«Βαρνάλειο» 2ο 12/θ Δημοτικό Σχολείο Νέας Αγχιάλου. Σχολικός εκφοβισμός. Σπάμε τον κύκλο της σιωπής. Οδηγός για τον / την εκπαιδευτικό

«Βαρνάλειο» 2ο 12/θ Δημοτικό Σχολείο Νέας Αγχιάλου Σχολικός εκφοβισμός Σπάμε τον κύκλο της σιωπής Οδηγός για τον / την εκπαιδευτικό Νέα Αγχίαλος, Ιούνιος 2010

Σχολικός εκφοβισμός Σπάμε τον κύκλο της σιωπής Οδηγός για τον / την εκπαιδευτικό Ο οδηγός «Σχολικός εκφοβισμός - Σπαμε τον κύκλο της σιωπής» παρήχθη στο πλαίσιο του Σχεδίου «Δράση για την καταπολέμηση της ενδοσχολικής βίας και του ρατσισμού - ACTIV». Το Σχέδιο υλοποιήθηκε την περίοδο 2008-2010 με τη συγχρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού Προγράμματος ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ - COMENIUS - Σχολικές Συμπράξεις. με συντονιστικό ίδρυμα το «Βαρνάλειο» 2ο Δημοτικό Σχολείο Νέας Αγχιάλου.

Περιεχόμενα Εισαγωγή 7 Μορφές Σχολικού Εκφοβισμού 8 Η «κοινωνιολογία» ενός περιστατικού εκφοβισμού 10 Η αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού 14 Φύλλο εργασίας 19

7 Εισαγωγή Ο σχολικός εκφοβισμός, ως μορφή βίας μεταξύ ομηλίκων, εμφανίζεται σε κάθε σχολικό ίδρυμα και είναι ευρύτερα γνωστός ως φαινόμενο υπό τον όρο «bullying». Ως μορφή βίας εντοπίζεται με διαφορετικές εκφάνσεις, από λεκτική ως σωματική και από συναισθηματική ως ψυχολογική. Σε κάθε περίπτωση μπορεί να δημιουργήσει σημαντικά προβλήματα σε μαθητές που υφίστανται αυτό το φαινόμενο και διαταράσσει την καθημερινή σχολική ζωή, επηρεάζοντας τη συνοχή της σχολικής κοινότητας. Τα κύρια στοιχεία που διαφοροποιούν μια πράξη εκφοβισμού από ένα περιστατικό τυπικής σύγκρουσης μεταξύ παιδιών είναι τα ακόλουθα: Α. Είναι πράξη που ενέχει σκοπιμότητα. Β. Είναι πράξη που εκδηλώνεται σε ένα πλαίσιο διαφοράς ισχύος. Γ. Είναι πράξη με επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα. Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα φαινόμενο σύνθετο ως προς τα αίτιά του και δεν αφορά μόνο το δίπολο «θύτη» - «θύματος» αλλά επιδρά ποικιλοτρόπως στο σύνολο της μαθητικής κοινότητας. Υπερβαίνει τα «σύνορα» της σχολικής αυλής και συχνότατα είναι φαινόμενο «αόρατο» στους εκπαιδευτικούς και τους γονείς. Και αυτό γιατί τόσο τα παιδιά που υφίστανται ένα τέτοιο περιστατικό, όσο και τα λοιπά μέλη της μαθητικής κοινότητας που παρευρίσκονται κατά τη διάρκεια μιας πράξης εκφοβισμού επιλέγουν για μια σειρά λόγων να σιωπούν. Διαμορφώνεται με τον τρόπο αυτό ένα περιβάλλον στο οποίο ο «θύτης» κυριαρχεί και το οποίο χαρακτηρίζεται ως «Ο κύκλος της σιωπής». Το σπάσιμο ακριβώς αυτού του κύκλου είναι και το κύριο βήμα για την ουσιαστική αντιμετώπιση του φαινομένου στο σχολικό περιβάλλον. Αυτό όμως απαιτεί γνώση που θα οικοδομηθεί από κοινού από όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας, το μαθητικό πληθυσμό, το εκπαιδευτικό προσωπικό και τους γονείς και κηδεμόνες των παιδιών. Απαιτεί επίσης μεταστροφή συμπεριφορών από όλους τους παράγοντες που μετέχουν σε ένα περιστατικό εκφοβισμού, το «θύτη», το «θύμα» και τους παρευρισκόμενους ή «μάρτυρες». Απαιτεί, τέλος, μια σαφή πολιτική της σχολικής μονάδας που θα αποσαφινίζει πλήρως σε όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας τον τρόπο αντιμετώπισης του φαινομένου. Και βέβαια, απαιτείται ολοκληρωμένη παρέμβαση σε επίπεδο σχολικής μονάδας, που θα εμπλέξει το σύνολο των μελών της σχολικής κοινότητας και θα έχει ως στόχο τη διαμόρφωση ενός ασφαλούς σχολικού περιβάλλοντος ισότιμης συμμετοχής, ένταξης, έκφρασης και δημιουργικότητας, όπου εκτός από το μαθησιακό σκοπό θα επιτελείται και η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού.

