Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση. econtentplus programme

Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme

Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών PhD Γεωπονικών Επιστημών Γ.Π.Α. MSc Ασφάλεια Τροφίμων W.U.R. MSc Φυτοπροστασία Γ.Π.Α. Γεωπόνος-Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής Γ.Π.Α. 2008 Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 2

Περιεχόμενα Εισαγωγή......... 1. Σκευάσματα-μέσα βιολογικής καταπολέμησης ζωικών εχθρών....... Α) Χρησιμοποίηση μικροβιακών σκευασμάτων που περιέχουν παθογόνους μικροοργανισμούς για τους επιζήμιους για την καλλιέργεια ζωικούς εχθρούς.. B) Χρησιμοποίηση σκευασμάτων που περιέχουν φυτικά εκχυλίσματα....... Γ) Χρησιμοποίηση αρπακτικών, παρασίτων και παρασιτοειδών..... 2. Χαρακτηριστικά των σημαντικότερων αρπακτικών και παρασιτικών ειδών... 2.1.Αρπακτικά.... Coccinellidae Coleoptera.... Anthocoridae Hemiptera.... Syrphidae Diptera... Chrysopidae Neuroptera..... Miridae Hemiptera..... Thysanoptera.... Cecidomyiidae Diptera & Orthoptera & Dermaptera.... Αρπακτικά ακάρεα.. 2.2. Παρασιτοειδή. Hymenoptera... Diptera. 3. Άλλα μέσα φυτοπροστασίας για την καταπολέμηση ζωικών εχθρών.. Α) Φερομόνες..... Β) Παγίδες.. Γ) Φυτοπροστατευτικά φυτικής προέλευσης..... Δ) Αντιξένωση και αντιβίωση... Ε) Μετεωρολογικοί Σταθμοί.. 4. Βιολογικοί ανταγωνιστές νηματωδών... Βιβλιογραφία. 4 4 5 8 10 11 12 12 12 13 13 13 13 14 14 14 14 14 15 16 16 17 17 17 18 18 20 Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 3

Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών Εισαγωγή Η αντιμετώπιση των εχθρών των φυτών θα πρέπει να βασίζεται στην με οικολογική και οικονομική σκέψη χρησιμοποίηση στρατηγικών, τεχνικών και μεθόδων, μόνων ή σε συνδυασμούς μεταξύ τους, ώστε να επιτυγχάνεται το καλύτερο δυνατό οικονομικό αποτέλεσμα με το μικρότερο κόστος και το μεγαλύτερο σεβασμό στο περιβάλλον και τον άνθρωπο. Αυτή η μέθοδος έχει εφαρμοσθεί με επιτυχία από το 1889 στην Καλιφόρνια των Η. Π. Α. στην καταπολέμηση του κοκκοειδούς Icerya purchasi με το κολεόπτερο Novius cardinalis. Η αντιμετώπιση των ζωικών εχθρών θα πρέπει γενικότερα να στηρίζεται σε μέτρα που έχουν ως στόχο την πρόληψη και σε μέτρα που έχουν ως στόχο την αντιμετώπιση. Σημαντικό ρόλο προς την κατεύθυνση της πρόληψης διαδραματίζουν τα μέτρα υγιεινής, η επιλογή κατάλληλων ειδώνποικιλιών και τα καλλιεργητικά μέτρα (π. χ. αμειψισπορά), ενώ προς την κατεύθυνση της αντιμετώπισης το βάρος πέφτει στο βιολογικό έλεγχο των ζιζανίων, στη μηχανική καταπολέμηση, στο φυσικό έλεγχο και προστασία των ωφελίμων οργανισμών, καθώς και στην αξιοποίηση των μέσων του Παραρτήματος ΙΙ (Β) του Κανονισμού 2092/91. Για τη βιολογική καταπολέμηση των επιζήμιων ζωικών εχθρών στις καλλιέργειες διακρίνονται τρεις ομάδες ενεργειών: α) τη διατήρηση των φυσικών εχθρών όπου υπάρχουν και την υποβοήθησή τους με κατάλληλους χειρισμούς, β) την κλασσική-κατευθυνόμενη βιολογική καταπολέμηση και γ) την αύξηση των φυσικών εχθρών σε μια καλλιέργεια με μαζική εξαπόλυση. 1. Σκευάσματα-μέσα βιολογικής καταπολέμησης ζωικών εχθρών Στην περίπτωση χρήσης κάποιου «βιολογικού εντομοκτόνου» προσφέρεται το πλεονέκτημα της μεγάλης εξειδίκευσης και δρουν με πολλούς τρόπους. Πρόκειται για σκευάσματα που ο τρόπος δράσης τους είναι η αντιγραφή φυσικών μηχανισμών, οι οποίοι διαθέτουν μία στενότερη συνάφεια με τη φύση, σε σχέση με τα χημικά προϊόντα που είναι τελείως ξένα προς αυτή. Τα βιολογικά εντομοκτόνα διακρίνονται σε εντομοκτόνα μικροβιακής προέλευσης και εντομοκτόνα προερχόμενα από φυτικές πρώτες ύλες. Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 4

Α) Χρησιμοποίηση μικροβιακών σκευασμάτων που περιέχουν παθογόνους μικροοργανισμούς για τους επιζήμιους για την καλλιέργεια ζωικούς εχθρούς Με τη χρήση των μικροβιακών εντομοκτόνων δεν διαταράσσεται η βιολογική ισορροπία και συνεπώς δεν υπάρχουν τα προβλήματα που εμφανίζονται συχνά µε τα χημικά μέσα. Συνήθως 1-2 επεμβάσεις αρκούν για την καταπολέμηση ενός εντόμου για μία καλλιεργητική περίοδο, προσφέροντας στον καλλιεργητή μεγάλη οικονομία. Αναλυτικότερα: - Με βάση μύκητες: υπάρχουν πάνω από 700 είδη μυκήτων που μολύνουν έντομα και προκαλούν το θάνατό τους. Οι μύκητες με τα σπόρια τους πολλαπλασιάζονται και εξαπλώνονται στο περιβάλλον και μέσω της επαφής των σπορίων τους στα τοιχώματα των εντόμων βλαστάνουν, διεισδύουν στο σώμα τους και τα μυκήλιά τους καταλαμβάνουν τους ιστούς τους και προκαλούν το θάνατό τους. Πολλές φορές ο θάνατος των εντόμων προέρχεται και από την έκκριση μυκοτοξινών. Βασική διαφορά των εντομοπαθογόνων μυκήτων από τα βακτήρια και τους ιούς είναι ότι μπορούν να προσβάλλουν τα έντομα χωρίς να είναι ανάγκη να «φαγωθούν» από αυτά. Αυτό τους προσφέρει τη δυνατότητα να προσβάλλουν και αδρανή στάδια του εντόμου, όπως τα ωά και νύμφες. Οι εντομοπαθογόνοι μύκητες θεωρούνται ως ιδανικά συμπληρώματα των άλλων βιολογικών εντομοκτόνων (βακτήρια, ιοί, νηματώδεις), δεδομένου ότι λόγω του τρόπου δράσης και της μικρής εξειδίκευσής τους είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν για την καταπολέμηση αφίδων, αλευρώδους, κολεοπτέρων, ακόμη και τετρανύχων. Επίσης, είναι ικανοί να πολλαπλασιάζονται στο περιβάλλον, ιδιότητα που συμβάλλει θετικά στη διάρκεια δράσης τους. Γνωστή είναι µία ασθένεια του μεταξοσκώληκα, η ευρωτίαση που οφείλεται στο μύκητα Botrytis bassiana. Αυτός ο μύκητας είναι δυνατόν επίσης να προκαλέσει τον θάνατο και άλλων ειδών και γίνονται προς αυτόν τον σκοπό πειράματα διαδόσεώς του προς την καταπολέμηση επιβλαβών καμπιών. Για την καταπολέμηση των δίπτερων Tephritidae χρησιμοποιείται ο ακτινοµύκητας Saccharopolyspora spinosa. Από τη φυσική ζύμωση του ακτινοµύκητα δημιουργήθηκε από την εταιρία Dow AgroSciences το εκλεκτικό εντομοκτόνο Spinosad, το οποίο είναι και η πρώτη δραστική ουσία που προτάθηκε για μία καινούρια κατηγορία εντομοκτόνων, τα Naturalites (φυσικές ουσίες). Το Spinosad έχει αναπτυχθεί να εξασφαλίζει γρήγορη καταπολέμηση των Λεπιδόπτερων, αλλά και άλλων εντόμων. Γνωστά παραδείγματα είναι, επίσης, ο μικροοργανισμός Beauveria basiana (Biotrol BB, Boverin, Mycotrol). Αυτός ο μύκητας προσβάλλει το δορυφόρο της πατάτας, την πυραλίδα του καλαμποκιού, το Ostrinia nubilalis στον αραβόσιτο, την καρπόκαψα στα μηλοειδή και το λεκάνιο της ελιάς, αλλά και εναντίον αφίδων, θριπών και αλευρώδη σε καλλιέργειες τομάτας, Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 5

