Σημειώσεις στο Μάθημα Παιδαγωγική και Φιλοσοφία της Παιδείας 1 η Παράδοση Ορισμοί Εννοιών Αγωγή Γενικώς, αγωγή είναι η αλλαγή, η επίδραση ή η μεταβολή που ασκείται στον αναπτυσσόμενο άνθρωπο. Άλλοι θεωρούν αγωγή μόνο τις επιδράσεις, που δέχεται ο αναπτυσσόμενος άνθρωπος από τις συστηματικές και σκόπιμες ενέργειες των ενηλίκων (παιδαγωγοί, γονείς), άλλοι αναφέρονται γενικώς στο σύνολο των επιδράσεων, δίχως να εξετάζουν, εάν προέρχονται από μη συστηματικές ενέργειες ή από το άψυχο περιβάλλον 1. Επομένως, αγωγή είναι το σύνολο των επιδράσεων, που δέχεται το άτομο ανεξαρτήτως, αν προέρχονται από προγραμματισμένες προσπάθειες ενηλίκων ή ανηλίκων ατόμων ή ως αποτέλεσμα της αυθόρμητης διαπροσωπικής αλληλεπίδρασης ή ακόμη ως αποτέλεσμα των περιβαλλοντικών επιδράσεων. Η ύπαρξη της αγωγής προϋποθέτει τον παιδαγωγό και τον παιδαγωγούμενο. Η αγωγή συνάδει με τις αρχές και τις αξίες, που επικρατούν στην συγκεκριμένη κοινωνία. εφαρμόζει τη μέθοδο αγωγής των ατόμων της που είναι σύμφωνη με τη θρησκεία, την τέχνη, την επιστήμη της και τα ήθη και έθιμά της. Η αγωγή διαφέρει από την παιδεία και αναφέρεται στην ενέργεια, που ασκεί ο εκπαιδευτής στον εκπαιδευόμενο, πράγμα που σημαίνει ότι αφορά την παιδική ηλικία. Η αγωγή αφορά, κυρίως, την συνειδητή και προγραμματισμένη παροχή από πλευράς του παιδαγωγού και εσωτερίκευση από πλευράς του παιδαγωγούμενου, στάσεων, αξιών και προτύπων συμπεριφοράς, που ισχύουν σε μία συγκεκριμένη κοινωνία. Χαρακτηριστικό της αγωγής είναι η καθοδήγηση. Σύμφωνα με τα παραπάνω, το εύρος της αγωγής, στο μέτρο που αυτή συμβάλλει στο τελικό αποτέλεσμα της παιδείας, είναι στενότερο από εκείνο της παιδείας με άλλα λόγια, η αγωγή αποτελεί μέρος της ευρύτερης έννοιας της παιδείας. Κατά συνέπεια, εφόσον η αγωγή συναπαρτίζει το περιεχόμενο της παιδείας, αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση της παιδείας επομένως, είναι αδύνατον να υπάρξει η παιδεία, χωρίς προηγουμένως να έχει λάβει υπόσταση και ύπαρξη η αγωγή. Όμως, το ερώτημα που ανακύπτει εδώ, είναι σχετικό με το εύρος, τη χρονική διάρκεια και, κυρίως, τη χρονική λειτουργία της αγωγής. Η διατήρηση του ανθρώπινου είδους απαιτεί ιδιαίτερες σωματικές και πνευματικές φροντίδες, ως εκ τούτου στην διαδικασία της αγωγής ενεργεί η βούληση του ανθρώπου για την ανύψωσή του στην ύψιστη ενέργεια. Η αγωγή είναι ζήτημα της κοινότητος και είναι η άμεση επίδραση της συνειδήσεως της ανθρώπινης κοινότητος, δεδομένου ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικό ον. Η αγωγή ακολουθεί τις μεταβολές, οι 1 Ι. Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σσ. 54-55.
