ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ Ν έ α Α ρ χ α ι ο λ ο γ ί α Π ο λ ι τ ι σ μ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η Π ο λ ι τ ι σ μ ι κ ό χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό Π ο λ ι τ ι σ μ ό ς Σ τ ρ ω μ α τ ο γ ρ α φ ί α Σ ω σ τ ι κ ή Α ρ χ α ι ο λ ο γ ί α Τ ε χ ν ο τ ρ ο π ί α Τ ε χ ν ο ύ ρ γ η μ α Υ λ ι κ ό ς π ο λ ι τ ι σ μ ό ς
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Βιβλιογραφική πηγή: Colin Renfrew - Paul Bahn, Αρχαιολογία. Θεωρίες, μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές, Αθήνα 2001 Αναγνώριση απο εδάφους Συλλογική ονομασία για μια ευρεία ποικιλία μεθόδων προσδιορισμού μεμονωμένων αρχαιολογικών θέσεων. Συμπεριλαμβάνονται η μελέτη των γραπτών πηγών, ενδείξεις από τοπωνύμια, η λαική παράδοση και οι θρύλοι αλλά κυρίως η επιτόπια έρευνα. Ανασκαφή Η βασική αρχαιολογική μέθοδος άντλησης πληροφοριών, περιλαμβάνει τη συστηματική αποκάλυψη αρχαιολογικών καταλοίπων με την αφαίρεση των εδαφικών εναποθέσεων και των άλλων υλικών που τα καλύπτουν και τα συνοδεύουν. Ανθρωπολογία Η μελέτη της ανθρωπότητας, τα φυσικά μας χαρακτηριστικά καθώς και τα μοναδικά μη βιολογικά χαρακτηριστικά που καλούνται πολιτισμός. Η επιστήμη διαιρείται συνήθως σε τρεις υποκατηγορίες: η βιολογική, η πολιτισμική και η αρχαιολογία. Αρχαιολογία Τομέας της ανθρωπολογίας που ασχολείται με τη μελέτη του ανθρώπινου παρελθόντος μέσω των υλικών καταλοίπων του. Αρχαιολογική θέση Καθορισμένος χώρος ή συγκέντρωση τεχνουργημάτων, χαρακτηριστικών στοιχείων, δομών, οργανικών και περιβαλλοντικών καταλοίπων, δηλωτικών ανθρώπινης συμπεριφοράς και δραστηριότητας. Αρχαιολογικός πολιτισμός Ένα ομοιογενές σύνολο τεχνουργημάτων που θεωρούνται αντιπροσωπευτικά ενός είδους δραστηριοτήτων και συμπεριφοράς και έλαβαν χώρα σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Γνωστική αρχαιολογία Η μελέτη των παρελθοντικών τρόπων σκέψης και συμβολικών δομών, όπως εμφανίζονται μέσα από τα υλικά κατάλοιπα. Διαχείριση πολιτιστικών πόρων Η διαφύλαξη της αρχαιολογικής κληρονομιάς με την προστασία των θέσεων και την αρωγή της σωστικής αρχαιολογίας, εντός των νομοθετικών πλαισίων, για τη διαφύλαξη του παρελθόντος. Δοκιμαστικές τομές Μικρά ορθογώνια ή τετράγωνα σκάμματα που γίνονται π.χ. σε διάφορα σημεία του χώρου που πρόκειται να ανασκαφεί, προκειμένου να εντοπιστούν τα όρια του κτιρίου. Εθνοαρχαιολογία Η μελέτη σύγχρονων πολιτισμών, με σκοπό την κατανόηση των κανόνων συμπεριφοράς που οδηγούν στη δημιουργία του υλικού πολιτισμού.