πιπεριάς, αγγουριάς και μαρουλιού. Όταν οι πληθυσμοί των εντόμων είναι μεγάλοι ενδείκνυται η χρήση του σε συνδυασμό µε θερινούς πολτούς. Λειτουργεί µε επαφή, επιτυγχάνει θανάτωση των εντόμων σε διάστημα 2-3 ημερών και μπορεί να εφαρμοσθεί μέχρι και την ημέρα της συγκομιδής. Ο μύκητας Verticillium lecanii (Εμπορικά ονόματα: Mycotal, Vertalex) δρα εναντίον αλευρωδών (Trialeurodes vaporariorum), αφίδων (Myzus persicae, Aphis fabae) και θριπών (Thris tabaci, Frankliniella occidentalis) σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες και μόνο. Τέλος, υπάρχει και ο μύκητας Hirsutella thompsonii (Mycar) εναντίον φυτοφάγων ακάρεων και ο Metarrhizium anisopliae (Biotrol FMA) εναντίον του εντόμου Mahanarva posticata στο ζαχαροκάλαμο. - Με βάση βακτήρια: χρησιμοποιούνται κυρίως τα βακτήρια Bacillus thuringiensis (Dipel, Bactospeine), B. popilliae και B. spaericus. Όλες οι εμπορικές συνθέσεις του B. thuringiensis περιέχουν μείγμα ζωντανών σπορίων και κρυστάλλων μιας ενεργού πρωτεΐνης. Η κατάποση του προϊόντος από την προνύμφη του εντόμου έχει ως αποτέλεσμα σε κατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες τη βλάστηση των σπορίων, τη διάσπαση των πρωτεϊνικών κρυστάλλων και το σχηματισμό μίας τοξικής πρωτεΐνης. Αυτή η τοξίνη προσκολλάται στα τοιχώματα του στομάχου και προκαλεί την παράλυση του εντόμου, με άμεση συνέπεια την παύση διατροφής της προνύμφης, το θάνατο και τη σηψαιμία. Μάλιστα, αυτό το βιολογικό εντομοκτόνο είναι εύκολο και στην εφαρμογή του (ψεκάζεται ή σκονίζεται). Ο παθότυπος B. thuringiensis var. kurstaki χρησιμοποιείται ενάντια σε 400 περίπου είδη λεπιδοπτέρων (πίνακας 1), το B. thuringiensis var. israelensis (Bactimos, Tenkar, Vectobac) ενάντια των εντόμων που οι προνύμφες τους αναπτύσσονται στο νερό, όπως τα κουνούπια (Culicidae, με τοξική δράση στο είδος Aedes spp.>anopheles spp.>culex spp.) και των μαύρων μυγών (Simulidae) (εφαρμογή με ψεκασμούς εδάφους ή αεροψεκασμούς) και το B. thuringiensis var. tenebrionis ενάντια κολεοπτέρων της οικογένειας Chrysomelidae και μερικών της οικογένειας Curculionidae. Τα κυριότερα είναι τα Leptinotarsa decemlineata (πατάτα, μελιτζάνα, τομάτα) και Lema melanopus (σιτηρά). Επιπλέον, έχει αναφερθεί το βακτήριο B. papilliae εναντίων των προνυμφών κολεοπτέρων της οικογένειας Scarabeidae (έγχυση στο έδαφος, όπου μολύνονται οι προνύμφες του εντόμου και μετά τη νέκρωσή των διασκορπίζονται τα σπόρια του βακίλλου και η μόλυνση προχωρά σε υγιή άτομα). Σκευάσματα που περιέχουν σπόρια του βακτηρίου Bacillus thuringiensis είναι διαθέσιμα ως βρέξιμες σκόνες για ψεκασμό εναντίον προνυμφών λεπιδοπτέρων (κυρίως) εντόμων, όπως του πυρηνοτρήτη της ελιάς, της ευδεμίδας της αμπέλου, κάμπιας των πεύκων και πολλών άλλων. Σχετικά με το είδος Bacillus spaericus, η δράση του είναι ίδια με αυτή του Bacillis Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 6

thuringiensis (δηλαδή παραγωγής σπορίων και κρυστάλλων τοξίνης) ενάντια σε προνύμφες κουνουπιών των γενών Anopheles και Culex. Πίνακας 1. Τα σημαντικότερα επιβλαβή για τις καλλιέργειες λεπιδόπτερα, που καταπολεμούνται από το βακτήριο Bacillus thuringiensis var. kurstaki Είδος Καλλιέργειας Επιβλαβές έντομο Κηπευτικές Καλλιέργειες Pieris rapae, P. brassicae, Plutella xylostella, Mamestra brassicae, Spodoptera exigua, Trichoplusia ni, Heliothis armigera Βαμβάκι και Μηδική Heliothis armigera, Spodoptera littoralis, S. exigua, Earias spp. Καλαμπόκι, Καπνός, Ostrinia nublialis, Sesamia nonagrioides, Helicoverpa zea, H. virescens, H. Πατάτα, Ζαχαρότευτλα armigera, Phthorimaea operculata, Mamestra brassicae Εσπεριδοειδή Prays citri, Ectomyelois ceratonae Αμπέλι Lobesia botrana, Clysia ambiguella, Sparganothis pilleriana Ελιά Prays oleae (ανθόβιος γενιά) Μηλιά-Αχλαδιά Hyponomeuta spp., Adoxophyes orana, Archips podana, Zeyzera pyrina Πυρηνόκαρπα Cydia molesta, Anarsia lineatella, Hyphantia cunea - Με βάση ιούς: πρόκειται για τους ισχυρότερους ρυθμιστές του πληθυσμού των εντόμων, καθώς έχουν παρατηρηθεί φαινόμενα επιζωοτίας που ρυθμίζουν τις προσβολές, με τα περισσότερα είδη να ανήκουν στην οικογένεια Baculoviridae. Οι ιοί που προσβάλλουν έντομα μεταδίδονται με κατάποση μολυσμένης τροφής ή κατά τη διάρκεια κανιβαλισμού. Ο θάνατος μάλιστα λαμβάνει χώρα σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά τη μόλυνση. Μερικοί ιοί έχουν τη δυνατότητα να παραμένουν σε λανθάνουσα κατάσταση στο εσωτερικό του εντόμου-ξενιστή και να εκδηλώνονται, αφού επικρατήσουν αντίξοες συνθήκες για το έντομο. Τα πολυεδρικά σωματίδια μετά τον ψεκασμό τους πάνω στα φύλλα των φυτών εισχωρούν στο παρέγχυμα και κατά τη διατροφή των προνυμφών των λεπιδοπτέρων εισέρχονται στο στομάχι τους, όπου και πεύονται από ειδικά ένζυμα. Στη συνέχεια τα ελεύθερα σωματίδια του ιού εισέρχονται στα κύτταρα του εντόμου, όπου τα μολυσμένα του κύτταρα καταστρέφονται και η προνύμφη πεθαίνει. Τα συμπτώματα που παρουσιάζει η «μολυσμένη» προνύμφη είναι οκνηρή, οι δακτύλιοι του σώματος σκληραίνουν, μειώνεται η ανάπτυξη, κινητικότητα και θρέψη και κατά το τελευταίο στάδιο οι δακτύλιοι σπάνε και ένα λευκό υγρό εκκρίνεται από το σώμα της. Εδώ ανήκουν οι ιοί Heliothis nuclear polyhednosis (Elcar) ενάντια λεπιδοπτέρων του αραβόσιτου, ο ιός της προνύμφης του σκώρου των φυστικιών, ιός της Laspeyresia pomonella (η καρπόκαψα της μηλιάς) (σκεύασμα: Cydia pomonella G.V.), Spodoptera littoralis NPV, Lymantria dispar NPV, Mamestra brassicae NPV, Adoxophyes orana G.V., Neodiprion NPV (Virox). Τέλος, µε τις λεγόμενες κοκκόµορφες ιώσεις καταπολεμούνται οι προνύμφες των πιερίδων και άλλων λεπιδοπτέρων. Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 7