οποίες συντελούνται εντός της κοινωνίας, γεγονός που σημαίνει ότι η ιστορία της αγωγής προσδιορίζεται από τις μεταβολές των αξιών μιας κοινότητος. Η σταθερότητα στους κανόνες σημαίνει και στερεότητα των θεμελιωδών αρχών της αγωγής ενός λαού, αντιθέτως η διατάραξη των κανόνων προκαλεί κλονισμό στην αγωγή. Η προαναφερθείσα αναφορά δεν συνιστά ένδειξη υγείας για μία κοινωνία, αλλά και δείγμα ναρκώσεως 2. - Διευκρίνιση των Όρων Μάθηση, Παιδεία, Μόρφωση, Εκπαίδευση- Είναι δύσκολο να δοθούν ορισμοί για τις ανωτέρω έννοιες, διότι δεν αναφέρονται σε συγκεκριμένα αντικείμενα, αλλά σε διαδικασίες. Πχ. είναι πολύ εύκολο να απαντήσουμε τι είναι δέντρο; Υπάρχουν, ωστόσο κάποιοι ορισμοί, οι οποίοι είναι γενικώς αποδεκτοί. Μάθηση είναι η διαδικασία κατά την οποία το παιδί και ο έφηβος αποκτούν με δική τους δραστηριότητα γνώσεις, δεξιότητες και ικανότητες γενικά εμπειρίες, για να βελτιώσουν την συμπεριφορά τους, να αναπτύξουν την προσωπικότητά τους και να αντιμετωπίσουν με αυτοτέλεια τις απαιτήσεις του περιβάλλοντός τους. Αναφέρεται τόσο στο γνωστικό όσο και στην οικειοποίηση τρόπων κοινωνικής συμπεριφοράς. Ο όρος παιδεία δηλώνει την μετάδοση ενός ορισμένου περιεχομένου (γνώσεων και ήθους) όχι μόνο στα παιδιά και τους εφήβους, αλλά γενικώς στον πληθυσμό. Παιδεία ασκούν τα Μ.Μ.Ε, τα βιβλία, η εκκλησία κλπ. Ο όρος μόρφωση είναι ευρύτερος της αγωγής και της παιδείας. Η μόρφωση παρέχεται από την εκπαίδευση, αλλά αποκτάται και διευρύνεται από την ίδια την πρωτοβουλία του ατόμου. Ο όρος υποδηλώνει την προσπάθεια να παρασχεθεί μορφή σε μία κατάσταση επί την βάσει ενός προτύπου. Ο όρος εκπαίδευση χρησιμοποιείται για την οργανωμένη μορφή παιδείας, η οποία παρέχεται στα σχολεία οποιουδήποτε τύπου και οποιαδήποτε βαθμίδας 3. -Ορισμός και έργο της παιδαγωγικής Ο τρόπος διαπαιδαγώγησης των ανθρώπων απασχόλησε τους φιλοσόφους και αρχικώς τον Πλάτωνα. Η παιδαγωγική αρχικά αποτελούσε μέρος της φιλοσοφίας. Η παιδαγωγική έπρεπε να ασχοληθεί με τον άνθρωπο στην πράξη και με συγκεκριμένο σκοπό. Αποσπάστηκε από την φιλοσοφία, αλλά διατηρεί δεσμούς. Η έννοια παιδαγωγική συναντάται για πρώτη φορά στην Πολιτεία, 406 Α με την έννοια της περιποίησης και της αγωγής 4. 2 W. Jaeger, Παιδεία τόμ. Α, μτφρ. Γ. Βερροίου, Αθήνα 1968, σ. 20. 3 Κ. Βουδούρη, Φιλοσοφία της Παιδείας, Αθήνα, σσ. 24-25. 4 Ι. Κογκούλη, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, εκδ. Κυριακίδη, σ. 30.