8 Μορφές Σχολικού Εκφοβισμού Ο σχολικός εκφοβισμός, ανάλογα με τα μέσα που χρησιμοποιεί ο δράστης για να βλάψει το θύμα, παίρνει διάφορες μορφές. Έτσι διακρίνουμε τους εξής τύπους αποκλείουν σταδιακά από όλες τις παρέες. Αυτή είναι και η μορφή που δυσκολεύονται τα θύματα περισσότερο να αναφέρουν, ακριβώς διότι εκφράζεται έμμεσα, συγκαλυμμένα. εκφοβισμού : α. Τον άμεσο ή σωματικό εκφοβισμό (physical bullying): ο θύτης μεταχειρίζεται φυσική βία, όπως γρονθοκοπήματα, κλωτσιές, σπρωξιές, καθώς επίσης άρπαγμα ή / και φθορά της ατομικής ιδιοκτησίας. δ. Τον εκβιασμό (extortion): σε αυτήν τη μορφή εκφοβισμού οι δράστες με απειλές και εκβιασμούς εξαναγκάζουν τα θύματα να τους παραδώσουν το χαρτζιλίκι τους και το κολατσιό τους. β. Το λεκτικό εκφοβισμό (verbal bullying): εδώ ο δράστης πειράζει κατ' επανάληψη το στόχο του και σε ενοχλητικό για τον δεύτερο βαθμό, τον κοροϊδεύει, του «κολλάε»ι παρατσούκλια, τον βρίζει και τον προσβάλλει γενικότερα με λόγια και βωμολοχίες. ε. Τον οπτικό εκφοβισμό (visual bullying): αυτός πραγματοποιείται όταν ο δράστης γράφει ένα προσβλητικό για το θύμα σημείωμα και το περνάει στους συμμαθητές τους από χέρι σε χέρι ή το τοποθετεί σε περίοπτη θέση στο σακίδιο του θύματος ή στο ντουλάπι του. Εναλλακτικά σχεδιάζει γκράφιτι παρεμφερούς σημειολογίας σε εμφανή σημεία του σχολείου. γ. Τον έμμεσο ή κοινωνικό εκφοβισμό (indirect/social/relational bullying): σε αυτήν τη μορφή σχολικού εκφοβισμού τα μέσα που μεταχειρίζεται ο δράστης, ή κατά κανόνα οι δράστες, είναι η κοινωνική απομόνωση του θύματος και ο αποκλεισμός του από την παρέα, μέσω της χειραγώγησης της ομάδας ομηλίκων. Ο έμμεσος εκφοβισμός πλήττει κατά κόρον τις διαπροσωπικές σχέσεις του θύματος και το αίσθημά του ότι είναι αποδεκτό μέλος της ομάδας ομηλίκων, καθώς με ύπουλα μέσα,όπως είναι το κουτσομπολιό και η διάδοση κακών φημών, το στ. Τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό (cyberbullying): o δράστης χρησιμοποιεί ηλεκτρονικά μέσα, παραδείγματος χάριν συντάσσει και προωθεί μηνύματα σε κινητά τηλέφωνα ή e-mails. Αυτή η σύγχρονη μορφή εκφοβισμού έχει παρατηρηθεί κατά κόρον στην Αγγλία, τον Καναδά και τις Η.Π.Α. και εκδηλώνει επεκτατικές τάσεις προς τις χώρες της Ευρώπης. Βέβαια ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός λαμβάνει χώρα κυρίως εκτός σχολείου μπορεί όμως να

9 υλοποιηθεί και κατά τη διάρκεια των σχολικών μαθημάτων που περιλαμβάνουν χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή. «Συντελεστική» καλείται η επιθετική συμπεριφορά που συντελεί στην υλοποίηση κάποιου επιθυμητού αποτελέσματος, στην επίτευξη, για παράδειγμα, ζ. Το σεξουαλικό εκφοβισμό (sexual κάποιου υλικού οφέλους ή την κατοχύρωση bullying): ο δράστης προξενεί ένα αίσθημα αμηχανίας και ντροπής στο θύμα με αισχρά σκίτσα, ισχύος. Ενώ η αντιδραστική επιθετική συμπεριφορά στρέφεται κατά συγκεκριμένου ανήθικες χειρονομίες, αγενή αστεία και σχόλια θύματος ως επακόλουθο κάποιου συγκεκριμένου σεξουαλικού περιεχομένου εις βάρος του θύματος γεγονότος που θύμωσε ή δυσαρέστησε το θύτη. και ερωτήσεις παρόμοιας θεματικής. Επιπλέον μπορεί να αγγίζει το θύμα σε διάφορα σημεία παρά τη θέλησή του, περίπτωση στην οποία διακρίνεται από τη σεξουαλική παρενόχληση με ποσοτικά κριτήρια. η. Το ρατσιστικό εκφοβισμό (racial bullying): πρόκειται για μια ειδική περίπτωση εκφοβισμού, που εκφράζεται σωματικά, κοινωνικά ή ψυχολογικά, και αποσκοπεί να στιγματίσει τη διαφορετικότητα του στόχου ως προς τη φυλή. Από τη δεκαετία του 90, με την επιτάχυνση του κύματος μετανάστευσης προς τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο επακόλουθος ρατσισμός διαχέεται και στο σχολικό περιβάλλον και διαβρώνει τις σχέσεις των αυτοχθόνων με τους μαθητές από τις διάφορες εθνικές μειονότητες, τους οποίους ήδη βαραίνουν εμπειρίες ματαίωσης και αποστέρησης. Επίσης ο ρατσιστικός εκφοβισμός μπορεί να αφορμάται από τη διαφορετικότητα του στόχου ως προς την κοινωνική τάξη και την οικονομική κατάσταση, την προφορά ή απλώς από το ότι ο στόχος είναι καινούριος/-α στη γειτονιά και το σχολείο. Επιπλέον, αφού ο σχολικός εκφοβισμός υπάγεται στην ευρύτερη έννοια επιθετική συμπεριφορά, ακολουθεί τις κατηγοριοποιήσεις της σε συντελεστική (proactive or instrumental) και αντιδραστική (reactive) επιθετική συμπεριφορά. Στις περισσότερες περιπτώσεις σχολικού εκφοβισμού πρόκειται για συντελεστική επιθετική συμπεριφορά, καθώς ο δράστης μεταχειρίζεται βία ως μέσο για την επίτευξη κάποιου σκοπού του χωρίς να έχει προκληθεί από προηγούμενο συγκεκριμένο γεγονός σχετικό με το θύμα. Σε αυτό οφείλεται και η παρατετεμένη χρονική διάρκεια του εκφοβισμού.