- Με βάση νηματώδεις: οι νηματώδεις ως παράσιτα εντόμων αποτελούν σύνθετο βιολογικό μοντέλο. Πρόκειται για τη σύμπραξη ενός νηματώδους, συμβιωτικού βακτηρίου και του ξενιστή εντόμου. Οι νηματώδεις μολύνουν τον ξενιστή τους περνώντας μέσα στο σώμα του εντόμου με κατάποση ή από τις φυσικές του οπές. Μόλις ο νηματώδης εισέλθει στο σώμα του ξενιστή-εντόμου απελευθερώνει τα βακτήρια, τα οποία πολλαπλασιάζονται και προκαλούν εντός 48 ωρών θανατηφόρο σηψαιμία στον ξενιστή. Έτσι, δημιουργείται ευνοϊκό περιβάλλον για τον πολλαπλασιασμό του νηματώδη, ο οποίος τρέφεται στη συνέχεια από τα βακτήρια και παράγει δεύτερη γενιά, η οποία και εξέρχεται στο περιβάλλον. Προσβάλλουν όλα τα στάδια, εκτός αυτό του ωού. Βασικό χαρακτηριστικό είναι ότι οι νηματώδεις πολλαπλασιάζονται και μετά τη θανάτωση του εντόμου-ξενιστή και έπειτα διασκορπίζονται στο περιβάλλον. Κυρίως δύο γένη νηματωδών έχουν επιλεγεί ως υποψήφια για τη χρησιμοποίησή τους ως εντομοκτόνα, το Steinernema (10 είδη ενάντια σε ξυλοφάγα λεπιδόπτερα, όπως τα Agrotis sp. Hylemyia sp., Shyrphidae, Grylotalpa grylotalpa, Ottiorhynchus sp., Scarabeidae) και Heterorhabtitis (3 είδη). Οι τελευταίοι είναι πιο αποτελεσματικοί, αλλά με μικρότερη διάρκεια ζωής και δύσκολη παραγωγή τους σε μεγάλες ποσότητες. Και τα δύο προαναφερθέντα γένη νηματωδών προφυλάσσουν και διατηρούν συμβιωτικά βακτήρια του γένους Xenorhabdus. Δια μέσου αυτών των βακτηρίων, οι νηματώδεις προκαλούν σηψαιμία και το θάνατο των εντόμων. Ο νηματώδης Steinernema carpocapsae (Exhibit GSC) δρα ενάντια των προνυμφών Ottiorrhynchus sp. Curculionidae του αμπελιού και του Conorrhynchus mendicus Curculionidae των ζαχαροτεύτλων με ψεκασμό του εδάφους. Επίσης, απαντάται και τα σκευάσματα Biosafe και BioVector του ίδιου νηματώδους ενάντια προνυμφών Nuctuidae, Curculionidae, Chrysomelidae, Scarabeidae και Sciaridae σε κηπευτικές, ανθοκομικές και δενδρώδεις καλλιέργειες. - Με βάση τα πρωτόζωα (τα σπορίδιά τους): έχει αναφερθεί το πρωτόζωο Nosema locustae εναντίον αφίδων. Επίσης έχουν χρησιμοποιηθεί για την καταπολέμηση της καρπόκαψας της αχλαδιάς, της πυραλίδας του καλαμποκιού, της φθοριμαίας της πατάτας, της μαμέστρας στο λάχανο κ. ά. B) Χρησιμοποίηση σκευασμάτων που περιέχουν φυτικά εκχυλίσματα: αυτά τα προϊόντα είναι αφενός μη τοξικά, αφετέρου αρκετά δραστικά και ευρέως φάσματος. Επομένως, θα πρέπει να χρησιμοποιούνται ως η τελευταία λύση. Σύμφωνα με το Παράρτημα ΙΙ του κανονισμού 2092/91 σε αυτά ανήκουν: - Πύρεθρο: Πρόκειται περί παρασκευασµάτων µε βάση τις φυσικές πυρεθρίνες, που εξάγονται από το φυτό Chrysanthemum (Pyrethrum) cinerariaefolium Compositae (είδος χρυσάνθεμου) Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 8

και περιέχουν ενδεχομένως συνεργό ουσία. Η εντοµοτοξική ουσία του πυρέθρου είναι οι πυρεθρίνες (εστέρες που δρουν ως εντοµοκτόνα επαφής) που λαμβάνονται µε εκχύλιση των ανθέων του φυτού και μάλιστα ανιχνεύονται στα αχαίνια κατά 90%. Οι πυρεθρίνες χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση εντόμων υγειονομικής σημασίας (μύγες, κουνούπια, ψύλλοι κ. ά.), εντόμων αποθηκών και επιζήμιων εντόμων στις καλλιέργειες (αφίδες, θρίπες, λεπιδόπτερα). Προκαλούν παράλυση (knock-down) στα έντομα, λόγω της ενέργειας τους στο κεντρικό νευρικό σύστημα και ιστολογικών αλλοιώσεων των νευρικών ιστών (σύμπτυξη της χρωµατίνης στα νευρικά κύτταρα, δημιουργία χυμοτοπίων στο πρωτόπλασμα των κυττάρων των γαγγλίων και των νευρικών ινών και τελικά λύση και εκφυλισμό των νευρικών ιστών). Το σκεύασμα που κυκλοφορεί σήμερα είναι το Φυσικό Πύρεθρο 7.5 EC (Χελλαφάρµ), το οποίο χρησιμοποιείται σε καλλιέργειες κηπευτικών, οπωροφόρων, εσπεριδοειδών και στα ανθοκοµικά. Εμφανίζει άριστα αποτελέσματα εναντίον μασητικών και μυζητικών εντόμων όπως αφίδες, θρίπες, αλευρώδεις, φυλλορύκτες, φυλλοδέτες - Ροτενόνη & Ροτενοειδή: είναι παρασκεύασμα από το εκχύλισμα των τροπικών φυτών Derris elliptica Leguminosae. Η εντοµοτοξική ουσία λαμβάνεται µε εκχύλιση κονιοποιηµένων ριζών του φυτού. Δρουν ως εντομοκτόνα στομάχου και η δράση της ροτενόνης είναι βραδεία, οπότε ενίοτε απαιτούνται μερικές μέρες για την επίτευξη του οριστικού αποτελέσματος. Δεν συνίσταται σε παραϋδάτιες περιοχές, αφού είναι ιχθυοτοξικά και παλιότερα τα φυτά που περιείχαν ροτενόνη χρησιμοποιούνταν ως δηλητήρια ψαριών (απαγορεύεται η ρίψη των δοχείων συσκευασίας στη θάλασσα). Η ροτενόνη και συγγενικά ροτενονοειδή απαντώνται σε 21 είδη του γένους Tephrosia, 12 του γένους Derris, 12 του γένους Louchocarpus, 10 του γένους Malletia και 2 του γένους Mundulea. Τα κυριότερα όμως είδη φυτών που χρησιμοποιούνται για τη βιομηχανική παραγωγή ροτενόνης είναι τα α) Derris elliptica, β) Derris malacceusis, γ) Louchocarpus utilis και δ) Louchocarpus urucus. Με την ροτενόνη καταπολεμούνται επιτυχώς είδη των γενών Vanesa, Dendrolimus, Pentatomidae (βρωµούσες) καθώς επίσης και οι αφίδες, διάφορες φυλλοφάγες κάµπιες, ο αυλακοφόρος της πεπονιάς, η κετόνια, ο θρίπας, ο αλευρώδης, η ψύλλα της αχλαδιάς. Φυσικά η ροτενόνη χρησιμοποιείται στη βιολογική γεωργία ως εντομοκτόνο, ανάγκη που αναγνωρίζεται από τον Οργανισμό ή την αρχή ελέγχου Τα προϊόντα που κυκλοφορούν είναι τα Rotena 6 EC (µη διασυστηµατικό εντομοκτόνο επαφής και στομάχου που χρησιμοποιείται σε καλλιέργειες µηλιάς, αχλαδιάς, ροδακινιάς, κερασιάς, τοµάτας, µελιτζάνας, πατάτας και καλλωπιστικών) και Derris Composta (επιδρά σε κολεόπτερα, νύμφες λεπιδοπτέρων, δίπτερα, ηµίπτερα, υµενόπτερα και ενεργεί δια επαφής και κατάποσης και έχει απωθητική ενέργεια περίπου 4 Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 9