Στην παιδαγωγική υπάρχει η θεωρία και η πράξη. Οι σκοποί της είναι 1\ η υποβοήθηση του ατόμου στην ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, στην καλλιέργεια και την μόρφωσή του. 2\ Η συμβολή της αγωγής στην σωστή ομαδοποίηση με στόχο την οικοδόμηση μιας υγιούς κοινωνίας. 3\ Η παροχή δυνατοτήτων για την ανάπτυξη της παραγωγικότητας και της δημιουργικότητάς του 5. Ο όρος «Παιδαγωγική» προέρχεται από την αρχαία ελληνική γλώσσα και συγκεκριμένα από τις λέξεις παιδί και άγω = οδηγώ και σημαίνει αγωγή, καθοδήγηση του παιδιού. Αφορά την επιστήμη της αγωγής των παίδων, (εξ ου και η σύνθετη ονομασία), κατά την αρμόζουσα ανατροφή και μόρφωση αυτών. Η Παιδαγωγική πραγματεύεται ειδικότερα τις αρχές και τις μεθόδους της ορθής αγωγής των παιδιών. Πρόκειται λοιπόν για μια συγκεκριμένη δραστηριότητα με σκοπό την αγωγή και τη μάθηση. Δεν απευθύνεται φυσικά μόνο στην σχολική πραγματικότητα αλλά και στις διαδικασίες και δομές που συνδέονται με τη μόρφωση του ανθρώπου. Η Παιδαγωγική είναι μια ανθρωπολογική, πνευματική και εφαρμοσμένη κοινωνική Επιστήμη, η οποία προέκυψε από τη Φιλοσοφία και έχει ως έργο την έρευνα όλων των προβλημάτων που έχουν σχέση με την αγωγή του παιδιού. Η επιστήμη ενδιαφέρεται για την ολόπλευρη εξέλιξη του παιδιού από άποψη σωματική, διανοητική και ηθική, καθώς και την καλλιέργειά του. Η Παιδαγωγική είναι θεωρητική και πρακτική επιστήμη. Έργο της Παιδαγωγικής είναι η συνειδητοποίηση και ο σχεδιασμός της αγωγής και της μάθησης του νέου ανθρώπου, είτε αυτές πραγματοποιούνται προγραμματισμένες (εκπαιδευτήρια) είτε λαμβάνουν χώρα μέσα από διαδικασίες αλληλεπίδρασης στα ευρύτερα πλαίσια του κοινωνικού περιβάλλοντος. Ο ρόλος της είναι να ταξινομήσει τα επιστημονικά συμπεράσματα και δεδομένα της επιστημονικής περιοχής και να τα θεωρήσει μέσα από μια τελεολογική προοπτική. Συγκεκριμένα, η Παιδαγωγική μελετά την αποτελεσματικότητα των παιδαγωγικών ενεργειών. Η αγωγή έχει πάντοτε ένα σκοπό, ένα προσανατολισμό. Βασικότατο επομένως πρόβλημα της Παιδαγωγικής επιστήμης είναι η επίτευξη των σκοπών, της αγωγής με το ξεδίπλωμα των δυνατοτήτων του αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Η παιδαγωγική είναι ένα σύνολο γνώσεων με συγκεκριμένους σκοπούς. Μέσα από αυτούς οι γνώσεις που παράγονται και μεταδίδονται έχουν πιστότητα και εγκυρότητα. Συνεπώς, ο όρος Παιδαγωγική, αφορά την επιστήμη της αγωγής των παίδων, (εξ ου και η σύνθετη ονομασία), κατά την αρμόζουσα ανατροφή και μόρφωση αυτών. Η Παιδαγωγική πραγματεύεται ειδικότερα τις αρχές και τις μεθόδους της ορθής αγωγής των παίδων. Πρόκειται λοιπόν για μια συγκεκριμένη δραστηριότητα με σκοπό την αγωγή και τη μάθηση. Δεν απευθύνεται φυσικά μόνο στην σχολική πραγματικότητα, αλλά και στις διαδικασίες και δομές που συνδέονται με τη μόρφωση του ανθρώπου. 5 Ι. Κογκούλη, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, εκδ. Κυριακίδη, σ. 31.