10 Η «κοινωνιολογία» ενός περιστατικού εκφοβισμού Σ τον πυρήνα κάθε περιστατικού σχολικού εκφοβισμού βρίσκονται οι πρωταγωνιστές του: ο δράστης ή «θύτης» και το «θύμα». Συχνά γύρω από το «θύτη» υπάρχουν ένα ή περισσότερα άτομα που τον στηρίζουν και του προσφέρουν βοήθεια στην τέλεση της πράξης. Είναι οι «συμμέτοχοι». Ενίοτε, στην πλευρά του «θύματος» υπάρχει ένα ή περισσότερα άτομα που ενεργούν υπέρ του, προσπαθούν να τον βοηθήσουν με κάποιο τρόπο στην αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης. Είναι οι «υποστηρικτές». Τέλος, υπάρχουν οι παρευρισκόμενοι, οι «μάρτυρες» ή αλλιώς οι «παρατηρητές», οι οποίοι έχουν αντίληψη για το περιστατικό, συχνότατα παρίστανται κατά τη διάρκειά του, αλλά αποφεύγουν για τους δικούς τους λόγους να πάρουν ενεργά θέση υπέρ του θύματος ή να αναλάβουν πρωτοβουλία για τη λήξη του συμβάντος. Στην ιδιότυπη αριθμητική ενός περιστατικού σχολικού εκφοβισμού η μεριά του «θύματος» είναι πάντοτε η ολιγάριθμη. Συχνότατα, η πλειοψηφία των «παρατηρητών» επιλέγει να τάσσεται με το «θύτη», είτε γιατί φοβάται μην βρεθεί σε ανάλογη θέση, είτε γιατί έμμεσα ή άμεσα αναγνωρίζει την ισχύ που προβάλλει ο «θύτης» τόσο στο «θύμα» του όσο και στην υπόλοιπη μαθητική ομάδα. Με αυτό τον τρόπο δομείται «ο Κύκλος της Σιωπής».

11 Το προφίλ του «θύτη» άλλους. μέσα από την εννοιολογική αυτή προσέγγιση προκύπτει έως ένα βαθμό και το "προφίλ" των δύο πρωταγωνιστών μιας τέτοιας βίαιης συμπλοκής, δηλαδή του «Θύτη» και του «θύματος». Οι περιπτώσεις του νεαρού Άλεξ στη Βέρροια και της μαθήτριας στην Αμάρυνθο Ευβοίας, είναι ίσως χαρακτηριστικές του είδους των θυμάτων ενός σχολικού τραμπουκισμού. Ειδικότερα, ο «θύτης», όπως προκύπτει από σχετικές έρευνες, και με την επιφύλαξη, πάντοτε, ότι μπορεί να υπάρχουν ειδικότερες διαφορές από τη μία περίπτωση στην άλλη, εμφανίζεται εν γένει ως άτομο με σωματική δύναμη και αθλητικές επιδόσεις, υψηλή αυτοεκτίμηση, διάθεση προκλητικής εναντίωσης και κυριαρχίας απέναντι στους άλλους, ανυπακοή στους σχολικούς κανόνες, τάση για χρήση βίας στην επίλυση των διαφορών του και άντληση ψυχικής ικανοποίησης από μια τέτοια χρήση βίας, αδιαφορία για τα προβλήματα των άλλων (δηλ. έλλειψη σε «ενσυναίσθηση» [empathy] και «νοιάξιμο»), αποποίηση κάθε ευθύνης για τις πράξεις του διότι τάχα τον προκαλούν οι άλλοι, και γενικότερη έλλειψη άγχους. Το προφίλ του «θύματος» Αντίστροφα, το «θύμα» υπολείπεται κατά κανόνα σε σωματική δύναμη και ταυτόχρονα εμφανίζει κάποιο στοιχείο διαφορετικότητας ή απόκλισης από τον μέσο όρο (π.χ. πολύ καλές επιδόσεις στα μαθήματα ή, αντίθετα, δυσλεξία και δυσχέρεια στην παρακολούθηση των μαθημάτων, σεξουαλική ιδιαιτερότητα, διαφορετική εθνοτική ή θρησκευτική προέλευση, ενδεχόμενη αναπηρία ή σωματικό ελάττωμα, π.χ. παχυσαρκία ή μεγάλη μυωπία), πράγμα το οποίο του προκαλεί άγχος, ανασφάλεια, μειωμένη αυτοεκτίμηση, εσωστρέφεια και αποθάρρυνση να υπερασπίζεται τον εαυτό του ή να ζητεί βοήθεια από τους Ο ρόλος της οικογένειας Εάν θελήσει κανείς να εμβαθύνει στους παράγοντες που διαμορφώνουν την προσωπικότητα του δράστη, θα διαπιστώσει ότι συνήθως πρόκειται για παιδιά που από μικρή ηλικία έγιναν αντικείμενο λεκτικής ή άλλης κακοποίησης από τους γονείς τους ή/και για παιδιά που τους έλειψε η γονεϊκή στοργή και η επικοινωνία. Από την άλλη πλευρά, ως προς την προσωπικότητα του θύματος μπορεί να λεχθεί ότι πρόκειται κυρίως για παιδιά που ζουν σε οικογένειες με γονείς υπερπροστατευτικούς ή και αυταρχικούς, γονείς που πιέζουν για υψηλές σχολικές επιδόσεις, ενίοτε, δε, και γονείς κατά βάση αδιάφορους. Φαίνεται, επομένως, ότι τόσο για το «θύτη» όσο και για το «θύμα» του σχολικού εκφοβισμού η οικογένεια διαδραματίζει ένα πρωτεύοντα ρόλο στην περαιτέρω διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους, καθώς οι ελλειμματικές σχέσεις ουσιαστικής επικοινωνίας και επαφής που βιώνουν αυτά τα παιδιά με τους γονείς τους, τα εξωθούν, αντίστοιχα, σε προβληματικές σχέσεις με τους συμμαθητές τους και το σχολείο τους.