εβδομάδες. Επίσης, δεν αναμειγνύεται µε αλκαλικά προϊόντα, πυριτικά άλατα και σαπώνες νατρίου, καλίου και ασβεστίου). - Quassia: Εντομοκτόνο που προέρχεται από εκχύλιση του ξύλου του δένδρου Quassia amare L. Simarubaceae. Το εντομοκτόνο (αλλά και εντομοαπωθητικό) δρα επί του νευρικού συστήματος των εντόμων και έχει εφαρμοσθεί από του 1890 εναντίον αφίδων του λυκίσκου. Χρησιμοποιείται, επίσης, ενάντια της αφίδας Phorodon humuli. Οι σπουδαιότερες εντοµοτοξικές ουσίες που περιέχει είναι η κουασσίνη, νεοκουασσίνη και πικρασµίνη. - Αζαδιραχτίνη-Neem: εξάγεται από το δένδρο Azadirachta indica Meliaceae και εκτός από εντομοκτόνο είναι και εντομοαπωθητικό και νηματοκτώνο. Από την εκχύλιση των σπόρων του Neem (γνωστό ως Neemcake) χρησιμοποιούνται µε ενσωμάτωση στο έδαφος για την καταπολέμηση νηµατωδών, ενώ το εξευγενισμένο λάδι (Neem oil) και τα εκχυλίσματα από τους σπόρους βρίσκουν χρήση στη φυτοπροστασία για την καταπολέμηση πολλών εχθρών. Οι δραστικές ουσίες που περιέχονται στο Neem oil ανήκουν στην κλάση των λεµονοειδών, ουσίες με εντομοκτόνες ιδιότητες. Δρα σαν ρυθμιστής ανάπτυξης (Ιnsect Growth Regulator- IGR) στις νύµφες της Locusta migratoria, στα δίπτερα του γένους Calliphora, σε λάρβες του Epilachna varivestis, στα Leptinotarsa decemlineata, Ceratitis capitata και Liriomyza trifolii. Η ιδιότητα της αντιτροφικής δράσης εμφανίσθηκε στα ορθόπτερα, στα οµόπτερα Nilaparvata lugeus, Sogatella furcifera και Nephotettix virescens, στο λεπιδόπτερο Ostrinia nubilalis, στην ακρίδα Logusta migratoria. Η απωθητική δράση στο τζιτζικάκι Nilaparrata lugens και στα ακµαία του Heliothis armigera. Η δράση της Aza-A σε ωά περιορίζεται στο είδος Plutela xylostella. Σημαντική ή και τέλεια μείωση της ωοθεσίας παρατηρήθηκε στα Dysdercus fasciatus, N. lugens, S. furcifera, N. virescens, E. varivestis, S. littorallis, P. xylostella και στο άκαρι Tetranychus urticae. Επίσης είναι αποτελεσματικό σε διάφορα είδη νηµατώδη, όπως Pratylenchus brachyurus, Aphelenchoides composticola και Meloidogyne spp, και ενάντια στους μύκητες Penicillium sp., Rhizoctonia solani, Phytopthora capsici και Erysiphe poligoni. Το σκεύασμα που κυκλοφορεί είναι το Oikos 32 EC, το οποίο έχει ευρύ φάσμα δράσης, εκλεκτικότητα στα ωφέλιμα έντομα και υπολειμματικότητα 3 ημέρες. Εφαρμόζεται σε καλλιέργειες μηλιάς, λαχανοκομικών, πατάτας και καλλωπιστικών. Γ) Χρησιμοποίηση αρπακτικών, παρασίτων και παρασιτοειδών Οι πιο αποτελεσματικοί βιολογικοί παράγοντες καταπολέμησης των ζωικών εχθρών για την καλλιέργεια είναι τα ωφέλιμα έντομα και ακάρεα. Σύμφωνα με τον τρόπο που προσβάλλουν τα επιζήμια για την καλλιέργεια έντομα διακρίνονται, όπως προαναφέρθηκε, σε αρπακτικά και παράσιτα. Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 10

Στα αρπακτικά ανήκει μεγάλος αριθμός εντόμων και ακάρεων. Για να ζήσουν τρέφονται με άλλους οργανισμούς, τους οποίους αφού θανατώσουν μασούν ή νύσσουν το περιεχόμενό τους και στο τέλος απομένει συνήθως το εξωτερικό τους περίβλημα. Τα αρπακτικά ζουν ελεύθερα (εξωτερικά από τη λεία τους), είναι συνήθως μεγαλύτερα από το θήραμα (λεία), κινούνται γρηγορότερα από το θήραμα, είναι δραστήρια και αδηφάγα και κατά τη διάρκεια της ζωής τους καταστρέφουν δεκάδες εκατοντάδες θύματα του ίδιου ή διαφορετικών ειδών. Η αρπακτική τους διάθεση μπορεί να εκδηλωθεί στο στάδιο της προνύμφης, του ακμαίου ή και των δύο. Τα παρασιτοειδή είναι τα έντομα που έχουν συνήθως το ίδιο μέγεθος με τον ξενιστή τους και χρειάζονται ένα μόνο άτομο του ξενιστή για να αναπτυχθούν, το οποίο τελικά θανατώνουν. Σε βάρος του αναπτύσσονται και ολοκληρώνουν το βιολογικό τους κύκλο, ενώ η δική τους επιβίωση εξαρτάται από τη ζωή των ξενιστών τους. Τα θηλυκά ενήλικα άτομα των παρασίτων εναποθέτουν τα ωά τους μέσα ή πάνω στο σώμα του ξενιστή και στην τοποθεσία που συχνάζει το επιζήμιο έντομο, με σκοπό η νεοεκκολαπτόμενη προνύμφη να μπορέσει να εξασφαλίσει αμέσως τροφή. Τα παράσιτα διακρίνονται σε ενδοπαράσιτα (αναπτύσσονται στο εσωτερικό του θύματος), εκτοπαράσιτα (εξωτερικά του θύματος), ενώ όταν τρέφονται με τα ωά των ξενιστών ονομάζονται ωοφάγα. Οι όροι παράσιτο και παρασιτοειδές είναι όροι συνώνυμοι, ο όρος παρασιτοειδές έχει μία στενότερη έννοια. Παράσιτο είναι ένας οργανισμός που ζει και τρέφεται μέσα ή πάνω στο σώμα ενός άλλου οργανισμού. Παρασιτοειδές είναι παράσιτο έντομο που καταστρέφει τον ξενιστή του. Τα πιο γνωστά παραδείγματα χρήσης ωφέλιμων αρπακτικών και παρασιτοειδών ενάντια σε επιζήμιους ζωικούς εχθρούς που έχουν αναφερθεί είναι τα: - Encarsia formosa, παρασιτοειδές υμενόπτερο του αλευρώδη των θερμοκηπίων (Trialeurodes vaporariorum), - Chrysoperla carnea, νευρόπτερο που κατατρώει αφίδες, - Aphidius colemani και Aphidoletes aphidimyza, όπου το ένα είδος συμπληρώνει το άλλο στις αλλαγές του καιρού, κατά των αφίδων, - Coccineall septempunctata (γνωστό ως «πασχαλίτσα»), κολεόπτερο που τρώει και αυτό αφίδες, - Phytoseilus persimilis, άκαρι που τρώει τον τετράνυχο Tetranychys urticae, - Amplyseius cucumeris, άκαρι που τρώει θρίπες και το ημίπτερο Orius spp. - Anthocoris nemorum, ημίπτερο που τρώει την ψύλλα της αχλαδιάς, - Cales noaki, υμενόπτερο που παρασιτεί τον εριώδη του αλευρώδη των εσπεριδοειδών (Aleurothrixus floccosus), Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 11