Φιλοσοφία της Παιδείας ορισμός Η ιδέα της αγωγής αναπτύχθηκε στην αρχαία Ελλάδα, διότι οι άνθρωποι έθεσαν ως σκοπό των κοινωνιών την μόρφωση ενός ανώτερου ανθρώπου 6. Το οξυδερκές βλέμμα των Ελλήνων δημιούργησε και την φιλοσοφία. Όλοι οι λαοί κατασκεύασαν τους νόμους τους, αλλά οι Έλληνες ερεύνησαν τον «νόμο», ο οποίος ενεργεί μέσα στα πράγματα και ζητεί να κατευθύνει σύμφωνα με αυτόν την ζωή και την σκέψη του ανθρώπου 7. Σκοπός της παιδείας καθίσταται η διαμόρφωση μίας πολιτικής συνειδήσεως ο πολίτης προέτασσε το κοινό συμφέρον έναντι του ατομικού, διότι γνώριζε ότι όταν η πόλη ευημερεί και ο ίδιος θα ευημερήσει. Η παιδεία ως ιδέα και ως πράξη είναι επίτευγμα του ελληνικού πολιτισμού και αφορά στην πνευματική ολοκλήρωση του ανθρώπου. Κανένας άλλος πολιτισμός δεν προέβαλε και δεν μετέδωσε σε οικουμενική βάση το βίωμα της πνευματικής του παράδοσης ως ιδανικό παιδείας, ευθύνης για τον κόσμο και τον άνθρωπο. Μιλώντας για την ελληνική παιδεία θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι αναφερόμαστε στην κλασική περί παιδείας αντίληψη, την οποία συγκρότησαν οι δημιουργίες και τα οράματα του αρχαίου ελληνικού κόσμου και πολιτισμού ως την υψηλότερη ανθρώπινη αξία. Οι Έλληνες ανακάλυψαν τον άνθρωπο εντός του ανθρώπου, όπως διακήρυξε ο Πλάτωνας στην Πολιτεία. Στον Πλάτωνα συναντούμε και τον ορισμό της παιδείας (Νόμοι 653 b- c, 643 e 4-6), όπου αναφέρει ότι η παιδεία αποσκοπεί στην αρετή και ειδικότερα στην δημιουργία του τέλειου πολίτη, ο οποίος θα γνωρίζει να άρχει και να άρχεται. Ο κλάδος της φιλοσοφίας της παιδείας επιχειρεί να θεμελιώσει φιλοσοφικώς τις επιστήμες που υπηρετούν την αγωγή, να δώσει μία συνολική εικόνα του έργου της αγωγής, να χαράξει τις κατευθυντήριες αρχές, που πρέπει ν διέπουν την αγωγή ενός συγκεκριμένου κοινωνικού συνόλου και να κατανοήσει σε βάθος τις διαδικασίες της αγωγής για το κοινωνικό σύνολο. Ειδικότερα η φιλοσοφία της παιδείας 1\ αποσκοπεί να διαφωτίσει τις έννοιες της παιδαγωγικής και της εκπαιδεύσεως, 2\ να πραγματοποιήσει το έργο αυτό, 3\ να αποκαλύψει τις αντιφάσεις, οι οποίες ίσως υπάρχουν στις παιδευτικές θέσεις και να επισημάνει τα όποια προβλήματα και 4\ να διαφωτίσει τις μεταφυσικές, τις ηθικές και τις γνωστικές υποθέσεις των παιδευτικών διακηρύξεων 8. Το πρόβλημα των σκοπών της αγωγής βρίσκει πάντοτε λύση σε σχέση με τις επικρατούσες αξίες, οι οποίες αποτελούν αντικείμενο μελέτης της φιλοσοφίας. Έτσι, δημιουργήθηκε ένας νέος κλάδος, η φιλοσοφία της παιδείας 9. Ο όρος Φιλοσοφία της Παιδείας από μόνος του φαίνεται ασαφής και αόριστος ως προς το πραγματικό του νόημα. Η εννοιολογική του αποσαφήνιση εμφανίζει 6 W. Jaeger, Παιδεία τόμ. Α, μτφρ. Γ. Βερροίου, Αθήνα 1968, σ. 23. 7 W. Jaeger, Παιδεία τόμ. Α, μτφρ. Γ. Βερροίου, Αθήνα 1968, σ. 27. 8 Κ. Βουδούρη, Φιλοσοφία της Παιδείας, Αθήνα, σ. 20. 9 Ι. Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σσ. 70-71.