12 Η επίπτωση στους «θύτες» Η επίπτωση του Σχολικού Εκφοβισμού στα «θύματα» Τα θύματα του σχολικού εκφοβισμού παρουσιάζουν βαθμιαία τάσεις απομόνωσης, αφιλίας, μετατραυματικής διαταραχής, άγχους και κατάθλιψης, ανάπτυξη συναισθημάτων ντροπής, προσφυγή στη χρήση ουσιών, μαθησιακές δυσκολίες, κακές επιδόσεις στο σχολείο και φοβία για το σχολείο που φθάνει έως και την εγκατάλειψή του, ενώ σε σπανιότερες περιπτώσεις παρουσιάζονται συμπτώματα δια βίου κοινωνικής περιθωριοποίησης, κατάθλιψης και αυτοκτονικού ιδεασμού (bullycide). Σε πρακτικό επίπεδο, τα θύματα του σχολικού εκφοβισμού καταλήγουν απομονωμένα κι αυτό εκτός από λυπηρό- τους στερεί τις κοινωνικές συνθήκες που απαιτούνται για την ανάπτυξη των κοινωνικο-γνωστικών δεξιοτήτων. Επιπλέον μαθαίνουν να μην εμπιστεύονται τους άλλους. Σε μερικά παιδιά μπορεί να εμφανιστεί πληθώρα ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, όπως στομαχόπονοι, πονοκέφαλοι, εφιάλτες, ενούρηση και κακή ποιότητα ύπνου γενικότερα ή ακόμα και κρίσεις πανικού. Ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να φέρει ακόμη πιο τραγικές, μη αναστρέψιμες συνέπειες, καθώς μπορεί να θέσει σε κίνδυνο και την ίδια τη ζωή των θυμάτων. Στην Ευρώπη έχουν αναφερθεί περιπτώσεις θυμάτων που τραυματίστηκαν σοβαρότατα έως θανάσιμα. Ενώ δε λείπουν και οι αυτοκτονίες μαθητών και μαθητριών που υφίσταντο δριμύτατες επιθέσεις και δεν μπορούσαν να τις υπομείνουν άλλο. Στην Αμερική η κατάσταση είναι πολύ πιο δραματική. Ττη δεκαετία 1992-2001 για παράδειγμα συνέβησαν 35 περιστατικά κατά τα οποία μαθητές άρχισαν να πυροβολούν συμμαθητές και δασκάλους εντός του σχολικού περιβάλλοντος. Η ζημιά που επιφέρει ο σχολικός εκφοβισμός στο δράστη είναι ανεπανόρθωτη. Οι μαθητές και οι μαθήτριες που αναμειγνύονται ενεργά και παρατεταμένα σε εκφοβιστικά επεισόδια, αν δεν αναγκαστούν να αλλάξουν τακτική μεγαλώνοντας, μπορεί να συνεχίσουν να μεταχειρίζονται εκφοβιστικές τακτικές στις διαπροσωπικές τους σχέσεις μετά την ενηλικίωσή τους. Επιπλέον, υψηλά είναι τα επίπεδα κατάθλιψης και άγχους και για τους θύτες. Για τους θύτες/θύματα μάλιστα τα επίπεδα αυτά είναι ακόμη πιο υψηλά και από των θυτών και από των θυμάτων, ενώ οι θύτες/θύματα συνιστούν επιπροσθέτως ομάδα υψηλού κινδύνου για αυτοκτονικό ιδεασμό. Το παιδιά του σήμερα είναι οι γονείς του αύριο. Και τα συγκεκριμένα παιδιά ως γονείς πιθανότατα θα αναθρέψουν τους θύτες της επόμενης γενιάς, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο σχολικού εκφοβισμού. Η επίπτωση στους «παρεβρισκόμενους / παρατηρητές» Η έκθεση στη βία, από την πλευρά τόσο του θύματος όσο και του αυτόπτη μάρτυρα / παρευρισκόμενου, σχετίζεται με πλήθος συναισθηματικών δυσκολιών και διαταραχών συμπεριφοράς, όπως μετατραυματικό άγχος, γενικό άγχος, θυμό/οργή, κατάθλιψη, διασχιστική διαταραχή και αυτοκαταστροφική ή επιθετική συμπεριφορά. Και πιο συγκεκριμένα, οι επιδράσεις της έκθεσης στη βία διαφέρουν σημαντικά, ανάλογα με την ένταση της παρατηρούμενης βίας. Δηλαδή οι μαθητές που εκτίθενται σε υψηλά επίπεδα βίας είναι σημαντικά πιο πιθανό να παρουσιάσουν συμπτώματα ψυχικού τραύματος από αυτούς που εκτίθενται σε χαμηλά επίπεδα βίας. Παρόμοιες επιπτώσεις έχει η έκθεση στη βία σε οποιοδήποτε περιβάλλον, για παράδειγμα στο σπίτι ή στην κοινότητα. Ειδικά αν επιτραπεί η συνέχιση της επιθετικής ή βίαιης συμπεριφοράς, οι παριστάμενοι μαθαίνουν να μην αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεών τους.