- τα υμενόπτερα Dacnusa sibirica και Diglyphus isaea που παρασιτούν ωοτοκώντας στο σώμα των εντόμων Lyriomyza spp. - Το κολεόπτερο Novius (Rodolia) cardinalis ενάντια του κοκκοειδούς Icerya purchasi - Το δίπτερο Aphidoletes aphidimyza ενάντια σε αφίδες θερμοκηπίων - Το υμενόπτερο Aphytis melinus ενάντια κοκκοειδών. Για πολλούς ωφέλιμους οργανισμούς υπάρχουν πλέον τεχνικές πολλαπλασιασμού, τυποποίησης, συσκευασίας, εισαγωγής και εξαπόλυσης στις καλλιέργειες. Οι συσκευασίες έχουν και εμπορικές ονομασίες ανάλογα με την εταιρία που τις παράγει. Το υμενόπτερο Encarsia formosa πωλείται στο εμπόριο σε καρτέλες που κρέμονται στα θερμοκήπια για την καταπολέμηση του αλευρώδη σε πολλά φυτά. Τα υμενόπτερα Dacnusa sibirica και Diglyphus isaea που καταπολεμούν τις λυριόμυζες συσκευάζονται σε φιαλίδια, όπως συμβαίνει και με τα ακάρεα Phytoseiulus persimilis (ενάντια του δίστικτου τετράνυχου) και Amplyseius cucumeris (ενάντια του θρίπα των θερμοκηπίων). Αλλά και άλλα αρθρόποδα (παρασιτοειδή, αρπακτικά έντομα, αρπακτικά ακάρεα) συσκευάζονται σε φιαλίδια, όπως και πολλοί άλλοι βιολογικοί παράγοντες (εντομοπαθογόνοι μύκητες, ιοί και νηματώδεις, καθώς και νηματοπαθογόνα βακτήρια κ.ά.). Όλους μπορεί κανείς να τους χρησιμοποιήσει σε μορφή κατάλληλη για ψεκασμό (βρέξιμη σκόνη, διάλυμα κ.ά.) στην καλλιέργεια. Για όλα αυτά τα βιολογικά σκευάσματα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα κατάλληλα μέτρα για τη συντήρησή τους (χαμηλές θερμοκρασίες, αποφυγή έκθεσης στο φως κ.ά.). 2. Χαρακτηριστικά των σημαντικότερων αρπακτικών και παρασιτικών ειδών 2.1. Αρπακτικά Coccinellidae Coleoptera Τα κολεόπτερα της οικογένειας Coccinellidae είναι από τα αρπακτικά που ανάλογα με το είδος τους μπορούν να συμπληρώνουν αρκετές γενιές το έτος και να έχουν διάφορες διαιτητικές συνήθειες. Ασκούν την αρπακτική τους δράση τόσο στο προνυμφικό στάδιο, όσο και στο στάδιο του τέλειου εντόμου. Προσβάλλουν κυρίως αφίδες, κοκκοειδή, αλευρώδεις και ακάρεα. Κύριος αντιπρόσωπος αυτής της κατηγορίας είναι το Stethorus punctillum που βρίσκεται στις οπωροαμπελουργικές περιοχές τόσο σαν προνύμφη, όσο και σαν τέλειο και δρα ενάντια του κόκκινου τετράνυχου. Μεταξύ των αρπακτικών της οικογένειας Coccinelidae ανήκουν και άλλα είδη που τρέφονται κυρίως με αφίδες (Myzus persicae, Hyalopterus pruni, Aphis pomi, Dysaphis plantaginea κ.ά.), όπως τα Adalia bipunctata και Coccinella septempunctata και Scymnus subvillosus. Το Rodolia cardinalis τρέφεται με το κοκκοειδές Icerya purchasi σε καλλιέργειες Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 12

εσπεριδοειδών. Τέλος, το αρπακτικό Chilocorus bipustulatus προσβάλλει τα κοκκοειδή Diaspis pentagona και Quadraspidiotus perniciosus και το Cryptolaemus montrouzieri για τον ψευδόκοκκο. Anthocoridae Hemiptera Περιλαμβάνει είδη ενάντια φυτοφάγων θριπών και ωών. Αυτή η ομάδα αρπακτικών απαντάται κυρίως στα μηλοειδή και έχουν ως κυριότερο αντιπρόσωπο το Anthocoris nemorum. Τόσο το τέλειο έντομο, όσο η προνύμφη του είναι δραστήρια αρπακτικά κυρίως της ψύλλας, αλλά και αφίδων και ακάρεων (μαλακόσωμα έντομα). Στην ίδια οικογένεια ανήκουν και τα αρπακτικά του γένους Orius. Πρόκειται για πολυφάγα έντομα (ωά λεπιδοπτέρων, θρίπα, τετράνυχο, αφίδες). Τα είδη Orius tristicolor και Orius laevigatus εκτρέφονται μαζικά για την αντιμετώπιση θριπών στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες. Επίσης υπάρχει και το είδος Orius insidiosus, όπου κυκλοφορεί με το εμπορικό σκεύασμα Thripor-1. Syrphidae Diptera Αυτά τα αρπακτικά έντομα ασκούν ωφέλιμη δράση μόνο στο προνυμφικό τους στάδιο και προσβάλλουν γενικά οποιοδήποτε είδος αφίδας. Τα τέλεια άτομα μοιάζουν με τις μέλισσες ή τις σφήκες και πρακτικά έχουν μόνο το ρόλο της αναπαραγωγής. Η τροφή τους αποτελείται από ζαχαρώδεις ουσίες που βρίσκουν στα άνθη, για αυτό είναι ωφέλιμα και σαν επικονιαστές. Chrysopidae Neuroptera Μία άλλη σημαντική ομάδα αρπακτικών είναι εκείνη των νευροπτέρων της οικογένειας Chrysopidae, των οποίων αντιπροσωπευτικό είδος είναι το Chrysopa carnea Chrysopidae. Αυτό το είδος είναι αρπακτικό μόνο στο προνυμφικό του στάδιο και τρέφεται αδηφάγα με αφίδες, αλλά και με ακάρεα, κοκκοειδή, αλευρώδεις, ψύλλες κ.λ.π. Miridae Hemiptera Φέρουν διάφορα χρώματα και είναι φυτοφάγα και μερικά αρπακτικά. Πιο γνωστά γένη αρπακτικών είναι τα Cyrtopeltis, Macrolophus και Dicyphus. Τα είδη Macrolophus caliginosus και Μ. pygmaeus, καθώς και Dicyphus tamanini και D. errans τρέφονται με αλευρώδεις, αφίδες, ακάρεα σε τομάτα, μελιτζάνα και πιπεριά. Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 13

Thysanoptera Δύο μόνο οικογένειες περιλαμβάνουν αρπακτικά είδη, η Acolothripidae και η Phlaeothripidae. Το είδος Acolothrips fascialatus Acolothripidae τρέφεται με θρίπες, αφίδες και ακάρεα, ενώ το Leptothrips mali Phlaeothripidae τρέφεται με αλευρώδεις. Cecidomyiidae Diptera & Orthoptera & Dermaptera Τα Cecidomyiidae είναι αρπακτικά αφίδων, κοκκοειδών, αλευρωδών, θριπών και ακάρεων. Κύριος αντιπρόσωπος είναι το είδος Aphidoletes aphidimyza. Στα Orthoptera ανήκουν φυτοφάγα είδη, ενώ στην οικογένεια Mantidae ανήκουν αρπακτικά είδη. Στα Dermaptera ανήκουν είδη αρπακτικά αφίδων και άλλων μαλακόσωμων εντόμων. Αρπακτικά ακάρεα Εκτός από τα έντομα, υπάρχουν και αρπακτικά ακάρεα που ζουν σε βάρος επιβλαβών ακάρεων και άλλων φυτοφάγων εντόμων. Τα αρπακτικά ακάρεα ανήκουν κυρίως στις οικογένειες Phytoseidae (Typhlodromus spp., Amblyseius spp., Phytoseiulus spp.), Stigmeidae (Zetzellia mali) και Trombidiidae (Allothrombium fuliginosum). Τα Phytoseidae προσβάλλουν νύμφες και τις τέλειες μορφές του κόκκινου και κίτρινου τετράνυχου. Το Zetzellia malii δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίζει μόνο του τον πληθυσμό του κόκκινου τετράνυχου, ωστόσο ολοκληρώνει την ωφέλιμη δράση άλλων αρπακτικών ακάρεων. Το Allothrobium fuliginosum τόσο ως τέλειο, όσο και ως προνύμφη τρέφεται με αφίδες, κοκκοειδή και μικρές κάμπιες λεπιδοπτέρων (π. χ. Cemiostoma). Αρπακτικά ακάρεα άλλων οικογενειών ανήκουν στις οικογένειεs Stigmaeidae (αρπακτικά των Eriophyidae, Tetranychidae και Tenuipalpidae), Cheyletidae, Bdellidae, Hemisarcoptidae κ.τ.λ. 2.2. Παρασιτοειδή Τα παρασιτοειδή προσβάλλουν συνήθως τα ωά και δεν κυνηγούν το θήραμα. Παρασιτούν ωά, προνύμφες και νύμφες, ενώ σε μερικές περιπτώσεις (π. χ. Pierlitus sp. Braconidae σε Coccinelidae) και ακμαία. Τα παρασιτοειδή εντόμων ανήκουν κυρίως στις τάξεις Hymenoptera, Diptera και Coleoptera. Hymenoptera Το μεγαλύτερο μέρος των ωφέλιμων εντόμων που απαντώνται στους αγρούς ανήκουν στην τάξη των Υμενοπτέρων και προσβάλλουν πολλά είδη εντόμων από πολλές τάξεις. Τα παρασιτοειδή υμενόπτερα ανήκουν σε πολλές οικογένειες, με πιο σημαντικές τις Encyrtidae, Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 14

Aphelinidae, Chaslcididae, Pteromalidae, Eulophidae, Trichogrammatidae, Megaspilidae, Ichneumonidae, Braconidae. Αναλυτικότερα: Chalcididae: Πολλά είδη προσβάλλουν νύμφες λεπιδοπτέρων και διπτέρων. Σημαντικότερο είδος είναι το Brachymeria intermedia και ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το υμενόπτερο Aphelinus mali, το ειδικό παράσιτο της βαμβακάδας της μηλιάς (Eriosoma lanigerum), το Prospartella berlesei που ζει σε βάρος της Diaspis pentagona και το P. perniciosi που ζει σε βάρος του Quadraspidiotus perniciosus. Encyrtidae: πολύ σημαντικά στη βιολογική καταπολέμηση. Προσβάλλουν ψευδόκοκκο, κοκκοειδή, ωά ή προνύμφες κολεοπτέρων-λεπιδοπτέρων-διπτέρων και προνύμφες υμενοπτέρων. Eulophidae: επίσης πολύ σημαντικά στη βιολογική καταπολέμηση άλλων εντόμων και παρασιτούν κοκκοειδή, θρίπες, κολεόπτερα, λεπιδίπτερα, δίπτερα και υμενόπτερα. Μερικά είδη (π. χ. Pnigalio petiolatus) παρασιτούν υπονομευτές φύλλων και υπονομευτές ξύλων. Τα είδη Diglyphus isaea, Chrysocharis parski, Dancusa sibirica χρησιμοποιούνται ως παράσιτα φυλλορυκτικών διπτέρων του γένους Liriomyza. Aphelinidae: Σημαντική οικογένεια, η οποία περιλαμβάνει παρασιτοειδή (Aphelinus, Aphytis, Encarsia) εναντίον κοκοειδών, ψευδοκόκκων, αλευρωδών, αφίδων, ψυλλών. Trichogrammatidae: Πρόκειται για παρασιτοειδή ωών. Τα είδη Trichogramma minutum και Τ. pretiosum έχουν μαζικά εξαπολυθεί ενάντια σε λεπιδόπτερα. Megaspilidae: Ενδοπαρασιτοειδή κοκκοειδών και υπερπαρασιτοειδή αφίδων. Ichneumonidae: πολλά είναι εκτοπαρασιτοειδή προνυμφών και νυμφών πολλών εντόμων από διάφορες τάξεις, αλλά και ενδοπαρασιτοειδή προνυμφών Lepidoptera και Syrphidae. Braconidae: πολλά ενδοπαρασιτοειδή έχουν ευρέως χρησιμοποιηθεί για την αντιμετώπιση αφίδων (Aphidius, Trioxus), κολεοπτέρων (Microctonus), λεπιδοπτέρων (Chelonus, Bracon) και διπτέρων (Dancusa, Opius). Πιο γνωστά είναι τα είδη Apanteles (παράσιτα νυμφών λεπιδοπτέρων), ενώ τα είδη Lysiplhebus και Aphidium είναι παράσιτα αφίδων. Diptera Εδώ ανήκουν τα έντομα της οικογένειας Tachinidae και κυρίως του είδους Leskia aurea, ένα παράσιτο της Sesia. Επίσης παρασιτούν υμενόπτερα, ορθόπτερα, ημίπτερα (βρωμούσες) και κολεόπτερα. Πιο γνωστά, όμως, είναι αυτά της οικογένειας Bombyllliidae (προνύμφες των ειδών Bombyllium, Anthrax) που παρασιτούν ορθόπτερα (ακρίδες), λεπιδόπτερα, υμενόπτερα και δίπτερα. Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 15

3. Άλλα μέσα φυτοπροστασίας για την καταπολέμηση ζωικών εχθρών Σε αυτή την κατηγορία υπάγονται μέθοδοι και τεχνικές που εκμεταλλεύονται ορισμένα βιολογικά χαρακτηριστικά, και ιδιαίτερα ορισμένα στοιχεία της συμπεριφοράς των εντόμων. Κύρια θέση μεταξύ αυτών των βιοτεχνικών και βιοτεχνολογικών μεθόδων έχουν οι εντομοπαγίδες, όταν χρησιμοποιούνται για άμεση καταπολέμηση με μαζική παγίδευση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η χρήση φερομονών φύλου, για καταπολέμηση με τη μέθοδο παρεμπόδισης της συνάντησης και σύζευξης των δύο φύλων. Λεπτομερέστερα: Α) Φερομόνες: με τον όρο φερομόνες εννοούμε εκείνες τις δραστικές ουσίες με τις οποίες τα έντομα του ίδιου είδους επικοινωνούν μεταξύ τους και ακολούθως η συμπεριφορά τους μετατρέπεται ανάλογα. Αυτές οι ουσίες προσφέρουν στα άτομα μια ιδιαίτερη οσμή, η οποία εκπέμπει το μήνυμα π. χ. για σύζευξη, την οριοθέτηση μιας περιοχής ή να προειδοποιεί για επερχόμενο κίνδυνο. Υπάρχουν διάφορες κατηγορίες φερομονών με σημαντικότερες τις ομάδες Α) Φεροµόνες φύλου ή sex φεροµόνες, Β) Φεροµόνες συναγερµού, Γ) Φεροµόνες σµήνους, Δ) Φεροµόνες τροφής και Ε) Φεροµόνες ωοθεσίας. Στη φυτοπροστασία οι φερομόνες χρησιμοποιούνται με δύο τρόπους: - Με επάλειψη της φερομόνης σε ειδικά χρωματισμένες επιφάνειες μαζί με κολλητική ουσία, οι οποίες αναρτώνται σε δένδρα ή τοποθετούνται ανάμεσα στα λαχανικά. Με αυτό τον τρόπο τα αρσενικά άτομα έλκονται από την οσμή και κολλούν πάνω τους. Τα θηλυκά θα προκαλέσουν αρχικά περιορισμένες ζημιές, ωστόσο ο πληθυσμός σύντομα μειώνεται αφού τα θηλυκά παραμένουν αγονιμοποίητα. - Η φερομόνη διανέμεται με ειδικούς εξατμιστήρες στην καλλιέργεια και έτσι τα αρσενικά αποπροσανατολίζονται και δεν κατορθώνουν να συζευχθούν με τα θηλυκά (στα πλαίσια της βιοκαλλιέργειας δεν επιτρέπεται ο ψεκασμός τους, αλλά μόνο η βραδεία απελευθέρωση από ειδικά ψεκαστικά μηχανήματα). Η μέθοδος παρεμπόδισης της συνεύρεσης των δύο φύλων είναι προληπτική, αφού επιδρά στην αναπαραγωγική συμπεριφορά των εντόμων και προηγείται αυτής των προσβολών στην καλλιέργεια. Η χρησιμοποίηση των φερομονών εστιάζεται κυρίως στην παρακολούθηση της εμφάνισης και εξέτασης του πληθυσμού, μιας και είναι ενώσεις αποτελεσματικές μεν, αρκετά ακριβές δε. Η μέθοδος αυτή δεν επιδρά αρνητικά στη βιοπανίδα, μιας και η μέθοδος είναι εξειδικευμένη ή εκλεκτική για συγκεκριμένο έντομο ή έντομα που έχουν κοινές μία ή περισσότερες φερομόνες. Τέλος, η προστασία του καταναλωτή και του περιβάλλοντος θεωρείται εξασφαλισμένη δεδομένης της χαμηλής τοξικότητας και της χημικής αστάθειας των φερομονών. Επιτυχής αντιμετώπιση με αυτή τη μέθοδο έχει εφαρμοσθεί στην καρπόκαψα των μηλοειδών Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 16

