευταία μονάρχης που αρνήθηκε το διορισμό στο υπουργικό συμβούλιο του Ερρίκου Λαμπουσέρ από τον Πρωθυπουργό Γουίλιαμ Γλαδστόν, με την αιτιολογία ότι είχε προσβάλει τη βασιλική οικογένεια 36. Εξίσου, η Βασίλισσα Άννα ήταν η τελευταία μονάρχης που αρνήθηκε την κύρωση νόμου, συγκεκριμένα του Scottish Militia Bill 1708. 34 βλ. επόμενα κεφάλαια, περί Κοινοβουλίου και Κυβερνήσεως. 35 Lucinda Maer, Hung parliaments, SN/PC/04951, Parliament and Constitution Centre, http://www.parliament.uk/commons/lib/research/briefings/snpc-04951.pdf (8 Απριλίου 2012) 36 Bogdanor, Vernon (1997). The Monarchy and the Constitution. Oxford University Press. σελ. 34. 13

9. Κοινοβούλιο Το Κοινοβούλιο αποτελείται από τον μονάρχη, τη Βουλή των Κοινοτήτων και την Βουλή των Λόρδων. Η Βουλή των Κοινοτήτων σήμερα αποτελείται από 650 μέλη εκλεγμένα σε μονοεδρικές εκλογικές περιφέρειες, σύμφωνα με ένα ιδιότυπο πλειοψηφικό σύστημα που αρκείται στην πραγματική- και όχι στην απόλυτη- πλειοψηφία των ψήφων, αποκαλούμενο First Past the Post. Η κυβέρνηση συνασπισμού, υπό τον Ντέιβιντ Κάμερον που σχηματίστηκε το Μάιο του 2010, οδήγησε σε μια σειρά συνταγματικών μεταρρυθμίσεων, με τις Parliamentary Voting System and Constituencies Act 2011 και Fixed-term Parliaments Act 2011. Με εναρκτήρια ημερομηνία εφαρμογής το 2015, οι νομοθετικές αυτές πράξεις θα μειώσουν τον αριθμό των βουλευτών στη Βουλή των Κοινοτήτων από 650 σε 600 και οι εκλογές θα γίνονται στο εξής σε τακτή ημερομηνία κάθε ακριβώς 5 έτη 37, καταργώντας τη δυνατότητα προκήρυξης πρόωρων εκλογών 38, εξαιρουμένων των περιπτώσεων της motion of no confidence (μη λήψης ψήφου εμπιστοσύνης από το Κοινοβούλιο) 39 ή συμφωνίας των 2/3 του Κοινοβουλίου για πρόωρες εκλογές. Η τακτή αυτή ημερομηνία ορίστηκε στην πρώτη Πέμπτη του Μαΐου ανά 5 έτη, ενώ οι επόμενες εκλογές ορίστηκαν 7 Μαΐου 2015. Ο συνολικός αριθμός των μελών της Βουλής των Λόρδων είναι μεταβλητός και σήμερα διατελούν 788 μέλη. Αυτοί χωρίζονται σε «Πνευματικούς» και σε «Πολίτες», δηλαδή στους Lords Spiritual, επισκόπους της Εκκλησίας της Αγγλίας- 26 στον αριθμό-, και σε Lords Temporal, στα υπόλοιπα μέλη. Μετά την υιοθέτηση της House of Lords Act 1999, οι Λόρδοι με κληρονομικό δικαίωμα στον τίτλο τους, οι οποίοι είναι περίπου 750 στον αριθμό (Hereditary Peers), δε λαμβάνουν όλοι μέρος στη Βουλή, αλλά αναδεικνύουν 92 εκλεγμένους εκπροσώπους. Οι υπόλοιπες αρκετές εκατοντάδες Lords Temporal ανήκουν στην κατηγορία των Λόρδων με μη κληρονομικά μεταβιβαστό τίτλο (Life Peers), όπως ορίζεται από την Life Peerages Act 1958 40, οι οποίοι λαμβάνουν μέρος στη Βουλή ισοβίως. Η εξουσία πρότασης υποψηφιότητας επισκόπων της Εκκλησίας της Αγγλίας και δημιουργίας κληρονομητών και μη τιμητικών τίτλων ανήκει στον μονάρχη, εξουσία, όμως, που είθισται να ασκείται κατόπιν συμβουλής του Πρωθυπουργού. Ιδιαίτερες είναι οι μεταρρυθμίσεις της κυβέρνησης Μπλερ στο θεσμό της Βουλής των Λόρδων και στον εκδημοκρατισμό του κοινοβουλευτικού συστήματος. Σε πρώτο στάδιο, με 37 http://www.legislation.gov.uk/uksi/2011/1702/pdfs/uksi_20111702_en.pdf (20 Απριλίου 2012) 38 «Cameron defends change over election vote rules» http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/politics/election_2010/8681624.stm (20 Απριλίου 2012) 39 περισσότερα επ αυτού στο επόμενο κεφάλαιο 40 Cox, N. (1997). "The British Peerage: The Legal Standing of the Peerage and Baronetage in the overseas realms of the Crown with particular reference to New Zealand." New Zealand Universities Law Review (Vol.17,no.4, σ. 379-401), Farnborough, T.E.May, 1st Baron(1896). Constitutional History of England since the Accession of George the Third, 11th ed. London: Longmans, Green and Co. 14