13 Έρευνες δείχνουν τις αρνητικές επιπτώσεις της έκθεσης στη βία στην ακαδημαϊκή επίδοση των παρισταμένων: σύμφωνα με τις μαρτυρίες των ίδιων των παιδιών, η έκθεση στη σχολική βία μειώνει την ικανότητα για μάθηση των μαθητών γυμνασίου σε ποσοστό 14% και των μαθητών δημοτικού σε ποσοστό 22%. Οι παρευρισκόμενοι, τέλος, μπορεί να μάθουν ότι ο εκφοβισμός είναι ένας γρήγορος και αποτελεσματικός τρόπος για να επιτύχει κανείς αυτό που θέλει. Και ως ενήλικες μπορεί να συνεχίσουν να αποδέχονται την υιοθέτηση επιθετικών μορφών συμπεριφοράς από κάποιον τρίτο ως φυσιολογικές και να του παράσχουν τη σιωπηρή τους συναίνεση. Πώς αντιδρούν οι μαθητές και οι μαθήτριες σε ένα περιστατικό σχολικού εκφοβισμού Οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί στον ελληνικό χώρο συμφωνούν ότι η πιο συχνή στρατηγική που υιοθετούν τα θύματα στα σχολεία της Ελλάδας είναι, σύμφωνα με τις δηλώσεις των ίδιων, η αγνόηση του συμβάντος. Ακολουθούν η αποφυγή του συμβάντος και η εκδίκηση. Επίσης, παρατηρείται η δήλωση κυρίως κοριτσιώνθυμάτων ότι θα ζητούσαν από τους θύτες να σταματήσουν. Το 1/4 των μαθητών και μαθητριών που θυματοποιούνται δεν το λένε σε κανέναν, ούτε σε γονέα ούτε σε δάσκαλο. Το 40% των θυμάτων και μια μικρή μερίδα (19.6%) θυτών/θυμάτων το αναφέρουν στους γονείς τους. Και μάλιστα πολύ περισσότερα κορίτσια συζητούν με τους γονείς τους σχετικά με τη θυματοποίησή τους από ό,τι αγόρια. Ένα στα δύο παιδιά - κορίτσι πιθανότερα εκμυστηρεύεται τονεκφοβισμό που υφίσταται σε κάποια φίλη/φίλο. Τα αγόρια αν αποφασίσουν να μιλήσουν σε κάποιον σχετικά με τις προσωπικές επιθέσεις που δέχονται - πράγμα που δυστυχώς δε συνηθίζουν - τείνουν να εμπιστεύονται ενήλικες από το χώρο του σχολείου αλλά όχι εκπαιδευτικούς. Αναφορικά με την ηλικία, οι μαθητές και μαθήτριες των μικρότερων τάξεων αναφέρουν στο δάσκαλο της τάξης ότι έχουν υποστεί εκφοβισμό συχνότερα από ό,τι των μεγαλύτερων τάξεων, αλλά και πάλι το ποσοστό αυτών που το αναφέρουν είναι πολύ μικρό (μόλις 15%). Τα θύματα των μεγαλύτερων τάξεων προτιμούν να αποκαλύπτουν το συμβάν στους γονείς τους. Το γεγονός ότι τα θύματα που αναζητούν τη βοήθεια των δασκάλων είναι τόσο λίγα υποδηλώνει ότι τα περισσότερα δε νιώθουν άνετα να μιλήσουν για την εμπειρία τους. Ίσως επειδή φοβούνται μην ετικετοποιηθούν ως «θύμα», «δειλός/-ή» ή «ανεπαρκής» και γίνουν στόχος έτσι για ακόμη εντονότερο εκφοβισμό, ίσως διότι νιώθουν ότι δεν μπορεί να γίνει τίποτα για το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν. Αναλυτικότερα, περισσότερο τα αγόρια δηλώνουν ότι οι εκπαιδευτικοί δεν παρεμβαίνουν σχεδόν ποτέ ή παρεμβαίνουν σπάνια σε περιστατικά εκφοβισμού, ενώ τα κορίτσια αναφέρουν περισσότερο ότι οι οικείοι τους δεν αναφέρουν στο σχολείο τον εκφοβισμό που υφίστανται τα παιδιά τους. Επίσης, περισσότεροι από τους μισούς θύτες αναφέρουν ότι ούτε οι εκπαιδευτικοί (σε ποσοστό 60.7%) ούτε η οικογένειά τους (σε ποσοστό 54%) τους έχουν κάνει παρατήρηση για τη συμπεριφορά τους. Το χειρότερο όμως είναι ότι η πλειονότητα των γονέων (68%) δε συνεργάζεται με το σχολείο ώστε να προσπαθήσουν από κοινού να καταστείλουν το φαινόμενο.

14 Η αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού Ο Σχολικός εκφοβισμός ως φαινόμενο διαταράσσει την κοινωνική συνοχή της σχολικής κοινότητας και επιδρά αρνητικά τόσο στην μαθησιακή και εν γένει την παιδευτική διαδικασία που το σχολείο ως θεσμός καλείται να διαδραματίσει, όσο και στην ποιότητα της σχολικής ζωής. Καθότι οι επιπτώσεις του φαινομένου επιδρούν σε όλους τους μετόχους της σχολικής κοινότητας, είναι απαραίτητο κάθε παρέμβαση να απευθύνεται σε όλα τα μέλη της σχολικής κονότητας, από το εκπαιδευτικό προσωπικό που πρέπει να ενημερωθεί και να ευαισθητοποιηθεί ως προς το φαινόμενο, το μαθητικό πληθυσμό, που πρέπει να διαμορφώσει κατάλληλες στάσεις και τους γονείς και κηδεμόνες που πρέπει να αντιληφθούν ότι το φαινόμενο αντιμετωπίζεται σε κλίμα συνεργασίας με τη σχολική μονάδα. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ομάδες στις οποίες στοχεύει η παρέμβαση είναι κατά κανόνα ετερόκλιτες ως προς το μορφωτικό επίπεδο και τις αξίες γενικά, τις πεποιθήσεις σχετικά με το σχολικό εκφοβισμό ειδικότερα και τα κίνητρα για την αντιμετώπισή του. Κάποιοι μπορεί να μην παραδέχονται τη σοβαρότητα της κατάστασης. Αυτό μπορεί να συμβαίνει λόγω ελλιπούς ενημέρωσης και «αθώας» άγνοιας ή λόγω εμμονής στις αναχρονιστικές και αβάσιμες αντιλήψεις για το σχολικό εκφοβισμό. Επίσης κάποιοι υποτιμούν το πρόβλημα προκειμένου να δικαιολογήσουν την άρνησή τους να επενδύσουν χρόνο και χρήμα στην καταπολέμησή του, ενώ άλλοι με απώτερο στόχο -λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά- να μην παραδεχτούν ότι και η δική τους συμπεριφορά ενέχει στοιχεία βίας και κατάχρησης. Εθελοτυφλούν ως προς τις βαριές συνέπειες του σχολικού εκφοβισμού, διότι έχουν επίγνωση ότι μεταχειρίζονται και οι ίδιοι παρόμοια δόλια μέσα επιβολής της εξουσίας τους στους ασθενέστερους και δεν έχουν την πρόθεση να αλλάξουν ως προς