αυξημένη δυσκολία, δεδομένων των διαφορετικών αντιλήψεων για την Φιλοσοφία και την Παιδεία 10. Φιλοσοφία της Παιδείας είναι: «η εφαρμογή της φιλοσοφίας στον εντοπισμό, την μελέτη, την ανάλυση και την αποσαφήνιση των εκπαιδευτικών προβλημάτων, στην περιγραφή και την βαθύτερη κατανόηση της διαδικασίας, των προϋποθέσεων, των αρχών και του σκοπού της παιδείας, καθώς και την αντίληψη, θέαση και προσέγγιση της εκπαιδευτικής πραγματικότητας» 11. Η Φιλοσοφία της Παιδείας δεν είναι επιστήμη με την αυστηρή έννοια του όρου, αλλά συνιστά τον θεμελιώδη επιστημονικό κλάδο που δίνει σε όλες τις επιστήμες της αγωγής την πραγματική τους σημασία 12. Η Φιλοσοφία της Παιδείας στοχάζεται πάνω σε θέματα της Παιδαγωγικής, δηλαδή σε αποφάσεις που πρόκειται να ληφθούν αναφορικά με την εκπαιδευτική διαδικασία. Έτσι, διαμορφώνονται οι απόψεις και λαμβάνονται οι αποφάσεις με καθαρότητα πνεύματος. Δηλαδή πρόκειται για μία φιλοσοφική έρευνα σχετικά με την αγωγή, την διδασκαλία, την διενέργεια της μάθησης και την εκπαιδευτική πραγματικότητα 13. Συνεπώς, οι μέθοδοι της φιλοσοφίας είναι: 1\ η ιστορική μέθοδος: δίνει την δυνατότητα να θέτουμε προβληματισμούς και να ανάγουμε τα πιο συγκεχυμένα ερωτήματα σ έναν διαχρονικό συλλογισμό, ο οποίος θα τα διαφωτίσει. 2\ Αναστοχαστική μέθοδος: Ξεκινούμε από τα αποτελέσματα των επιστημών της αγωγής και αναζητούμε κάτω από ποιες συνθήκες και μέσα σε ποια όρια κατακτήθηκαν. Ουσιαστικώς, ο φιλόσοφος απαντά στα ερωτήματα που ο άνθρωπος θέτει γύρω από τον εαυτό του. 3\ Μέθοδος της λογικής ανάλυσης: είναι η λογική ανάλυση, η οποία συνίσταται στην διερεύνηση του όρου της παιδείας. 4\ Μέθοδος a contrario: συνίσταται στην αναζήτηση όχι μόνο τι θέλουμε να πούμε, αλλά και τι θέλουμε να κάνουμε. Το προσδιορίζει a contrario με αφετηρία αυτό που δεν θα θέλαμε να κάνουμε, αυτό που κανείς δεν θα ήθελε να αποδεχτεί ως σκοπό του. 5\ Διαλεκτική μέθοδος: αυτή η μέθοδος εκκινεί από τις αντιθέσεις μεταξύ ιδεών και θεωριών και δείχνει ότι κάθε έννοια, λόγω ακριβώς των ανεπαρκειών της, μας παραπέμπει στην αντίθετή της και ότι αυτές οι αντιθέσεις δεν μπορούν να ξεπεραστούν παρά μόνο από μια ποιοτικά διαφορετική σύνθεση που ενσωματώνει ό,τι πραγματικά θετικό διαθέτει η κάθε θέση 14. 10 Δ. Κυρίτσης, «Φιλοσοφία της Παιδείας: Νοηματική οριοθέτηση, σημασιολογική αποσαφήνιση», σ. 1. 11 Ι. Θεοδωρόπουλος, «Απόπειρα Ορισμού της Φιλοσοφίας της Παιδείας», στην Ε.Φ.Ε, τ. 16, σσ. 22-34, σ. 24. 12 O. Reboul, «Φιλοσοφία της Παιδείας», στον τόμο Εισαγωγή στις Επιστήμες της Αγωγής, G. Mialaret (ed.), εκδ. Τυπωθήτω, σσ. 52-62, σ. 52. 13 Δ. Κυρίτσης, «Φιλοσοφία της Παιδείας: Νοηματική οριοθέτηση, σημασιολογική αποσαφήνιση», σ. 2. 14 O. Reboul, «Φιλοσοφία της Παιδείας», στον τόμο Εισαγωγή στις Επιστήμες της Αγωγής, G. Mialaret (ed.), εκδ. Τυπωθήτω, σσ. 52-62, σσ. 55-60.