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Το Άγιον Όρος και τα μοναστήρια του Εικονογραφία Σημαντικό συστατικό στοιχείο της γνωστικής αρχαιολογίας που αφορά τη μελέτη καλλιτεχνικών απεικονίσεων, οι οποίες συνήθως έχουν θρησκευτική ή τελετουργική σημασία. Νέα Αρχαιολογία Νέα προσέγγιση που εμφανίστηκε κατά τη δεκαετία του 1960, η οποία επιχειρηματολογικά υποστηρίζει μια ερμηνευτική επιστημονική δομή στην αρχαιολογική μέθοδο και θεωρία με αυστηρά ελεγμένες υποθέσεις, όπως την κανονική βάση για την ερμηνεία και όχι την απλή περιγραφή. Πολιτισμική εξέλιξη Η θεωρία ότι κοινωνικές μεταβολές μπορούν να γίνουν κατανοητές κατ αναλογία προς τις διαδικασίες που υπογραμμίζουν τη βιολογική εξέλιξη των ειδών. Πολιτισμικό χαρακτηριστικό Το ελάχιστο χαρακτηριστικό ενός τεχνουργήματος που δε μπορεί να αναλυθεί περισσότερο. Τα δομικά στοιχεία που μελετώνται συνήθως έχουν σχέση με το σχήμα, την τεχνική, τη διακόσμηση, το χρώμα και την πρώτη ύλη. Πολιτισμός Όρος τον οποίο χρησιμοποιούν οι ανθρωπολόγοι αναφερόμενοι σε μη βιολογικά χαρακτηριστικά που ανήκουν αποκλειστικά σε μια συγκεκριμένη κοινωνία. Στρωματογραφία Η μελέτη και η αξιολόγηση της διαστρωμάτωσης. Η ανάλυση σε μια κατακόρυφη, χρονική, διάσταση μιας σειράς στρωμάτων στην οριζόντια, τοπική, διάσταση. Συχνά χρησιμοποιήθηκε ως μια τεχνική της σχετικής χρονολόγησης για να υπολογιστεί η χρονική ακολουθία των εναποτεθιμένων τεχνουργημάτων. Σωστική Αρχαιολογία Ο εντοπισμός και η καταγραφή (συνήθως με ανασκαφή) αρχαιολογικών θέσεων που προηγείται της κατασκευής οδικών δικτύων, έργων ύδρευσης ή αστικής ανάπτυξης. Τεχνοτροπία Σύμφωνα με τον ιστορικό τέχνης Gombrich, τεχνοτροπία είναι οποιοσδήποτε ευδιάκριτος και συνεπώς αναγνωρίσιμος τρόπος με τον οποίο παραστάθηκε και εκτελέστηκε μια πράξη. Οι αρχαιολόγοι και οι ανθρωπολόγοι έχουν ορίσει τις τεχνοτροπικές περιοχές ως τοπικές μονάδες που αντιπροσωπεύουν διάφορους τρόπους παραγωγής και διακόσμησης των τεχνουργημάτων. Τεχνούργημα Κάθε φορητό αντικείμενο που έχει χρησιμοποιηθεί ή κατασκευαστεί από τον άνθρωπο, π.χ λίθινα εργαλεία, κεραμική, μεταλλικά αντικείμενα κ.ά. Τυπολογία Η συστηματική οργάνωση των τεχνουργημάτων μέσα σε τύπους με βάση τη διάκριση των πολιτισμικών χαρακτηριστικών τους. Υλικός πολιτισμός Τα κτίρια, εργαλεία και άλλα τεχνουργήματα που συνθέτουν τα υλικά κατάλοιπα των παλαιότερων πολιτισμών.
ΕΝΝΟΙΕΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Αμυντική αρχιτεκτονική Οι κατασκευές που χτίζονταν για λόγους ασφαλείας σε μια πόλη. Περιλάμβαναν τείχη, πύργους, περιβόλους, φρούρια. Αγγεία Γενική ονομασία για όλα τα σκεύη αποθήκευσης, μεταφοράς, φαγητού κ.ά., όπως οι αμφορείς, πιάτα, πιθάρια, κύπελλα κ.τ.λ. Βασιλική Αρχιτεκτονικός τύπος ναού, που επικρατεί στους πρώτους αιώνες της βυζαντινής ναοδομίας (4ος-7ος αι.). Οι βασιλικές ήταν επιμήκη κτίρια μεγάλων διαστάσεων. Εσωτερικά, υποδιαιρούνταν σε κλίτη με παράλληλες σειρές στηριγμάτων. Επιτύμβια επιγραφή Επιγραφή συνήθως χαραγμένη πάνω σε ταφική μαρμάρινη πλάκα. Ευρήματα κινητά και ακίνητα Ακίνητα είναι τα ευρήματα που δεν μετακινούνται, όπως οι τοίχοι, τα ψηφιδωτά δάπεδα κ.τ.λ. Κινητά ευρήματα είναι τα αγγεία, τα λυχνάρια, τα γλυπτά και γενικά αντικείμενα που είναι δυνατό να μεταφερθούν. Εφυάλωση Η επάλειψη του κεραμεικού με στρώμα γυαλιού με κύριο συστατικό το μόλυβδο. Με το ψήσιμο σε πολύ ψηλή θερμοκρασία το υάλωμα λιώνει και κολλάει σαν επιδερμίδα στην επιφάνεια του αγγείου. Καθολικό Ο κυρίως ναός μιας μονής. Ονομάζεται έτσι διότι φιλοξενεί τις καθολικές λατρευτικές συνάξεις. Βρίσκεται στο κεντρικό σημείο της αυλής της μονής και αποτελεί το κυριότερο κτίριο της. Μικρογραφία Μικρή ζωγραφιά που βρίσκεται σε χειρόγραφα και επεξηγεί ή διακοσμεί το κείμενο. Σταυροειδής εγγεγραμμένος Αρχιτεκτονικός τύπος ναού, δημιούργημα της μέσης βυζαντινής περιόδου (9ος-12ος αι.). Ο κεντρικός χώρος σχηματίζει σταυρό, οι κεραίες του οποίου καλύπτονται με τέσσερις ημικυλινδρικές καμάρες. Στο σημείο όπου διασταυρώνονται οι κεραίες υψώνεται ο τρούλος, που στηρίζεται σε τέσσερα στηρίγματα. Στις εξωτερικές γωνίες του σταυρού διαμορφώνονται τέσσερα διαμερίσματα, που τον εγγράφουν σε ένα τετράγωνο χώρο.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Το Άγιον Όρος και τα μοναστήρια του Φορητές εικόνες Εικόνες οι οποίες δεν είναι εντοιχισμένες, είναι συνήθως μικρού μεγέθους και τοποθετούνται σε εικονοστάσια για ιδιωτική ή δημόσια λατρεία ή αναρτούνται στους τοίχους των εκκλησιών. Εικονίζονται συνήθως ο Χριστός, η Παναγία και οι ορθόδοξοι Άγιοι σε μετωπική στάση. Τοιχογραφία Είδος διακόσμησης των βυζαντινών εκκλησιών. Ονομάζεται και νωπογραφία γιατί σε νωπό κονίαμα στους τοίχους ζωγραφίζεται το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού. Ψηφιδωτό Είδος διακόσμησης δαπέδων και τοιχών. Οι ψηφίδες μπορεί να είναι πέτρες, γυαλί ή άλλο υλικό και τοποθετούνται προσεκτικά με βάση τους χρωματισμούς, για να δημιουργήσουν εικόνες.
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ // ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ - ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ Αισθητική αποκατάσταση H αποκατάσταση και με διακοσμητικά μέσα, όπως χρωματισμοί και συμπληρώσεις τμημάτων, ενός αρχαίου αντικειμένου. Ανάδειξη Το τελικό αποτέλεσμα μιας αναστήλωσης ενός ιστορικού κτιρίου. Με την ανάδειξη του το μνημείο αναγεννάται, λαμβάνει νέα λειτουργία και συμμετέχει ενεργά στο περιβάλλον που ανήκει. Ανακατασκευή Η επισκευή ενός κτιρίου και η επαναφορά του στην αρχική του κατάσταση. Αναστήλωση Όρος που χρησιμοποιείται για τη διαδικασία που ακολουθείται σε ιστορικά κτίρια και μνημεία τα οποία έχουν υποστεί φθορές λόγω διαφόρων συνθηκών, κατά την οποία διάφορες αρχιτεκτονικές