15 αυτό, οπότε θεωρούν ότι δεν έχουν κανένα όφελος από την κατάλυση του εκφοβισμού. Οι παράγοντες αυτοί χρειάζεται να ληφθούν υπ' όψη κατά το σχεδιασμό κάθε παρέμβασης κατά του σχολικού εκφοβισμού ως πιθανά κωλύματα στην επιτυχή εφαρμογή της. Παρέμβαση στο Σχολείο Ο κύριος σκοπός μιας παρέμβασης στο σχολικό περιβάλλον είναι όχι μόνο να απαλειφθεί ο σχολικός εκφοβισμός, αλλά και να προαχθούν ο σεβασμός και τα προκοινωνικά στοιχεία στις σχέσεις μεταξύ όλων των συμμαθητών και συμμαθητριών. Άλλωστε η μείωση του σχολικού εκφοβισμού συμβάλλει στη μεγαλύτερη ικανοποίηση του μαθητικού πληθυσμού από τη σχολική ζωή συνολικά και τα σχολικά διαλείμματα ειδικότερα. Μια παρέμβαση στο χώρο του Σχολείου πρέπει να απευθύνεται σε όλους τους μετόχους της Σχολικής κοινότητας, τους μαθητές και τις μαθήτριες, το εκπαιδευτικό και λοιπό προσωπικό αλλά και στους γονείς και κηδεμόνες. αλλάξει συμπεριφορά. Κατ' αρχάς πρέπει να απαλοιφθεί κάθε όφελος που αποκόμιζε ο δράστης από τον εκφοβισμό. Στην περίπτωση που τέτοιο όφελος αποτελούσε και η αύξηση του γοήτρου του μεταξύ των συμμαθητών ή/και συμμαθητριών του, απαιτείται παρέμβαση σε επίπεδο σχολικής τάξης. Ο Olweus, ο σύγχρονος «γκουρού» αναφορικά με το σχολικό εκφοβισμό και την αντιμετώπισή του, τονίζει την αξία του διαλόγου, μέσω του οποίου ο δάσκαλος περνάει στο θύτη το σαφές μήνυμα «δεν αποδεχόμαστε τον εκφοβισμό στο σχολείο/στην τάξη μας και θα φροντίσουμε να λάβει τέλος», ανεξάρτητα από τις τυχόν δικαιολογίες που προβάλλει ο θύτης. Ίσως μάλιστα ο θύτης εμπεδώσει καλύτερα τη σοβαρότητα της κατάστασης αν αυτές οι συζητήσεις γίνουν παρουσία των γονέων του ή κάποιου κηδεμόνα με την προϋπόθεση βέβαια ότι ο αρμόδιος ενήλικας είναι συνεργάσιμος και σέβεται τις αρχές του σχολείου. Μεσο-μακροπρόθεσμα, συνίσταται η εκπαίδευση του θύτη σε συγκεκριμένες δεξιότητες ασύμβατες Σε ό,τι αφορά το εκπαιδευτικό προσωπικό, είναι με την άσκηση εκφοβισμού, όπως είναι η απαραίτητο να αποκτήσουν το αναγκαίο γνωστικό ενσυναίσθηση - εμπαθητική κατανόηση της θέσης υπόβαθρο για το φαινόμενο του σχολικού του άλλου και αντίληψη των καταστάσεων από εκφοβισμού και να γνωρίσουν μεθοδολογίες διαφορετική οπτική γωνία, οι τεχνικές διαχείρισης αντιμετώπισής του. του θυμού και άλλων συναισθημάτων, η Είναι κρίσμο σε επίπεδο σχολικής μονάδας να προκοινωνική Παρεμβάσεις αναπτυχθεί μια σαφής πολιτική διαχείρισης και συμπεριφορά, η ανάληψη επικεντρωμένες στο αντιμετώπισης περιστατικών σχολικού ευθυνών και η συμπόνια «Θύτη» εκφοβισμού η οποία να τιρείται απαρέγκλιτα προς το συνάνθρωπο που Το πρώτο πρόσωπο στο από τα μέλη της σχολικής κοινότητας. υποφέρει. οποίο αναμένεται Ακόμη, ο μαθητής ή η λογικά να επικεντρωθεί μαθήτρια που έχει ασκήσει εκφοβισμό χρειάζεται η παρέμβαση δεν είναι άλλο από του θύτη. Είναι να διδαχθεί τη διαφορά μεταξύ της καλώς πολύ σημαντικό οι θύτες να υφίστανται συνέπειες νοούμενης δύναμης και της κατάχρησης ισχύος, για τη συμπεριφορά τους τόσο άμεσες όσο και που διαφθείρει το χαρακτήρα και ζημιώνει τους μακροπρόθεσμες. τρίτους. Ο στόχος των μαθητών/-ητριών που Οι άμεσες κυρώσεις έχουν μεγάλη πρακτική επιζητούν την κυριαρχική επιβολή της εξουσίας χρησιμότητα, διότι χωρίς αυτές ο θύτης αρχικά δεν τους στους άλλους απαιτείται να αναπλαισιωθεί. έχει κίνητρο να σταματήσει να ασκεί τις Αντί να επιδιώκουν μία θέση κυριαρχίας, καθιερώμενες πια εκφοβιστικές του τακτικές και να απαιτείται να μάθουν να μοχθούν ώστε να