Η ερώτηση, εάν η Φιλοσοφία της Παιδείας εντάσσεται περισσότερο στην φιλοσοφία ή την παιδαγωγική είναι ανώφελη, όμως, όσοι ασχολούνται με το συγκεκριμένο αντικείμενο είναι αναγκαίο να έχουν επίγνωση και των δύο αντικειμένων 15. Με το θέμα της παιδείας οι πρώτοι, οι οποίοι ασχολήθηκαν ήταν ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Τον 20 ο αιών, η παιδαγωγική διακρίθηκε από την φιλοσοφία, όμως η φιλοσοφία της παιδείας συνέχισε ως κλάδος να υφίσταται και εντάσσεται στον κλάδο της φιλοσοφίας. Η Φιλοσοφία της Παιδείας αποτελεί αναγκαίο συστατικό της παιδείας και συμπληρωματικό πεδίο της παιδαγωγικής, διότι πολλά προβλήματα της παιδείας αποτελούν χρήζουν την έρευνα της φιλοσοφίας 16. Συνεπώς έργο του φιλοσόφου είναι να διερωτάται γύρω από τους στόχους της παιδείας. Ειδικότερα: 1\ Οι προτάσεις, οι οποίες κατατίθενται για την εκπαίδευση από τους εκπαιδευτικούς, τους πολιτικούς ή άλλους επαγγελματίες κρίνονται και αναλύονται από τους φιλοσόφους της παιδείας. Αυτοί είναι οι ειδικοί, διότι η φιλοσοφία στην οποία έχουν εντρυφήσει τους έχει διδάξει να μην εκλαμβάνουν τίποτα ως δεδομένο, αλλά να το αναλύουν, να συζητούν και να προτείνουν λύσεις. Η φιλοσοφία συμβάλλει στην κατανόηση των προβλημάτων και του μορφωτικού πλαισίου, το οποίο αντιμετωπίζει κριτικά. 2\ Μια βασική λειτουργία που επιτελεί η φιλοσοφία είναι ο συνεχής προβληματισμός και η διερευνητική στάση στα θέματα της παιδείας. Αυτήν την κριτική στάση και την εποικοδομητική διάθεση, οι φιλόσοφοι την μεταφέρουν στους ανθρώπους που ασχολούνται με την παιδεία από άλλες θέσεις και αρμοδιότητες. Ειδικότερα, στην σύγχρονη πολυπολιτισμική κοινωνία, ο ρόλος του φιλοσόφου είναι σημαντικός, διότι μπορεί να επιφέρει τον συγκερασμό αντικρουόμενων θεωριών για την αντιμετώπιση του ζητήματος. 3\ Η φιλοσοφία θεμελιώνει θεωρητικώς την έννοια της παιδείας, αναλύοντας αρχικά βασικές της έννοιες και όρους, όπως η φύση της αγωγής. Δηλαδή η φιλοσοφία προσδίδει θεωρητικό υπόστρωμα στις αρχές και τα αξιώματα, στα οποία η παιδεία στηρίζεται. Η προεργασία αυτή είναι αναγκαία για την διατύπωση των στόχων και των μέσων υλοποίησης αυτών των στόχων. 4\ Ο εκπαιδευτικός, ο οποίος διαθέτει φιλοσοφική παιδεία διεκπεραιώνει ευκολότερα το έργο του, διότι μπορεί να κρίνει, να νοηματοδοτεί νόμους και διατάγματα, καθώς να αναπτύσσει πρωτοβουλίες 17. Η συμβολή της φιλοσοφίας στην παιδεία είναι τεράστια, όμως, δεν αρκεί, αλλά είναι αναγκαία η διεπιστημονική προσέγγιση του θέματος, πράγμα που σημαίνει ότι απαιτείται η συνδρομή και άλλων επιστημών, όπως της ψυχολογίας, της ιστορίας, της κοινωνιολογίας και της ανθρωπολογίας. 15 S.R. Peters, «Phylosophy of Education», στο Educational Theory and its Foundation Disciplines, London, Routledge and Kegan Paul, σσ. 31, 38. 16 Δ. Κυρίτσης, «Φιλοσοφία της Παιδείας: Νοηματική οριοθέτηση, σημασιολογική αποσαφήνιση», σ. 4. 17 Δ. Κυρίτσης, «Φιλοσοφία της Παιδείας: Νοηματική οριοθέτηση, σημασιολογική αποσαφήνιση», σσ. 6-8.