(Cydia pomonella), της κογχυλίας του αμπελιού (Eupocilia ambiguella), του βλαστορύκτη της ροδακινιάς (Cydia (=Grapholista) molesta) κ.ά. Β) Παγίδες: κρίνονται ως πολύ χρήσιμες και χρησιμοποιούνται είτε για την παρακολούθηση (monitoring) πληθυσμών είτε με πυκνή τοποθέτηση για την καταπολέμηση/μείωση του πληθυσμού (μαζική παγίδευση) διαφόρων επιβλαβών εντόμων. Οι παγίδες που ακολουθούν μπορούν να χρησιμοποιηθούν με φερομόνη ή χωρίς. Ι) παρακολούθηση: εκτός τις παγίδες McPhail (με τις διάφορες παραλλαγές), μεγάλη διάδοση έχουν και οι Δελτοειδείς παγίδες με τη βοήθεια φερομονών για την ανίχνευση λεπιδοπτέρων (π. χ. ευδεμίδας, πυρηνοτρήτη κ.λ.π.), φωτοπαγίδες, φυσικές, ελκυστικές, χρωματικές κ.λ.π. ΙΙ) Μαζική παγίδευση: εδώ κατατάσσονται πολλά είδη παγίδων, οι οποίες έχουν επινοηθεί κυρίως για το δάκο της ελιάς. Πιο κατάλληλες για μαζική παγίδευση είναι μάλλον τις μορφής ορθογωνίου από ξύλο, μέταλλο (με κόλλα), ύφασμα, χαρτοπλαστικό. Οι τελευταίες φαίνεται ότι συνδυάζουν αρκετά αποτελεσματικά τη χρήση εντομοκτόνου, ελκυστικού τροφής και χαμηλών εργατικών. Γ) Φυτοπροστατευτικά φυτικής προέλευσης: στη φύση υπάρχουν διάφορα βότανα και αρωματικά φυτά που παράγουν αιθέρια έλαια και τα διάφορα εκκρίματα από ρίζες και φύλλα διατηρούν σε απόσταση από τα καλλιεργούμενα φυτά τους διάφορους ζωικούς εχθρούς. Τα φυτικής προέλευσης ή φυσικά εντομοκτόνα είναι τοξικές στα έντομα ουσίες, όπως εκχυλίσματα καπνού, το πύρεθρο, το ντέρις, το ελλέβορο, η καμφορά, η τουμερτίνη κ. ά.. Φυτικά εκχυλίσματα μπορεί να τα παρασκευάσει και ο ίδιος ο καλλιεργητής. Αυτά που έχουν δοκιμασθεί στην πράξη με θετικά αποτελέσματα είναι τα υδατικά εκχυλίσματα από σκόρδο, κρεμμύδι (μυκητολογικά προβλήματα) και τσουκνίδα, τομάτα κ. ά. (εντομολογικά προβλήματα). Δ) Αντιξένωση και αντιβίωση: πρόκειται για χαρακτηριστικά στη μορφολογία-βιοχημεία του φυτού, τα οποία τελικά το καθιστά μη ξενιστή σε επιζήμια έντομα. Συγκεκριμένα: - παρουσία τριχών: η παρουσία τριχών στα φύλλα των φυτών (π. χ. φυτά του γένους Solanum) που ενεργούν ως εμπόδιο για τη διατροφή και εναπόθεση ωών από ένα έντομο. - χρώμα: το χρώμα των φυτών επηρεάζει τη συμπεριφορά φυτοφάγων εντόμων ως προς την επιλογή του ξενιστή - κηρώδεις ουσίες: τα κηρώδη επιχρίσματα επί των φύλλων των φυτών παίζουν σημαντικό ρόλο απώθησης επιζήμιων εντόμων, ενώ συγχρόνως παρέχουν προστασία από ασθένειες και από την αφυδάτωση Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 17

- πάχος και σκληρότητα ιστών: η αύξηση πάχους των κυτταρικών τοιχωμάτων ως το αποτέλεσμα απόθεσης λιγνίνης και κυτταρίνης καθιστά το φυτικό ιστό πιο ανθεκτικό στη δράση των γνάθων, εισαγωγής του ρύγχους και στην είσοδο του ωοθέτη τους. - αμυντικές χημικές ουσίες ή αλληλοχημικές ουσίες ή τοξικές ουσίες: υπάρχουν απωθητικές ή παρεμποδιστικές ή τοξικές ουσίες, όπως γλυκοζίδια, φαινόλες, ταννίνες, αλκαλοειδή, τερπενοειδή, σαπωνίνες που δεν συμβάλλουν στη θρέψη του φυτού και ο μοναδικός τους ρόλος είναι η προάσπιση του φυτού από τα έντομα και τις ασθένειες. Ε) Μετεωρολογικοί Σταθμοί: Η απλή παρατήρηση για τη διαπίστωση ωών και προσβολών είναι μία μέθοδος πολύτιμη. Υπάρχουν όμως και πιο εξειδικευμένα συστήματα, όπως οι μετεωρολογικοί σταθμοί σε Δενδροκομία-Αμπελουργία. Επίσης, στην Ελιά έχει αναπτυχθεί μοντέλο πρόβλεψης των προσβολών από δάκο μέσω της εκτίμησης του πληθυσμού του και της δραστηριότητά τους από τις παρατηρήσεις σε θερμοκρασία και υγρασία. Αυτές όλες οι μετρήσεις συμβάλλουν στον περιορισμό ή και μηδενισμό των απαραίτητων ψεκασμών σε μία περίοδο. Η μέθοδος αυτή εφαρμόζεται και σε εχθρούς και σε ασθένειες των καλλιεργειών. 4. Βιολογικοί ανταγωνιστές νηματωδών Πολλοί εδαφόβιοι μικροοργανισμοί επιδεικνύουν βιολογική επίδραση επί φυτοπαρασίτων Νηµατωδών. Αυτοί ανήκουν κυρίως στα Βακτήρια και τους μύκητες, αλλά υπάρχουν είδη που ανήκουν στα πρωτόζωα, ιοί, νηµατώδεις, έντομα και ακάρεα που είναι νηµατωβόρα. Το βακτήριο Pseudomonas oryzihabitans επέδειξε νηματωκτώνο δράση εναντίον του κυστονηµατώδη της πατάτας (Globotera rostochiensis) και νηματωδών του γένους Meloidogyne. Το συγκεκριµένο βακτήριο είναι συµβιωτικό του εντοµοπαθογόνου νηµατώδη Steinernema abbasi και αποδείχθηκε παθογόνο εναντίον των προνυµφών του εντόµου Galleria mellonella. Εξαιρετικά παθογόνο εναντίον νηµατωδών Meloidogyne αποδείχθηκε και το βακτήριο Pasteuria penetrans, όπου και αναπαράγεται. Όταν στο έδαφος δεν υπάρχουν νηµατώδεις, τότε επιβιώνει ως σπόριο για πολλά χρόνια. Αυτό το βιολογικό νηµατοκτώνο (σκεύασμα Pasteuria WP) συνιστάται για την καταπολέμηση του Melodogyne incognita στις καλλιέργειες γλυκοπατάτας, τομάτας, αγγουριού, κολοκύθας, πεπονιών. Πάνω από 100 είδη μυκήτων που ανήκουν κυρίως στην Τάξη Moniliales των δευτεροµυκήτων (Deuteromycotina) έχει διαπιστωθεί ότι είναι Νηµατωβόροι Μεταξύ αυτών έχουν αναφερθεί οι μύκητες Trichoderma harzianum, Verticillium chlamydosporium, Myrothecium verrucaria, Hirsutella rhossiliensis, H. minnesotensis, Arthrobotrys dactyloides, A. irregularis, Paecilomyces Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 18