την House of Lords Act 1999, περιόρισε τον αριθμό των Λόρδων με κληρονομική ιδιότητα (hereditary peers) που διατελούν μέλη της Βουλής των Λόρδων. Πρόκειται για ριζοσπαστική νομοθεσία, καθώς στο εξής δεν θα διατελεί το σύνολο των Λόρδων μέλη της Βουλής αλλά θα εκλέγουν μεταξύ τους 92 αντιπροσώπους. Στη συνέχεια, με την Constitutional Reform Act 2005, επεδίωξε να διαχωρίσει τη δικαστική και τη νομοθετική εξουσία που ήταν συγκεντρωμένη στο ίδιο όργανο. Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση του Lord Chancellor, ο οποίος είχε συγκεντρωμένες εκτελεστικές, νομοθετικές και δικαστικές εξουσίες. Η εκτελεστική παρέμεινε στον Lord Chancellor, (του οποίου η θέση τελικά δεν καταργήθηκε), η δικαστική στον Lord Chief Justice και η νομοθετική πέρασε στην νεοσυσταθείσα θέση του Lord Speaker. Επίσης, καταργήθηκε η θέση του Law Lord, ανωτάτου δικαστή, και αντικαταστάθηκε με την ίδρυση του Supreme Court of the United Kingdom το 2009. Οι νομοθετικές πράξεις για να αποκτήσουν ισχύ νόμου πρέπει να επικυρωθούν από το Κοινοβούλιο, δηλαδή ξεχωριστά από το μονάρχη, τη Βουλή των Λόρδων και τη Βουλή των Κοινοτήτων που τις συντάσσει. Σύμφωνα με τις Parliament Acts 1911 and 1949 νομοθεσία μπορεί, υπό ορισμένες συνθήκες, να περάσει χωρίς την έγκριση της Βουλής των Λόρδων. Επίσης, παρά το γεγονός ότι όλες οι νομοθετικές διατάξεις πρέπει να λάβουν την έγκριση του μονάρχη (Royal Assent), δεν έχει ασκηθεί το δικαίωμα αυτό αρνησικυρίας από το 1708 41. Η διαδικασία λήψης ψήφου εμπιστοσύνης από την Κυβέρνηση απευθύνεται μόνο στη Βουλή των Κοινοτήτων, μάλιστα, δίχως ανάγκη έγκρισης της πράξεως από τον μονάρχη και τη Βουλή των Λόρδων. Σε περίπτωση μομφής της Κυβερνήσεως, ο Πρωθυπουργός επιβάλλεται είτε να παραιτηθεί, είτε να ζητήσει τη διάλυση της Βουλής. Η Βουλή των Κοινοτήτων έχει παραδοσιακά την εξουσία έναρξης διαδικασίας ποινικής διώξεως μελών της Κυβέρνησης, λόγω παράνομης δραστηριότητας, με την Βουλή των Λόρδων να εκδικάζει την υπόθεση. Εντούτοις, η παραπάνω εξουσία δεν έχει χρησιμοποιηθεί από το 1806. Παρομοίως, σύμφωνα με την Constitutional Reform Act 2005, το Κοινοβούλιο έχει την εξουσία καθαίρεσης δικαστικών υπαλλήλων για πειθαρχικούς λόγους. Με την προσχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου στην τότε Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα- σήμερα Ευρωπαϊκή Ένωση- το 1972, στην αγγλική έννομη τάξη ήρθε να προστεθεί το ευρωπαϊκό δίκαιο και η εξέχουσας σημασίας αρχή της «υπεροχής του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης» 42 ( supremacy of European Union law ). Σύμφωνα με την αρχή αυτή, η οποία θεμελιώθηκε από την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Falminio 41 Smith, David L. (2002) "Change & Continuity in 17th Century English Parliaments". History Review:1 42 http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:c:2008:115:0335:0359:en:pdf (12 Απριλίου 2012) 15

Costa v. ENEL 43 το 1964, κάθε νόμος κράτους μέλους που έρχεται σε σύγκρουση με την (πλέον μετά την Συνθήκη της Λισσαβώνας) ενωσιακή νομοθεσία, πρέπει να παύσει να εφαρμόζεται από τα δικαστήρια των κρατών μελών. Η σύγκρουση που δημιουργήθηκε μεταξύ των αρχών της «κυριαρχίας του Κοινοβουλίου» και της «υπεροχής του δικαίου της ΕΕ» κατέστη εμφανής στην υπόθεση Thoburn v Sunderland City Council 2002 44. Κρίθηκε, τελικώς, ότι η European Communities Act 1972, περί συμμετοχής του Ηνωμένου Βασιλείου στην Ε.Ε., θεμελίωνε ότι νομοθετήματα ευρωπαϊκού δικαίου δεν είναι δυνατόν να υπόκεινται σε σιωπηρή αντικατάσταση 45 από μεταγενέστερο εθνικό νόμο 46. Το δικαστήριο προχώρησε, μάλιστα, παραπέρα ορίζοντας ότι υφίσταται κατηγορία νομοθετημάτων, συμπεριλαμβανομένης της European Communities Act 1972, των Parliament Acts 1911 και 1949 ή της Human Rights Act 1998, που ανήκουν στον σκληρό πυρήνα των «συνταγματικών νομοθετημάτων» (constitutional statutes) και τα οποία δεν υπόκεινται σε σιωπηρή κατάργηση, δίχως όμως να στερείται το Κοινοβούλιο την εξουσία να τα καταργεί ρητά και καταφατικά (to expressly repeal the Act), εισάγοντας μια καινοτόμο εξαίρεση από την θεωρία της σιωπηρής κατάργησης 47. Αδιαμφισβήτητα, πάντως, στην περίπτωση αυτή, ο νόμος του κράτους ως ανώτερος από τον ευρωπαϊκό θα υποχρέωνε στο εξής τα δικαστήρια να απέχουν από την εφαρμογή του ενωσιακού δικαίου 48. Να σημειωθεί πάντως ότι ρητή κατάργηση ευρωπαϊκής νομοθεσίας από το αγγλικό Κοινοβούλιο είναι στην παρούσα χρονική περίοδο πολιτικά αδιανόητη, με τους συνταγματολόγους να διαφωνούν για τις έννομες συνέπειες μιας τέτοιας ενέργειας 49. 43 Case 6/64, Falminio Costa v. ENEL [1964] ECR 585, 593, http://eurlex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=celex:61964j0006:en:not (8 Απριλίου 2012) 44 "Thoburn v Sunderland City Council [2002] EWHC 195, [2003] QB 151 ("Metric Martyrs" ruling) www.bwmaonline.com/legal - Extract from LJ Laws.htm (9 Απριλίου 2012) 45 «leges posteriores priores contrarias abrogant» 46 Lord Bridge, 1991, Appeal Cases 603, 658; απόσπασμα από τον Craig, Paul; de Búrca, Gráinne (2007). EU Law, Text, Cases and Materials (4th ed.). Oxford: Oxford University Press. σελ. 367-368. "If the supremacy within the European Community of Community Law over the national law of member states was not always inherent in the EEC Treaty it was certainly well established in the jurisprudence of the Court of Justice long before the United Kingdom joined the Community. Thus, whatever limitation of its sovereignty Parliament accepted when it enacted the European Communities Act 1972 was entirely voluntary. Under the terms of the 1972 Act it has always been clear that it was the duty of a United Kingdom court, when delivering final judgment, to override any rule of national law found to be in conflict with any directly enforceable rule of Community law 47 Akehurst, Michael; Malanczuk, Peter (1997). Akehurst's modern introduction to international law. London: Routledge. σελ. 65 66. 48 Απόσπασμα από Steiner, Josephine; Woods, Lorna; Twigg-Flesner, Christian (2006). EU Law (9th ed.). Oxford: Oxford University Press. σελ. 79: "If the time should come when our Parliament deliberately passes an Act with the intention of repudiating the Treaty or any provision of it or intentionally of acting inconsistently with it and says so in express terms then... it would be the duty of our courts to follow the statute of our Parliament" (per Lord Denning in Macartys Ltd v Smith [1979] ICR σελ. 789)". 49 Περισσότερα επ αυτού παρακάτω, στο κεφάλαιο 14 «Νομοθετικές πράξεις του Κοινοβουλίου» και 16 «Δίκαιο της ΕΕ» 16

10. Κυβέρνηση και Πρωθυπουργός Η εξουσία διορισμού Πρωθυπουργού ανήκει στον μονάρχη. Την εντολή για σχηματισμό Κυβέρνησης λαμβάνει ο αρχηγός του κόμματος που χαίρει της απολύτου πλειοψηφίας των βουλευτών στη Βουλή των Κοινοτήτων. Ελλείψει αυτοδυναμίας ή πολύ περισσότερο, όταν υφίσταται μεν αυτοδυναμία, δίχως δε να είναι ξεκάθαρη η ταυτότητα του ηγέτη του κόμματος, -όπως συνέβαινε συχνά στα κόμματα του 19 ου αιώνα, και συνέχιζε να συμβαίνει στο Κόμμα των Συντηρητικών μέχρι και τη δεκαετία του 1960- ο μονάρχης έχει μεγαλύτερη ευελιξία δράσης όσον αφορά το διορισμό. Σήμερα η Κυβέρνηση των Συντηρητικών του Ντέιβιντ Κάμερον είναι αποτέλεσμα συνεργασίας με τους Φιλελεύθερους, με 306 και 57 βουλευτές αντίστοιχα. Εξίσου, ο διορισμός και η παύση των μελών του Υπουργικού Συμβουλίου (Cabinet) γίνεται από τη Βασίλισσα, κατόπιν εντολής του Πρωθυπουργού, φαινόμενο συχνό στις περιπτώσεις κυβερνητικού ανασχηματισμού. Η Κυβέρνηση αποτελείται από τον Πρωθυπουργό και τους Υπουργούς (Prime Minister και ministers), συμπεριλαμβανομένων των υπουργών άνευ χαρτοφυλακίου και των υπουργών sinecure 50 (από το λατινικό sine = «χωρίς» και cura = «ευθύνη»), δηλαδή δίχως υποχρέωση για ενεργή δράση 51, κυρίως με στόχο την αναγνώριση της ευρύτερης συμβολής μιας προσωπικότητας στο κοινωνικό, επιστημονικό και πολιτικό γίγνεσθαι της χώρας. Τόσο ο πρωθυπουργός όσο και όλοι οι υπουργοί κατά συνήθη πρακτική είναι ταυτόχρονα μέλη της Βουλής των Κοινοτήτων ή της Βουλής των Λόρδων. Μάλιστα, Πρωθυπουργός έχει καθιερωθεί να ορίζεται μέλος της Βουλής των Κοινοτήτων, με τον Alec Douglas-Home το 1963 να είναι ο τελευταίος Πρωθυπουργός εκ της Βουλής των Λόρδων. Ακόμα, όμως, και στην περίπτωση αυτή ο Douglas-Home παραιτήθηκε αμέσως μετά το διορισμό του από τη Βουλή των Λόρδων και έγινε μέλος της Βουλής των Κοινοτήτων, διατελώντας παράλληλα Πρωθυπουργός για διάστημα δύο εβδομάδων χωρίς να ανήκει σε καμία από τις δύο Βουλές. Ο Robert Cecil, 3ος Μαρκήσιος του Salisbury, ήταν ο τελευταίος που διατέλεσε πλήρη πρωθυπουργική θητεία ως μέλος της Βουλής των Λόρδων 52 (μεταξύ 1881-1885, 1886 και 1892-1895). Ο Πρωθυπουργός και όλοι οι άλλοι υπουργοί αναλαμβάνουν τα καθήκοντά τους αμέσως μετά το διορισμό τους από το μονάρχη. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, σε αντίθεση με 50 Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Chancellor of the Duchy of Lancaster, που σήμερα είναι ο Λορδος Strathclyde, πρόεδρος της Βουλής των Λόρδων http://www.parliament.uk/siteinformation/glossary/chancellor-of-the-duchy-of-lancaster/ (10 Απριλίου 2012) 51 Lord Mackay of Clashfern (ed.) (2002) Halsbury's Laws of England, 4th ed. Vol.14.σελ 212. 52 Goodlad, Graham, "Salisbury as Premier: Graham Goodlad Asks Whether Lord Salisbury Deserves His Reputation as One of the Great Victorian Prime Ministers," History Review #49. 2004. σελ. 3επ. 17

άλλες χώρες, δεν απαιτείται επίσημη έγκριση από το νομοθετικό σώμα του διορισμού είτε της κυβέρνησης ως συνόλου, είτε των επιμέρους μελών της, προτού μπορέσει να αναλάβει τα καθήκοντά της. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, υφίσταται μια ιδιότυπη μορφή υπουργικής ευθύνης (Cabinet collective responsibility). Ο Πρωθυπουργός και οι υπουργοί είναι συλλογικά υποχρεωμένοι να υπερψηφίζουν στο Κοινοβούλιο τις θέσεις της κυβερνητικής πολιτικής, ανεξαρτήτως των προσωπικών πολιτικών τους αντιλήψεων, των θέσεών τους ή των συμφερόντων των ιδίων και των ψηφοφόρων τους 53. Στην πράξη η εκτελεστική εξουσία, υπό την ονομασία «Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας» (Her Majesty s Government), είναι συνυφασμένη με το Κοινοβούλιο, τη νομοθετική εξουσία. Σύμφωνα με τον πρώην Lord Chancellor, Quintin Hogg, η Κυβέρνηση έχει αποκτήσει τόσο εκτενείς εξουσίες, ώστε πλέον να έχουμε «εκλεγμένη δικτατορία» (elective dictatorship). Η σταδιακή μείωση της εξουσίας του μονάρχη, ο περιορισμός της σημασίας της Βουλής των Λόρδων ως ανεξάρτητου πολιτικού παράγοντα, το εκλογικό σύστημα που επιτρέπει την επίτευξη μονοκομματικών απολύτων πλειοψηφιών στη Βουλή των Κοινοτήτων και η συλλογική υπουργική ευθύνη στις ψηφοφορίες δίνουν στον Πρωθυπουργό ευρύτατες εξουσίες, εξαρτώμενες ουσιαστικά μόνο από την υποστήριξη των δικών του βουλευτών. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτυχίας Πρωθυπουργού να διατηρήσει την υποστήριξη των δικών του βουλευτών είναι της Μάργκαρετ Θάτσερ, η οποία παραιτήθηκε το 1990 μετά την ήττα της στις εσωκομματικές εκλογές του Κόμματος των Συντηρητικών 54, με τον διαδοχικό διορισμό του John Major ως Πρωθυπουργού. Η κομματική πειθαρχία των βουλευτών στη Βουλή των Κοινοτήτων εξασφαλίζεται με το «σύστημα μαστιγίου» (whip system) 55, κατά το οποίο υπάρχει πρόσωπο διορισμένο εντός του κομματικού μηχανισμού για να διατηρεί τους βουλευτές σε τάξη. Κατά το παλαιότερο σύστημα, η αποχώρηση της Κυβέρνησης από την εξουσία συντελείτο κατόπιν παραιτήσεώς της ή διάλυσης του Κοινοβουλίου. Το αίτημα του Πρωθυπουργού προς τον μονάρχη να διαλύσει το Κοινοβούλιο κατά βάση ικανοποιείτο, στην περίπτωση όμως που γινόταν αμέσως μετά τις εκλογές, η Βασίλισσα μπορούσε να αρνηθεί και αντ αυτού να καλέσει έναν άλλο αρχηγό για να σχηματίσει κυβέρνηση 56. Το σύστημα μεταρρυθμίστηκε πρόσφατα. Ήδη από την εκλογική αναμέτρηση της 6 ης Μαΐου 53 Boche, Hugh M.; Andrew Defty (2007). Welfare policy under New Labour: views from inside Westminster. Bristol: The Policy Press. σελ. 41 54 Whitney, Craig R (23 November 1990). "Change in Britain; Thatcher Says She'll Quit; 11½ Years as Prime Minister Ended by Party Challenge". New York Times. http://www.nytimes.com/1990/11/23/world/change-britain-thatcher-says-she-ll-quit-11-1-2-yearsprime-minister-ended-party.html (12 Απριλίου 2012) 55 MacCarthaigh, Muiris (2008-09). Government in Modern Ireland. Institute of Public Administration. σελ. 37 56 Bogdanor, Vernon (1997). The Monarchy and the Constitution. Oxford University Press. σελ. 176. 18