και κατασκευαστικές επεμβάσεις βοηθούν στην επισκευή του κτιρίου, στην αποκατάστασή του και στη διατήρηση της λειτουργίας του ή στην ανανοηματοδότηση του. Στην αναστήλωση γίνεται προσπάθεια να διατηρηθεί η αρχική μορφή του κτιρίου χωρίς περιττές προσθήκες και αλλαγές, για αυτό πρόκειται για μια πολύπλοκη εργασία με τη συνεργασία διαφόρων επιστημών. Αποκατάσταση H όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη επαναφορά ενός αρχαίου αντικειμένου στην αρχική του κατάσταση. Καθαρισμός, απολέπιση Διαδικασίες που ακολουθούν οι συντηρητές για να απομακρύνουν τις φθορές και τα κατάλοιπα του χρόνου από το αρχαίο αντικείμενο. Στερέωση Η επέμβαση στον οργανισμό του κτιρίου με σκοπό να εξασφαλιστεί η σταθερότητα και η στατική του επάρκεια.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Το Άγιον Όρος και τα μοναστήρια του Συντήρηση H διαδικασία κατά την οποία ο συντηρητής επεμβαίνει με σύγχρονες μεθόδους σε ένα αρχαίο αντικείμενο με σκοπό την επιβράδυνση και την παρεμπόδιση της φθοράς του χρόνου και ταυτόχρονα την απόδοση, χωρίς αλλοιώσεις της χαμένης μορφής και δομής του. Απομακρύνοντας κάθε περιττό και προβληματικό στοιχείο που συσσώρευσε ο χρόνος, το αντικείμενο γίνεται πιο κατανοητό στους θεατές αλλά και στους μελετητές του. Υπάρχουν διάφορες διαδικασίες και εργαστήρια συντήρησης ανάλογα με το υλικό του αντικειμένου που πρέπει να συντηρηθεί, τα κυριότερα υλικά είναι το χαρτί, το μέταλλο, οι φορητές εικόνες και οι τοιχογραφίες, τα μεταλλικά και γυάλινα αντικείμενα καθώς και οι μαρμάρινες επιγραφές. Συμπλήρωση H διαδικασία κατά την οποία το υπό συντήρηση αντικείμενο δέχεται τμήματα από σύγχρονο υλικό, όταν λείπουν διάφορα κομμάτια του και όταν αυτά που βρέθηκαν δεν είναι δυνατό να συγκρατηθούν, με σκοπό να επανέλθει στην αρχική του κατάσταση και μορφή και να γίνει πιο κατανοητό. Συγκόλληση Συναρμολόγηση, η διαδικασία κατά την οποία τμήματα αντικειμένων που έχουν βρεθεί στις ανασκαφές, κυρίως όστρακα (μικρά κομμάτια σπασμένα κεραμικών αγγείων) ενώνονται με τη βοήθεια σύγχρονης συνδετικής ουσίας.
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ // ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ Αρσανάς Χώρος ανέλκυσης και φύλαξης του πλοιαρίου της μονής Αρχονταρίκι Χώρος υποδοχής και φιλοξενίας των προσκυνητών Ηγουμενείο Χώρος διαμονής του ηγούμενου Κάθισμα μικρός χώρος διαμονής αποκλειστικά για έναν μοναχό. Βρίσκεται έκτός της μονής και εξαρτάται διοικητικά από αυτήν. Καθολικό Ο κύρίος ναός του μοναστηριού. Βρίσκεται στο κέντρο του περιβόλου Κελλί εντός της μονής Χώρος όπου κοιμούνται οι μοναχοί. Κελλί εκτός της μονής Οίκημα που διαμένει και εργάζεται μοναχός Μετόχι Ιδιόκτητη έκταση γης μίας μονής. Βρίσκεται εκτός Αγίου Όρους και περιλαμβάνει καλλιεργήσιμες εκτάσεις, κτίρια που διέμεναν οι καλλιεργητές και αποθήκες Οχυρωματικός Περίβολος Τα τείχη που περικλείουν και προστάτευαν τη μονή από τις επιδρομές. Παρεκκλήσι Κάθε μικρός μοναστηριακός ναός, πέρα από το Καθολικό. Σκήτη Συγκρότημα που αποτελείται από οικήματα, τις καλύβες, και βρίσκεται εκτός της Μονής, όπου διαμένουν μοναχοί σύμφωνα με καθορισμένους κανόνες Συνοδικό Χώρος συγκέντρωσης και λήψης αποφάσεων των υψηλόβαθμων μοναχών Τράπεζα Ο χώρος κοινής και οργανωμένης εστίασης (φαγητού) Τυπικό Κείμενο που περιέχει τον εσωτερικό κανονισμό λειτουργίας της μονής