lilacinus και Gliocladium virens. Στις Η. Π. Α. υπάρχουν εμπορικά βιολογικά σκευάσματα στην αγορά ενάντια νηματωδών, με πιο γνωστά τα DiTera και Prosper-Nema (έχουν ως βάση τον μύκητα Myrothecium verrucaria και μείγμα διαφόρων μυκήτων, αντίστοιχα). Επίσης το αρπακτικό άκαρι Hypoaspis miles (σκεύασμα Entomite-M) εναντίον προνυµφών Λεπιδοπτέρων και Θριπών είναι και νηµατοφάγο. Τέλος, όπως προαναφέρθηκε, το Neem Oil είναι αποτελεσματικό σε διάφορα είδη νηµατώδη, όπως Pratylenchus brachyurus, Aphelenchoides composticola και Meloidogyne spp. Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 19

Βιβλιογραφία Α. Ελληνόγλωσση Ανώνυμος, 2000. Βιολογική Γεωργία. Γεωτεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, 26 σελ. Βελέντζας Δ., 1991. Ολοκληρωμένη καταπολέμηση στα καλλιεργούμενα φυτά. Αφιέρωμα στη Φυτοπροστασία. Γεωργική Τεχνολογία, 12-62. Γιαμβριάς Χ., 1984. Βιολογική καταπολέμηση των εχθρών των καλλιεργειών. Αγροτικά Θέματα 1: 22-25. Γιαμβριάς Χ., 1994. Μέσα αντιμετώπισης των εντομολογικών εχθρών. Εκδόσεις Γ. Π. Α., 72 σελ. Γιαμβριάς Χ., 1996. Γεωργική Εντομολογία (ΙΙΙ & IV): Παθολογία και μικροβιολογία εντόμων. Εκδόσεις Γ.Π.Α., 55 σελ. Δεσύλλας Μ. Γ., 1997. Το ήπιο «οπλοστάσιο» μέσων της βιολογικής γεωργίας. Βιολογική Γεωργία (επιμέλεια έκδοσης Ταμπούκου Α.). Γεωργική Τεχνολογία, σελ. 41-45. Ελευθεροχωρινός Η. Γ., 1999. Η φυτοπροστασία στην Ολοκληρωμένη Διαχείριση της παραγωγής. 3 ο Πανελλήνιο Φυτοπροστασίας, σελ. 9-21. Εμμανουήλ Ν. Κ. & Παπαδούλης Γ. Θ., 2000. Τα ακάρεα ως μέσο βιολογικού ελέγχου επιβλαβών αρθροπόδων. Εκδόσεις Γ. Π. Α., 75 σελ. Ευρωπαϊκή Κοινότητα, 1991. Κανονισμός (ΕΟΚ) αρίθμ. 2092/91 του Συμβουλίου της 24 ης Ιουνίου 1991. Περί του βιολογικού τρόπου παραγωγής γεωργικών προϊόντων και των σχετικών ενδείξεων στα γεωργικά προϊόντα και στα είδη διατροφής. Συμβούλιο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, όπως τροποποιείται και ισχύει. Καμπουράκης Ε., 2002. Βιολογική Γεωργία (Σημειώσεις από τις παραδόσεις του µαθήµατος). Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης, Ηράκλειο Κατσόγιαννος Β. Ι. & Κωβαίος Δ. Σ., 1996. Ολοκληρωμένη αντιμετώπιση εχθρών. Γενικές αρχές, πρόοδος στην εφαρμογή της, προβλήματα και προοπτικές. Γεωργία-Κτηνοτροφία (8), 48-54. Κωβαίος Δ. Σ. & Μπρούφας Γ. Δ., 2002. Φυσικοί εχθροί (έντομα και ακάρεα) που απαντώνται στην Ελλάδα. Γεωργία-Κτηνοτροφία (8): 36-39. Κολιοπάνος Κ. Ν., 1999. Φυτοπαρασιτικοί Νηματώδεις Σκώληκες. Εκδόσεις Γ. Π. Α., 156 σελ. Λεγάκις Φ., 1993. Βιολογικά εντομοκτόνα. Γεωργική Τεχνολογία (Αύγουστος), 48-63. Λυκουρέσης Δ. Π., 1995. Ολοκληρωμένη Αντιμετώπιση Εντόμων-Εχθρών Καλλιεργειών. Εκδόσεις Γ.Π.Α., 121 σελ. Λυκουρέσης Π. Δ., 1991. Αφίδες μηλοειδών, πυρηνοκάρπων, εσπεριδοειδών και η ολοκληρωμένη αντιμετώπισή τους. Εκδόσεις Γ. Π. Α., 42 σελ. Μπαλαγιάννης Π.Γ., 1997. Σύγχρονη αντιμετώπιση προβλημάτων Φυτοπροστασίας. Ειδικά Θέματα Γεωργικής Φαρμακολογίας, Εκδόσεις Γ.Π.Α., σελ. 173-197. Μπούρμπος Β., 1988. Ολοκληρωμένη ή ορθολογική αντιμετώπιση των εχθρών, ασθενειών και ζιζανίων των καλλιεργούμενων φυτών. Γεωργική Τεχνολογία-Αφιέρωμα Φυτοπροστασία-Λίπανση, 125-140. Μπουχέλος Κ., 1995. Ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των εντομολογικών εχθρών. Εκδόσεις Γ. Π. Α., 49 σελ. Παρασκευόπουλος Α., 1998. Αντιμετώπιση των ζωικών Εχθρών των Κηπευτικών στα πλαίσια της Βιολογικής Γεωργίας. Γεωργία-Κτηνοτροφία, 42-48. Προφήτου-Αθανασιάδου Δ., 2003. Η φυτοπροστασία στη βιολογική γεωργία. Πρακτικά 1 ου Διεθνούς Συνεδρίου με θέμα: Η βιολογική γεωργία μια εναλλακτική πρόταση για τη γεωργία. Γεωτεχνική Ενημέρωση 133: 36-38. Σιδηράς Κ. Ν., 2005. Βιολογική γεωργία-φυτική παραγωγή. ΔΗΩ, Αθήνα. Σύνδεσμος Βιοκαλλιεργητών Θεσσαλίας, 2003. Διαγνωστική έκθεση Βιολογικής Γεωργίας, 122 σελ. Ταμπούκου Α., 1990. Βιολογική Γεωργία. Γεωργική Τεχνολογία (Δεκέμβριος), 42-53. Πιστοποιητικοί Οργανισμοί ΒΙΟΕΛΛΑΣ A.E., Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων. Κοδριγκτώνος 11Β, Αθήνα. Τηλ. 210-8211940, 210-8211707, FAX. 210-8211015. Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 20

ΔΗΩ, Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων. Αριστοτέλους 38, Αθήνα. T.K 104 33 Τηλ. 210-8224384, FAX 210-8218117. Διευθύνσεις στο Διαδίκτύο http://europa.eu.int/comm/agriculture/index_el.htm http://europa.eu.int/comm/agriculture/foodqual/sustain_el.htm http://europa.eu.int/comm/food/animal/index_en.htm http://europa.eu.int/comm/food/food/index_en.htm http://europa.eu.int/comm/agriculture/foodqual/control_el.htm http://www.efsa.eu.int/ http://europa.eu.int/comm/food/food/intro/white_paper_en.htm http://europa.eu.int/comm/agriculture/foodqual/index_el.htm http://www.agrocert.gr http://www.bio-hellas.gr http://www.dho.gr http://www.minagric.gr http://www.eurep.org Βιολογική Καταπολέμηση των Ζωικών Εχθρών των Φυτών 21