16 κερδίσουν τη θέση του καλού ηγέτη, που δίνει το καλό παράδειγμα και στους συμμαθητές του. Παρεμβάσεις με επίκεντρο τα θύματα Το πρώτο βήμα στον τομέα της παρέμβασης με επίκεντρο τα θύματα είναι η κατάλληλη ενίσχυσή τους ώστε να αναφέρουν το συμβάν στο δάσκαλο. Για να γίνει αυτό, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να εμπνέει γενικά εμπιστοσύνη ο δάσκαλος σε όλους τους μαθητές και τις μαθήτριες, αλλά και ειδικά ως προς το ότι θα τους ακούσει με τη δέουσα προσοχή και θα ανταποκριθεί όπως αρμόζει στην ανάγκη τους για προστασία και εξασφάλιση από τέτοια περιστατικά στο μέλλον. Έπειτα οι παρεμβάσεις αυτού του τομέα χρειάζεται να συμπεριλάβουν την αρωγή στα θύματα για τη σύναψη φιλικών σχέσεων, την ενθάρρυνσή τους να αναπτύξουν τα ταλέντα τους και ιδιαίτερα να συμμετέχουν σε αθλητικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες που θα ενισχύσουν την αυτοπεποίθησή τους και θα μειώσουν τις ανασφάλειες τις σχετικές με το σώμα τους, την εκπαίδευσή τους σε κοινωνικές δεξιότητες, όπως είναι η διεκδικητικότητα και η αυτορρύθμιση. Οι τελευταίες θα τα βοηθήσουν να διατηρήσουν την ψυχραιμία τους και να περιφρουρήσουν τα δικαιώματά τους σε περίπτωση νέου εκφοβιστικού επεισοδίου, και γενικότερα να αυξήσουν την αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθησή τους. Παρεμβάσεις σε επίπεδο τάξης / σχολείου Αρκετοί ερευνητές συμφωνούν ότι το σύγχρονο σχολείο καλλιεργεί ανταγωνιστικό πνεύμα ανάμεσα στους μαθητές και τις μαθήτριες και αυτό το κλίμα με τη σειρά του συμβάλλει στην ανάπτυξη φαινομένων σχολικού εκφοβισμού. Αναφέρονται επίσης περιπτώσεις εκπαιδευτικών που στην προσπάθειά τους να ωθήσουν τους μαθητές να συγκεντρωθούν στο μάθημα χρησιμοποιούν τακτικές που καλλιεργούν σε πολλά παιδιά απογοήτευση, αισθήματα ανεπάρκειας ή και θυμό. Είναι ζωτικής σημασίας, επομένως, να αλληλεπιδρούν οι δάσκαλοι θετικά με τους μαθητές και τις μαθήτριες, να αναγνωρίζουν τις προσπάθειές τους και να εκπαιδευτούν ώστε να ενισχύουν την αυτεπάρκεια των μαθητών και μαθητριών. Ο εκφοβισμός έχει γίνει πλέον κομμάτι της κουλτούρας των μαθητών/-ητριών, οπότε οι δάσκαλοι απαιτείται να δουλέψουν συνεργατικά και από κοινού με τους μαθητές και τις μαθήτριες ώστε να επιτύχουν την ποθητή αλλαγή. Το κλίμα που επικρατεί στο σχολείο είναι ένας παράγοντας που επηρεάζει την εμφάνιση και την απαλοιφή του εκφοβισμού. Μία μέθοδος για την ανάπτυξη θετικού κλίματος στην τάξη είναι η εφαρμογή συνεργατικών στρατηγικών μάθησης, που ευνοούν την καθιέρωση πνεύματος συνεργασίας μεταξύ των συμμαθητών και συμμαθητριών. Μάλιστα έρευνες έχουν δείξει ότι η συνεργασία των μαθητών και μαθητριών σε ομάδες μειώνει το βαθμό θυματοποίησης των ευάλωτων παιδιών, ακόμη και σε δύσκολες συνθήκες. Ένας άλλος τρόπος να θεμελιωθούν θετικές σχέσεις μεταξύ όλων των συμμαθητών και συμμαθητριών είναι να συμμετέχουν σε διασκεδαστικές ομαδικές δραστηριότητες με τη διακριτική εποπτεία των δασκάλων, ώστε να εξασφαλιστεί ότι κανένας μαθητής και καμία μαθήτρια δε θα αποκλεισθεί από αυτές τις ευχάριστες δραστηριότητες. Στα σχολικά χρόνια διαμορφώνεται η συμπεριφορά των παιδιών. Στην υιοθέτηση συγκεκριμένης στάσης απέναντι στη βία και την επιθετικότητα οι μαθητές και μαθήτριες επηρεάζονται από τους δασκάλους και τους γονείς τους. Απαραίτητη προϋπόθεση λοιπόν είναι ότι αυτοί δίνουν έμπρακτα το καλό παράδειγμα. Θα ήταν εντελώς εξωπραγματική η προσδοκία να επηρεαστούν οι μαθητές και μαθήτριες από τις πολέμιες του εκφοβισμού δηλώσεις ενός δασκάλου αν η διαγωγή του ίδιου προς τους διδασκόμενους ή τους συναδέλφους του χαρακτηριζόταν από επιθετικότητα, κατάχρηση εξουσίας ή παρενόχληση. Χρειάζεται δηλαδή να καταδικαστεί ο εκφοβισμός ως απαράδεκτη συμπεριφορά στη

17 συνείδηση όλων. αποθαρρύνουν σε μεγάλο βαθμό. Ένας παράγοντας που συνέβαλε στην αύξηση των περιστατικών σχολικού εκφοβισμού είναι η ανοχή και η αδιαφορία των ενηλίκων και των παρευρισκόμενων μαθητών/-ητριών που τον εξελάμβαναν ως κομμάτι της «φυσικής τάξης πραγμάτων». Είναι ιστορικά τεκμηριωμένο ότι τέτοιες στάσεις ισοδυναμούν με σιωπηρή συναίνεση και άρα νομιμοποίηση. Αφού λοιπόν οι παρευρισκόμενοι παίζουν τόσο σημαντικό ρόλο, ωφέλιμο θα ήταν κάποιες παρεμβάσεις κατά του σχολικού εκφοβισμού να έχουν ως αρχικό στόχο αυτούς, που σε σχέση με τους θύτες αποτελούν και πιο εύκολο στόχο, καθώς συνιστούν πιο εύπλαστο και δεκτικό παρέμβασης σύνολο. Μάλιστα σε σχέση με τους θύτες οι παρευρισκόμενοι είναι πιο εύκολο να συγκινηθούν από τις έννοιες υπευθυνότητα και δικαιοσύνη και να διδαχθούν τις δεξιότητες διαχείρισης των συναισθημάτων αισθημάτων ντροπής, που σχετίζονται θετικά με τη δραστηριοποίηση κατά του εκφοβισμού. Και μια αναφορά στους «μάρτυρες» ή «παρατηρητές» Εν δυνάμει κάθε μαθητής και μαθήτρια μπορεί να καταστεί «μάρτυρας» ενός περιστατικού σχολικού εκφοβισμού. Αυτό και μόνο επηρεάζει σημαντικά τον ψυχικό τους κόσμο, καθώς βιώνουν πολύ έντονα συναισθήματα και συχνά προβάλλουν τον εαυτό τους στη θέση των θυτών ή των θυμάτων. Ο ρόλος των «μαρτύρων» όμως είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού. Κι αυτό γιατί ο τρόπος που αντιδρούν οι παρευρισκόμενοι στα επεισόδια σχολικού εκφοβισμού επηρεάζει την τροπή και την τυχόν επανάληψή τους. Επόμενο είναι ότι η κατάλληλη παρέμβαση των παρευρισκομένων μπορεί και να αποτρέψει κάποια επεισόδια. Αναλυτικότερα, οι παρατηρητές που σπεύδουν να απομακρυνθούν από τον τόπο του εκφοβιστικού επεισοδίου, χωρίς να το ξέρουν ενθαρρύνουν το θύτη, με το να του αφήνουν το πεδίο ελεύθερο. Αλλά και όταν μένουν και παρακολουθούν χωρίς να παρεμβαίνουν, πάλι ενισχύουν τη συμπεριφορά του θύτη. Από την άλλη, οι παρευρισκόμενοι που υψώνουν τη φωνή τους κατά της αδικίας και ακόμη καλύτερα- ορθώνουν το ανάστημά τους κατά του θύτη, έχουν τη δύναμη να τον Οι παρεμβάσεις κατά του σχολικού εκφοβισμού χρειάζεται να εκπαιδεύουν τους μαθητές και τις μαθήτριες στο να μην κατηγορούν τους άλλους όταν κάτι δεν πηγαίνει καλά, να μην κυριεύονται από θυμό και εκδικητικότητα κατά των άλλων και να μη μεταθέτουν το θυμό τους σε εντελώς άσχετα πρόσωπα και καταστάσεις. Πολλές μελέτες έχουν επισημάνει πόσο ωφέλιμη είναι η ενδυνάμωση των παρευρισκομένων ώστε να αναλαμβάνουν θετική δράση κατά του σχολικού εκφοβισμού.

Φύλλο εργασίας για το Σχολικό Εκφοβισμό Όνομα: Τάξη / τμήμα: Ημερομηνία: Διάβασες το κόμικ «Τα δάκρυα ενός βιβλίου»; Τώρα προσπάθησε να απαντήσεις στις ερωτήσεις που ακολουθούν. Δραστηριότητες Μπορείς να εργαστείς μόνος σου ή με την ομάδα σου. Αν θέλεις μπορείς να σημειώσεις τις απαντήσεις σου στον κατάλληλο χώρο. Ποιοι είναι οι ήρωες της ιστορίας; Οι ήρωες της ιστορίας που διαβάσαμε είναι Στην ηρωίδα μας συμβαίνει κάτι πολύ δυσάρεστο. Μπορείς να το περιγράψεις; Κάποιοι συμμαθητές της Πιστεύεις ότι αυτή η άσκηση βίας συνέβη μόνο μια φορά;

Για ποιο λόγο πιστεύεις ότι ο Μαθηματικούλης έκανε να νιώθει άσχημα η ηρωίδα μας; Πιστεύω ότι Πότε σταμάτησαν τα παιδιά να ενοχλούν την ηρωίδα μας; Συμπλήρωσε με ένα Χ Όταν δεν μίλησε σε κανέναν για αυτό που της συνέβαινε Μόλις μίλησε για αυτό που της συνέβαινε Γιατί? Συζητήστε στην τάξη το λόγο ή τους λόγους που συνέβαινε αυτό το άσχημο γεγονός στο Σχολείο. Τι θα μπορούσε να γίνει για να αντιμετωπιστεί? Προσπαθήστε να μπείτε στη θέση του θύματος και να σκεφτείτε πώς θα νιώθατε.

Η ομάδα έργου του Σχεδίου Τσέλιος Ηρακλής, Διευθυντής Ματάκια Αικατερίνη, Υποδιευθύντρια Ζαρκάδας Ιωάννης, Συντονιστής Προγράμματος Οι εκπαιδευτικοί του Σχολείου Αντωνίου Σοφία - Γαλάνη Αικατερίνη Δημητριάδη Σταυρούλα - Γιαννάκη Μαρία Καπουράνη Αθηνά - Καραγεωργίου Αφροδίτη Κεχαγιά Αικατερίνη - Κούτσικου Άννα Κουτσουρά Δέσποινα - Λούκα Σοφία Μπαρούτη Μαρία - Μπουρτζή Μαρία Μπρίμπου Κωνσταντίνα - Τσιγάρας Γεώργιος Φιλιππίδη Αικατερίνη Επιμέλεια εντύπου: Ζαρκάδας Ιωάννης

Με τη συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής