ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Η ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιαστούν τα ευρήματα της έρευνας που πραγματοποιείται και θα γίνει και κριτική θεώρηση αυτών. Καταρχήν θα ερευνηθεί το γενικό Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (Α.Π.Σ.), μέσα στο οποίο αποτυπώνονται η φιλοσοφία, οι σκοποί και οι στόχοι της εκπαίδευσης περιληπτικά. Κατόπιν θα ακολουθήσει κριτική ανάλυση ως προς το σκοπό που έχει τεθεί για την πραγματοποίηση της παρούσας έρευνας. Στη συνέχεια η έρευνα θα ασχοληθεί με τα μαθήματα, στα οποία καθορίστηκε να πραγματοποιηθεί. Η διαδικασία αυτή θα γίνει με την ακόλουθη σειρά. Πρώταπρώτα θα παρουσιάζονται οι σκοποί, οι στόχοι και γενικά η φιλοσοφία του Α.Π.Σ. όσο αφορά το υπό έρευνα μάθημα. Έπειτα θα παρουσιάζεται το σχολικό εγχειρίδιο με τα περιεχόμενα εκείνα τα οποία σχετίζονται με το σκοπό της έρευνας και θα εξετάζονται ως προς αυτόν, αλλά και ως προς τους σκοπούς και στόχους που τίθενται από το Α.Π.Σ. του συγκεκριμένου μαθήματος. Τέλος, θα ακολουθεί κριτική θεώρηση όλων των ευρημάτων. 1. TΟ ΓΕΝΙΚΟ ΑΝΑΛΥΤΙΚΌ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ (Α.Π.Σ.) Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιαστεί η φιλοσοφία των Α.Π.Σ. 1, και θα αξιολογηθεί κατά πόσο αυτό, πλέον, ανταποκρίνεται στις νέες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες της σύγχρονης εποχής. Υπό την έννοια αυτή θα εκτεθούν οι γενικές αρχές, οι γενικοί σκοποί και οι στόχοι της εκπαίδευσης, όπως όλα αυτά αποτυπώνονται μέσα από τα νέα Α.Π.Σ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το αν στους σκοπούς και στόχους γίνεται λόγος πέρα από την καλλιέργεια της ελληνικής εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας και για την επαφή και ενημέρωση των μαθητών για την ιστορία και την πολιτισμική παράδοση και των άλλων εθνικών, θρησκευτικών 1 Χρησιμοποιώ τον πληθυντικό για να συμπεριλάβω τόσο το γενικό Αναλυτικό Πρόγραμμα, όσο και αυτά που αφορούν το κάθε μάθημα χωριστά. 87
και πολιτισμικών ομάδων με τους οποίους καλούνται οι Έλληνες μαθητές και αυριανοί πολίτες να συνυπάρξουν. Αν με άλλα λόγια καλλιεργείται η αποδοχή των εθνικών ποικιλομορφιών και όλων των στοιχείων που συμβάλλουν στην καλλιέργεια της εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας του πολίτη της νέας κοινωνίας όπως αυτή άρχισε να διαμορφώνεται προς τα τέλη του 20 ου αιώνα. 1.1. Η φιλοσοφία του Α.Π.Σ. Το αναλυτικό πρόγραμμα, όπως αναφέρθηκε και σε άλλο σημείο είναι το μέσο με το οποίο κάθε κράτος καθορίζει ακριβώς τι και πώς θα διδαχτεί, έτσι ώστε να πετυχαίνει τους σκοπούς και τους επιμέρους στόχους της εκπαιδευτικής πολιτικής. Στην Ελλάδα η κυβέρνηση έχει την ευθύνη για τη διαμόρφωση των σκοπών της παιδείας και κατ επέκταση και του Α.Π.Σ.. Αυτό φέρεται σε πέρας μέσω του Υπουργείου Παιδείας, που είναι και η επίσημη αρχή που φέρνει την ευθύνη για την εκπαιδευτική πολιτική που ακολουθείται. Τα Α.Π.Σ., που ισχύουν σήμερα, παρουσιάζονται σε τρεις τόμους και είναι απόρροια της αναθεώρησης-βελτίωσης της αρχικής πρότασης του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (Π.Ι.) τόσο από την εσωτερική αξιολόγηση όσο και από την ανατροφοδότηση που προήλθε από τις παρατηρήσεις της εκπαιδευτικής κοινότητας. Οι εν λόγω παρατηρήσεις προέκυψαν από το διάλογο του ΥΠΕΠΘ και του Π.Ι. με τους μαχόμενους εκπαιδευτικούς, τα στελέχη της εκπαίδευσης και τις επιστημονικές ενώσεις, με βάση την επίσημη πρόταση του ΥΠΕΠΘ ( Φ.Ε.Κ. 1366/τ. Β. 18-10- 2001, 1373/τ. Β /18-10-2001, 1374/τ. Β /18-10-2001, 1375/τ. Β /18-10-2001, 1376/τ. Β /18-10-2001. 2 Η όλη προσπάθεια αναθεώρησης του Α.Π.Σ., σύμφωνα με τον πρόεδρο του Π.Ι. βρίσκεται σε αρμονία με τους στόχους του Συμβουλίου Υπουργών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αυτή θα πρέπει να είναι η απάντηση της Ελλάδας στην κοινωνία της γνώσης και της πληροφορίας στην πρόσκληση του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι. 3 Στο νέο Α.Π.Σ. παρατηρώ ότι η εκπαιδευτική πολιτική λαμβάνει υπόψη τις ραγδαίες αλλαγές που συντελέστηκαν στην ελληνική κοινωνία. Έτσι στο γενικό μέρος του γίνεται λόγος για τις ποικίλες κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και 2 www.pi-schools.gr/programs/depps/εισαγωγικό σημείωμα, σελ.2 3 www.pi-schools.gr/programs/depps/εισαγωγικό σημείωμα, σελ. 2 88
πολιτισμικές συνθήκες της ελληνικής κοινωνίας. Συνέπεια αυτής της νέας πραγματικότητας είναι η διαμόρφωση ενός νέου πλαισίου μορφωτικών και κοινωνικών αναγκών. Χαρακτηριστικά είναι τα αναφερόμενα στο σημείο αυτό: «τα φαινόμενα της διεθνοποίησης του πολιτισμού και της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας, σε συνδυασμό με τη μείωση των αποστάσεων συντελούν στη δημιουργία κοινωνικού περιβάλλοντος με ποικιλία πολιτισμών, γλωσσικών, εθνοτικών και κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών. Γι αυτό πρέπει να ελαχιστοποιηθεί αφενός το πιθανό ενδεχόμενο της επιβολής ενός μονοδιάστατου πολιτισμικού μοντέλου και αφετέρου η ενίσχυση φαινομένων ξενοφοβίας και ρατσισμού». 4 Επειδή το πολιτισμικό μοντέλο έχει σχέση και με την παιδεία και την εκπαίδευση, αυτονόητα προβάλλει κατά τη γνώμη μου και η αναγκαιότητα για την αναθεώρηση του Α.Π.Σ.. Τη θέση μου αυτή ενισχύουν παιδαγωγικά και οι απόψεις του προέδρου του Π.Ι., ο οποίος αναφέρει ότι «η δυναμική του εκπαιδευτικού συστήματος αναμφίβολα συναρτάται από τις δυνατότητες συνεχούς προσαρμογής του, η οποία προσδιορίζεται από την αμφίδρομη σχέση της εκπαίδευσης και της κοινωνικής πραγματικότητας». 5 Η νέα αυτή στρατηγική, σύμφωνα με τον Στ. Αλαχιώτη, πρέπει να δίνει βάρος τόσο στη διατήρηση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας και πολιτιστικής κληρονομιάς, όσο και στην καλλιέργεια της ταυτότητας του Ευρωπαίου πολίτη. Παράλληλα, θα πρέπει να πλαισιώνεται από σχεδιασμούς και πρακτικές που θα διασφαλίζουν την ισότητα ευκαιριών ατόμων με ιδιαίτερα πολιτισμικά και γλωσσικά χαρακτηριστικά, έτσι ώστε να συμβάλει στην αναβάθμιση της γενική παιδείας και την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού. 6 Για να συντελεστούν τα παραπάνω, σύμφωνα με τη φιλοσοφία του Α.Π.Σ., απαιτούνται γενναίες προσαρμοστικές αλλαγές στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, έτσι ώστε : - Να διασφαλίζονται οι κατάλληλες συνθήκες οι οποίες θα επιτρέπουν στο μαθητή να εξελιχθεί σε υπεύθυνη και δημοκρατική προσωπικότητα με ανθρωπιστικές αρχές και χωρίς θρησκευτικές και πολιτισμικές προκαταλήψεις. 4 www.pi-schools.gr/programs/depps /Γενικό μέρος, σελ. 2. 5 www.pi-schools.gr/programs/depps /Εισαγωγικό σημείωμα, σελ 1. 6 www.pi-schools.gr/programs/depps /Εισαγωγικό σημείωμα, σελ 1. 89
- Να διατηρείται η κοινωνική συνοχή τόσο με την παροχή ίσων ευκαιριών όσο και με την καλλιέργεια κοινών στάσεων αλλά και αξιών. - Να καλλιεργείται η συνείδηση του ευρωπαίου πολίτη παράλληλα με τη διατήρηση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας, αλλά και της πολιτισμικής αυτογνωσίας. - Να αναπτύσσεται πνεύμα συνεργασίας και συλλογικότητας 7. Τα παραπάνω στοιχεία κατά τη γνώμη μου θεωρούνται απαραίτητα τόσο για τη διαφύλαξη της δημοκρατικότητας και της ελευθερίας, όσο και για την καλλιέργεια της ανεξιθρησκίας, της αλληλεγγύης, του διεθνισμού, του πολιτισμού και της κοινωνικής συνοχής σε ανοικτές και πλουραλιστικές κοινωνίες και αποτελούν προσανατολισμό και της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την εκπαίδευση. 1. 2. Γενικές αρχές της εκπαίδευσης Το νέο Αναλυτικό Πρόγραμμα τονίζει ότι «η εκπαιδευτική διαδικασία πρέπει να διαμορφώνει συνθήκες που προάγουν τις αξίες της δημοκρατίας, του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της ειρήνης και της ελευθερίας». Πρέπει ακόμη να επιδιώκεται η ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του μαθητή, έτσι ώστε να είναι ικανός να αντιμετωπίζει με επιτυχία προβλήματα, να διαμορφώνει άποψη και να λειτουργεί ως υπεύθυνος και ενεργός πολίτης σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο και απαιτητικό κοινωνικό περιβάλλον. Με αυτό το σκεπτικό και σύμφωνα πάντα με το Α.Π.Σ., θα πρέπει: - Να παρέχεται γενική παιδεία στους μαθητές. - Να καλλιεργούνται οι απαραίτητες δεξιότητες στους μαθητές και να αναδεικνύονται τα ενδιαφέροντά τους. - Να εξασφαλίζονται ίσες ευκαιρίες και δυνατότητες μάθησης σε όλους τους μαθητές. - Να ευαισθητοποιούνται οι μαθητές όσον αφορά την αναγκαιότητα προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος και να υιοθετούν ανάλογες συμπεριφορές. - Να προετοιμάζονται για να μπορούν να αξιοποιούν κατάλληλα τις νέες τεχνολογίες πληροφόρησης και επικοινωνίας. - Να καλλιεργείται η φυσική, ψυχική και κοινωνική ανάπτυξη των μαθητών. 7 www.pi-schools.gr/programs/depps / Γενικό μέρος, σελ. 2. 90
-Να ευαισθητοποιούνται σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, παγκόσμιας ειρήνης καθώς και σε θέματα ανθρώπινης αξιοπρέπειας. -Να ενισχύεται και να καταδεικνύεται η πολιτισμική και γλωσσική ταυτότητα των μαθητών στο πλαίσιο μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας. 8 Όσον αφορά το θέμα που με απασχολεί (κατά πόσο υπάρχουν εθνοκεντρικά στοιχεία στο ελληνικό αναλυτικό πρόγραμμα αλλά και πώς αυτό αντιμετωπίζει τους «άλλους» λαούς), θα σταθώ στο τελευταίο που αναφέρθηκε αμέσως παραπάνω. Ο ιδεολογικός ορίζοντας του Α.Π.Σ. 9 λαμβάνει υπόψη ότι η ελαχιστοποίηση των αποστάσεων και η δημιουργία μια παγκόσμιας οικονομίας, με τις νέες δυνατότητες επικοινωνίας και ανταλλαγής πολιτιστικών αγαθών, εντάσσει τα άτομα σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον. Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, έχοντας υπόψη ότι η Ελλάδα είναι πλήρες και ισότιμο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει να προωθεί την ανάπτυξη σε όλους τους τομείς μέσα από την αμοιβαία κατανόηση και συνεργασία με τους άλλους ευρωπαϊκούς λαούς. Επιπλέον, η σύνθεση της ελληνικής κοινωνίας μεταβάλλεται συνεχώς, εμπλουτιζόμενη με άτομα και φορείς διαφορετικών γλωσσικών και πολιτισμικών παραδόσεων, με αποτέλεσμα την αύξηση της πολιτισμικής ποικιλότητας, κατάσταση που μπορεί να θεωρηθεί υγιής υπό το πρίσμα της αναζωογόνησης των κυρίαρχων παραδόσεων. Η πραγματικότητα αυτή επιβάλλει στον κάθε Έλληνα πολίτη να αποδέχεται αλλά και να σέβεται την πολιτισμική ετερότητα, ώστε όλοι να ζουν αρμονικά σε ένα περιβάλλον πολιτισμικής, εθνικής και γλωσσικής πολυμορφίας. Η κατάσταση αυτή απαιτεί την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων, δεξιοτήτων επικοινωνίας, συνεργασίας και συμμετοχής όλων στις σύγχρονες κοινωνικές εξελίξεις. Για την ομαλή κοινωνική ένταξη κάθε ατόμου απαιτείται η ανάπτυξη της ικανότητας «επικοινωνίας» με το κοινωνικό του περιβάλλον, τόσο μέσα από τη γνώση της μητρικής του γλώσσας, αλλά και άλλων γλωσσών, όσο και μέσα από την ενημέρωσή του για την ιστορία και την πολιτισμική παράδοση όχι μόνο της δικής του αλλά και των άλλων εθνικών, θρησκευτικών και πολιτισμικών ομάδων. Απαραίτητη είναι, επίσης, η ανάπτυξη της ικανότητας κάθε ατόμου να εργάζεται σε ομάδες και να αξιοποιεί τις γνώσεις και τις δεξιότητές του για την επίτευξη συλλογικών στόχων. 8 www.pi-schools.gr/programs/depps /Γενικό μέρος, σσ. 2,3. 9 www.pi-schools.gr/programs/depps / Γενικό μέρος, σελ. 4. 91
Έτσι οι συντάχτες του ελληνικού Α.Π.Σ. καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι «για την επίτευξη, αρμονικής κοινωνικής ένταξης και συμβίωσης, είναι απαραίτητο κάθε άτομο να μάθει να συμβιώνει με τους άλλους, σεβόμενο τον πολιτισμό και τη γλώσσα τους. Ταυτόχρονα, όμως, πρέπει να διατηρεί την εθνική και πολιτισμική του ταυτότητα μέσα από την ανάπτυξη εθνικής, πολιτιστικής, γλωσσικής και θρησκευτικής αγωγής» 10. Εξάλλου, είναι γνωστό, ότι τα παραπάνω αποτελούν θέση όλων των χωρών της Ε. Ε. 1. 3. Σκοποί εκπαίδευσης- ειδικοί στόχοι 1.3.1. Σκοποί Οι σκοποί της εκπαίδευσης, για την Ελλάδα, καθορίζονται καταστατικά από το Σύνταγμα (άρθρο 16, 2) ως εξής: «Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλαση τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες». Σύμφωνα, εξάλλου, με τον Νόμο 1566/85 (άρθρο 1, 1) για τη «Δομή και λειτουργία της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης» θεσμοθετείται ότι «Σκοπός της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι να συμβάλλει στην ολόπλευρη, αρμονική και ισόρροπη ανάπτυξη των διανοητικών και ψυχοσωματικών δυνάμεων των μαθητών, ώστε, ανεξάρτητα από φύλο και καταγωγή, να έχουν τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε ολοκληρωμένες προσωπικότητες και να ζήσουν δημιουργικά» 11. 1.3.2. Ειδικοί στόχοι Ο σκοπός αυτός εξειδικεύεται περαιτέρω με επί μέρους στόχους που έχουν ληφθεί υπόψη κατά τη σύνταξη του Α.Π.Σ. και που αναφέρονται, μεταξύ άλλων : -Στην εθνική ταυτότητα και εθνική συνείδηση. Ο στόχος αυτός προϋποθέτει ότι οι μαθητές και αυριανοί πολίτες ενστερνίζονται την αξία της εθνικής ανεξαρτησίας, της διεθνούς ειρήνης, της ασφάλειας και της συνεργασίας, αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα το ίδιο δικαίωμα σε όλους τους λαούς με τους οποίους συνυπάρχουν ή όχι. -Στη θρησκευτική συνείδηση. Το στοιχείο αυτό έχει ως στόχο οι Έλληνες μαθητές να μπορούν να προσεγγίζουν με σεβασμό και χωρίς προκαταλήψεις, στερεότυπα και 10 www.pi-schools.gr/programs/depps / Γενικό μέρος, σελ. 4. 11 www.pi-schools.gr/programs/depps / Γενικό μέρος, σελ. 5. 92
φανατισμούς τόσο τις ελληνικές θρησκευτικές πεποιθήσεις και παραδόσεις όσο και αυτές των άλλων λαών. -Στην αγάπη για την ελευθερία. Είναι επιστημονικώς τεκμηριωμένο ότι η ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των μαθητών συμβάλλει στη διαμόρφωση ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων που αποδίδουν ιδιαίτερη σημασία στην αξία της ανθρώπινης ζωής, των δικαιωμάτων του ανθρώπου αλλά και του φυσικού περιβάλλοντος, διασφαλίζοντας τις προϋποθέσεις για μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Η ελευθερία ως αξία αφορά τόσο το άτομο όσο και το σύνολο. -Στην καλλιέργεια της υπευθυνότητας και της δημιουργικότητας. Για την εύρυθμη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος και στην κατάκτηση της κοινωνικής δικαιοσύνη απαιτείται η ανάπτυξη της υπευθυνότητας του μαθητή ως ατόμου και αυριανού ελεύθερου και ενεργού πολίτη. -Στην προστασία της τέχνης και πολιτισμικών των αγαθών. Ο στόχος αυτός εναρμονισμένος με τα άρθρα 16 και 24 του ελληνικού Συντάγματος, όπου γίνεται αναφορά στην ανάγκη προστασίας της τέχνης και των πολιτιστικών αγαθών, επιδιώκει να αναγνωρίζουν οι μαθητές την αξία του πολιτισμού και να σέβονται τις πολιτισμικές και θρησκευτικές ιδιαιτερότητες των συνανθρώπων τους. Επιπλέον, στο Ν. 2413/96 τίθεται το πλαίσιο αντιμετώπισης διαπολιτισμικών ζητημάτων της σημερινής ελληνικής κοινωνίας η οποία, στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, δέχεται τις επιδράσεις της πολυπολιτισμικότητας. -Στην καλλιέργεια της συνείδησης του Ευρωπαίου πολίτη. Με την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αναδύεται ως αναγκαιότητα η καλλιέργεια της συνείδησης του ευρωπαίου πολίτη, ως κοινός ευρωπαϊκός εκπαιδευτικός στόχος, με την ταυτόχρονη όμως διατήρηση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας και της πολιτισμικής αυτογνωσίας 12. Για να επιτευχθεί η εναρμόνιση της ελληνικής σχολικής πραγματικότητας με τις ραγδαίες αλλαγές που συμβαίνουν στην κοινωνία οι οποίες έχουν παρουσιαστεί, σύμφωνα με τη φιλοσοφία του Π.Ι. πέρα από τις αλλαγές στα Α.Π.Σ., απαιτούνται επιπλέον αλλαγές, αλλαγές που θα έχουν να κάνουν με την οργάνωση του σχολικού χώρου, τη συγγραφή και έκδοση καινούριων βιβλίων στα οποία να είναι αποτυπωμένο το νέο πνεύμα του Α.Π.Σ., αλλά και γενικά με την παραγωγή καταλληλότερου εκπαιδευτικού υλικού. Σημαντική 12 www.pi-schools.gr/programs/depps /Γενικό μέρος, σελ. 5 93
παράμετρο σε αυτή την προσπάθεια θα πρέπει να αποτελέσει η στήριξη των εκπαιδευτικών από την ελληνική πολιτεία με οποιονδήποτε τρόπο, η οποία κρίνεται αναγκαία για την επιτυχία της προσπάθειας αυτής. 13 1. 4. Προδιαγραφές διδακτικών βιβλίων Στο Α.Σ.Π. 14 γίνεται η προγραμματικά αναγκαία αναφορά στην απαίτηση και προσδοκία για την συγγραφή νέων βιβλίων, τα οποία να είναι εναρμονισμένα με τις αλλαγές και τα νέα στοιχεία που περιέχονται στα νέα Α.Π.Σ. Το αίτημα για την συγγραφή νέων σχολικών βιβλίων διατυπώνεται γραπτώς στις ετήσιες εκθέσεις Σχολικών Συμβούλων, αλλά και προφορικά από τους εκπαιδευτικούς. Σύμφωνα με τις οδηγίες του Π.Ι. για την συγγραφή των διδακτικών βιβλίων, αλλά και την παραγωγή όλου του διδακτικού υλικού πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι εξής παράμετροι : 1. Το περιεχόμενο τόσο του γνωστικού αντικειμένου όσο και του αντίστοιχου Δ.Ε.Π.Π.Σ. και Α.Π.Σ. για το κάθε μάθημα χωριστά. 2. Οι γενικοί σκοποί αλλά και οι επιμέρους στόχοι της σχολικής εκπαίδευσης. 3. Οι ανάγκες αλλά και οι δυνατότητες όλων των μαθητών. 4. Οι βασικές αρχές και οι μέθοδοι της σύγχρονης διδακτικής κάθε γνωστικού αντικειμένου. 5. Οι κειμενογλωσσολογικές προϋποθέσεις της κατανόησης. 6. Τα τεχνικά και τυπογραφικά χαρακτηριστικά καθώς και οι δυνατότητες της σύγχρονης τυπογραφικής τέχνης. 7. Οι απαραίτητοι κανόνες αισθητικής. 8. Το μέγεθος το οποίο έχει σχέση με τα γράμματα, αλλά και με τη σελίδα και το βιβλίο 15. Όσον αφορά στα στοιχεία που ενδιαφέρουν για την έρευνα που πραγματοποιώ, θα σταθώ στη δεύτερη παράμετρο που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη. Το Α.Π.Σ. εμβαθύνοντας περισσότερο σ αυτό το σημείο μεταξύ των άλλων, αναφέρει ότι «στα κείμενα και στις εικόνες πρέπει να παρουσιάζονται παραδείγματα από τη ζωή όλων των παιδιών ανεξαρτήτως φύλου, εθνικότητας, χρώματος και άλλων ορατών ιδιαιτεροτήτων». [ ] Στο ίδιο σημείο γίνεται λόγος για αξιοποίηση ευκαιριών 13 www.pi-schools.gr/programs/depps /Εισαγωγικό σημείωμα, σελ. 1. 14 www.pi-schools.gr/programs/depps/ Ειδικές επισημάνσεις, σελ. 2. 15 www.pi-schools.gr/programs/depps/ Προδιαγραφές διδακτικών βιβλίων, σελ. 670. 94
κριτικής ανάλυσης τόσο του κοινωνικού όσο και του πολιτισμικού πλαισίου προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επιπλέον στην ίδια παράγραφο αναφέρεται ότι πρέπει να πετυχαίνονται οι σκοποί και οι ειδικοί στόχοι της εκπαίδευσης που έχουν αναφερθεί παραπάνω, μέσα από την παραγωγή των ανάλογων σχολικών βιβλίων. 16 Η ελληνική εκπαίδευση ως σήμερα στηρίχτηκε σε ένα συγκεκριμένο βιβλίο για κάθε μάθημα σε κάθε τάξη. Ωστόσο, και στο πλαίσιο της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, ίσως πρέπει να εξεταστεί εμπεριστατωμένα η μορφή του πολλαπλού βιβλίου. 1. 5. Οι προτεραιότητες στη διδασκαλία των ανθρωπιστικών μαθημάτων. Στο σημείο αυτό θα παρουσιάσω ενδεικτικά χαρακτηριστικά των νέων ελληνικών Α.Π.Σ., μέσα από το γράμμα και το πνεύμα του νομοθέτη. Όσον αφορά στο γλωσσικό μάθημα, ενδεικτικά αναφέρω ότι το σημερινό Α.Π.Σ. παρουσιάζει τη λογοτεχνία ως ιδιαίτερο τομέα του προγράμματος και προτείνει άνοιγμα και επαφή των μαθητών με τη λογοτεχνία των γειτονικών λαών. Για το μάθημα των θρησκευτικών, στο Α.Π.Σ. των θρησκευτικών σκιαγραφούνται και χαρακτηριστικά διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων (στην Ελλάδα και στον κόσμο), ώστε να ευαισθητοποιούνται οι μαθητές τόσο ως προς τη διαφορετικότητα των πολιτισμών, όσο και ως προς την αποδοχή και το σεβασμό των διαφορετικών πολιτισμών και θρησκειών παράλληλα με το δικό τους. Σχετικά με το μάθημα της Ιστορίας, στα νέο Α.Π.Σ. παραμένει η προτεραιότητα της Ελληνικής Ιστορίας. Ωστόσο όμως γίνεται λόγος για την πραγμάτευση της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, αλλά και για την Ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Βαλκανικών και άλλων λαών 17. Ανακεφαλαίωση-Συγκεφαλαιωτικές παρατηρήσεις. Παρατηρώ ότι το Α.Π.Σ. λαμβάνει υπόψη του τη νέα ελληνική πραγματικότητα με τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές μεταβολές που πραγματοποιήθηκαν. Έτσι, πέρα από την καλλιέργεια της ελληνικής εθνικής ταυτότητας και συνείδησης, ένας από τους στόχους του είναι η μη επιβολή ενός μονοδιάστατου πολιτισμικού μοντέλου και η αποτροπή φαινομένων ξενοφοβίας και ρατσισμού. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο οι μαθητές θα μπορούν να μάθουν να σέβονται 16 www.pi-schools.gr/programs/depps/ Προδιαγραφές διδακτικών βιβλίων, σελ 670. 17 www.pi-schools.gr/programs/depps/ Ειδικές επισημάνσεις, σελ. 10. 95
και να αναγνωρίζουν την αξία των «άλλων» πολιτισμών και των πολιτισμικών τους ιδιαιτεροτήτων τους. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με πολλούς τρόπους μέσα από την ύπαρξη κειμένων και αναφορών και από τη ζωή και τον πολιτισμό παιδιών διαφορετικής εθνικότητας και πολιτισμικού πλαισίου. Γίνεται επίσης λόγος για την καλλιέργεια θρησκευτικής συνείδησης στους μαθητές έτσι ώστε να αντιμετωπίζουν με σεβασμό και χωρίς προκαταλήψεις και φανατισμούς τη διαφορετική θρησκεία των «άλλων» λαών με τους οποίους συνυπάρχουν. Ανάλογη είναι επίσης και η φιλοσοφία για το μάθημα της Ιστορίας, όπου αναφέρεται ότι πρέπει να παρουσιάζεται και η ιστορία των γειτονικών, αλλά και άλλων λαών, πέρα από την ελληνική ιστορία. Όσον αφορά στην ταυτότητα, πέρα από τη διατήρηση και ενίσχυση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας, γίνεται λόγος για καλλιέργεια συνείδησης Ευρωπαίου πολίτη. Στο σημείο αυτό παρατηρώ ότι υπάρχει η τάση για τη διαμόρφωση μιας δεύτερης ταυτότητας, της ευρωπαϊκής. Είναι εμφανή η τάση του ευρωκεντρισμού μέσα στο ελληνικό Α.Π.Σ., αφού γίνεται έντονα λόγος για την Ευρώπη, την ευρωπαϊκή συνείδηση και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, σε αντίθεση με τους «άλλους» λαούς οι οποίοι αναφέρονται αραιότερα και με γενικόλογα. Θα πρέπει ο μαθητής να έρχεται σε επαφή και με «άλλους» πολιτισμούς πέρα από τον ευρωπαϊκό, για να αποκτά μια σφαιρική πολιτισμική εικόνα όλων των λαών που ζουν στη γη. 96
2. ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΟΥ 1. Ο σκοπός, οι στόχοι και οι μαθησιακές διαδικασίες-δραστηριότητες, όπως αυτά τίθενται μέσα από το Α.Π.Σ. για το μάθημα της Ιστορίας της Στ τάξης του δημοτικού 1.1. Ο σκοπός της διδασκαλίας του μαθήματος της Ιστορίας Ως γενικός σκοπός του μαθήματος της Ιστορίας ορίζεται από το Α.Π.Σ. του συγκεκριμένου μαθήματος «η ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης και της ιστορικής συνείδησης». 18 Σύμφωνα πάντα με τη φιλοσοφία του Α.Π.Σ. η ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης πραγματοποιείται μέσα από την κατανόηση των ιστορικών γεγονότων, εξετάζοντας παράλληλα τις αιτίες, αλλά και τα αποτελέσματα αυτών. Η δε καλλιέργεια της ιστορικής συνείδησης έχει σχέση με την κατανόηση της συμπεριφοράς των ανθρώπων σε συγκεκριμένες καταστάσεις και τη διαμόρφωση εκείνων των αξιών και στάσεων που οδηγούν στην εκδήλωση υπεύθυνης συμπεριφοράς στο παρόν και στο μέλλον. 1.2. Ειδικοί σκοποί Στο σημείο αυτό θα αναφερθούν οι ειδικοί σκοποί του μαθήματος της Ιστορίας, οι οποίοι σχετίζονται με το σκοπό της έρευνας που πραγματοποιείται. Έτσι, σύμφωνα πάντα με τη φιλοσοφία του νέου Α.Π.Σ., θα πρέπει οι μαθητές: 19 - Να έρχονται σε επαφή με τους σημαντικότερους και κυριότερους ελληνικούς μύθους και ιδιαίτερα με αυτούς που έχουν παγκόσμια απήχηση. - Να γνωρίσουν τόσο τα σημαντικότερα γεγονότα που έλαβαν χώρα στον ελληνικό χώρο, αλλά και τις εξελίξεις που συντελέστηκαν από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, όσο και στοιχεία της ιστορίας των «άλλων» πολιτισμών και λαών προβαίνοντας παράλληλα σε συγκρίσεις και συσχετισμούς. 18 www.pi-schools.gr/programs/depps/ Α.Π.Σ. Ιστορίας, σελ. 184. 19 www.pi-schools.gr/programs/depps/ Α.Π.Σ. Ιστορίας, σελ. 188. 97
- Να συνειδητοποιήσουν τη μεγάλη σημασία του γεωγραφικού παράγοντα όσον αφορά στη διαμόρφωση της ιστορικής εξέλιξης κάθε τόπου. - Να έρθουν σε επαφή με τις διαφορετικές κοινωνικές, πολιτισμικές, θρησκευτικές και εθνικές κοινωνίες τις οποίες συναντούν μέσα από τα κείμενα της ιστορίας. - Να κατανοήσουν και να αποδεχτούν τις πολιτισμικές, θρησκευτικές, ή και άλλες διαφοροποιήσεις που συναντώνται σε κάθε πολυπολιτισμική κοινωνία ως θεμελιώδες δικαίωμα του ανθρώπου, αλλά και ως θετικά στοιχεία στην ύπαρξη, διατήρηση και εξέλιξη αυτής τη κοινωνίας. - Να αποκτήσουν εθνική συνείδηση, αγάπη για την Ελλάδα, αλλά και διάθεση ειρηνικής συνύπαρξης, συνεργασίας και αλληλοκατανόησης με τους γειτονικούς λαούς. - Να διαμορφώσουν υπεύθυνη στάση τόσο για τα εθνικά όσο και για τα ευρωπαϊκά αλλά και παγκόσμια προβλήματα, στο βαθμό που είναι δυνατό. 1.3. Στόχοι κατά θεματική ενότητα Οι στόχοι που τίθενται μέσα από το Α.Π.Σ. για το βιβλίο της Ιστορίας της Στ τάξης του ελληνικού δημοτικού σχολείου και το οποίο έχει ως τίτλο Τα νεότερα Χρόνια, και που σχετίζονται με τους σκοπούς της έρευνας που έχουν τεθεί, κατά θεματική ενότητα εν συντομία είναι οι εξής: 20 1 η θεματική ενότητα : Η Ευρώπη στα νεότερα χρόνια -Να γνωρίσουν οι μαθητές τα σημαντικά γεγονότα που σημειώθηκαν στην Ευρώπη στα νεότερα χρόνια (γεωγραφικές ανακαλύψεις, τυπογραφία, Αναγέννηση, Θρησκευτική Μεταρρύθμιση, Διαφωτισμός, Γαλλική Επανάσταση), καθώς και τη σημασία που είχαν αυτά τα γεγονότα στη διαμόρφωση του σύγχρονου ευρωπαϊκού χώρου και του παγκόσμιου πολιτισμού. 20 www.pi-schools.gr/programs/depps/ Α.Π.Σ. Ιστορίας. σσ.203-209. 98
2 η θεματική ενότητα : Οι Έλληνες κάτω από ξένη κυριαρχία -Να γνωρίσουν τα χαρακτηριστικά στοιχεία της κοινωνικής, οικονομικής, πνευματικής και πολιτικής οργάνωσης των υπόδουλων Ελλήνων και να αξιολογήσουν τη σπουδαιότητα κάποιων όσον αφορά στη διατήρηση του Ελληνισμού και την εθνική αφύπνιση. -Να εκτιμήσουν το ρόλο της Ορθοδοξίας, των δασκάλων του Γένους, καθώς και των θρύλων και των παραδόσεων στη διατήρηση της ιδιαιτερότητας των Ελλήνων. -Να γνωρίσουν την έκταση του Οθωμανικού κράτους, αλλά και την οργάνωσή του και τους λόγους της οικονομικής και στρατιωτικής του παρακμής. -Να γνωρίσουν ότι εκτός από τους Έλληνες, και οι άλλοι λαοί της βαλκανικής χερσονήσου αντέδρασαν στον οθωμανικό ζυγό. 3 η θεματική ενότητα : Η Μεγάλη Επανάσταση -Να γνωρίσουν τους παράγοντες που ευνόησαν την ελληνική Επανάσταση, τον συσχετισμό των δυνάμεων των αντιπάλων και τις δυνατότητες επιτυχίας, και γενικότερα όλα τα στρατιωτικά γεγονότα που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. -Να κατανοήσουν τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στον Αγώνα των Ελλήνων και να προβληματιστούν για το γεγονός της επέμβασης και της ανάμειξης των ξένων σε σημαντικές στιγμές της ιστορίας του Ελληνισμού, κάνοντας συσχετισμούς και προβαίνοντας σε γενικεύσεις. Ακόμη να κατανοήσουν τους λόγους που οδήγησαν στην κοινή επέμβαση των Μ. Δυνάμεων, να εκτιμήσουν τις συνέπειες που είχε αυτή και να εξηγήσουν τους λόγους γιατί οι Μ. Δυνάμεις ενδιαφέρθηκαν για τη λύση του ελληνικού ζητήματος. 99
4 η θεματική ενότητα : Η Ελλάδα ανεξάρτητο κράτος -Να γνωρίσουν την καθημερινή ζωή των Ελλήνων, καθώς και την οικονομικές, πολιτικές, στρατιωτικές και διπλωματικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα από την εποχή του Όθωνα μέχρι τον Μακεδονικό Αγώνα (παρουσίαση του μακεδονικού προβλήματος). -Να γνωρίσουν τις αλλαγές που σημειώθηκαν στα Βαλκάνια την περίοδο 1875-1881, αλλά και τους λόγους που προκάλεσαν τις αλλαγές αυτές. -Επίσης να γνωρίσουν τα σημαντικά πολιτικά και πολεμικά γεγονότα μεταξύ των ετών 1881-1911 τα οποία έλαβαν χώρα και επηρέασαν τις εξελίξεις στον ελληνικό χώρο. 5 η θεματική ενότητα : Η Ελλάδα κατά τον 20 ο αιώνα -Να γνωρίσουν τα σημαντικότερα πολεμικά και διπλωματικά γεγονότα των Βαλκανικών πολέμων, καθώς και του Α και Β Παγκόσμιου πολέμου και ιδιαίτερα εκείνα που σχετίζονται με τις εξελίξεις στην Ελλάδα. Επίσης να κατανοήσουν τις καταστρεπτικές συνέπειες των πολέμων ( π.χ. ατομικές βόμβες). -Να κατανοήσουν τους λόγους της Μικρασιατικής Καταστροφής. -Να γνωρίσουν σημαντικές αλλαγές που σημειώθηκαν τόσο στην Ελλάδα όσο και στον υπόλοιπο κόσμο και στη διάρκεια του Μεσοπολέμου. -Να γνωρίσουν τις οικονομικές κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις που σημειώθηκαν στη Ελλάδα όλο αυτό το διάστημα καθώς και την πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση. -Να γνωρίσουν τους κυριότερους σταθμούς της πορείας προς την Ευρωπαϊκή Ένωση, μελετώντας τα στοιχεία που ενώνουν τα κράτη (πολιτιστική κληρονομιά, δημοκρατία κ. ά.), αλλά και τη σημασία αυτής της ένωσης. 100
2. Το σχολικό βιβλίο, Στα νεότερα χρόνια, του μαθήματος της Ιστορίας Στ τάξης του δημοτικού Το βιβλίο αυτό έχει παρουσιαστεί στο κεφάλαιο Τα σχολικά εγχειρίδια που θα διερευνηθούν σσ. 81-84. Ενώ χρονικά εκτείνεται από την άλωση της Κωνσταντινούπολης μέχρι τα τελευταία χρόνια, σχεδόν αποκλειστικά ασχολείται μόνο με την ιστορία της Ελλάδας για την περίοδο αυτή. Βασικά κάνει λόγο για τις συνθήκες ζωής την εποχή της τουρκοκρατίας, για τα δεινά που επέβαλλαν οι Τούρκοι στους Έλληνες, για την καθημερινή ζωή των Ελλήνων μέσα από την παρουσίαση των ηθών, των εθίμων και των άλλων δραστηριοτήτων, για την προετοιμασία για τον Αγώνα και την πραγματοποίησή του. Ακόμη γίνεται λόγος για τη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, τις συνθήκες ζωής της κάθε εποχής, την ανάμειξη των Μεγάλων δυνάμεων στα εσωτερικά της Ελλάδας, και τη συμμετοχή της Ελλάδας στους Βαλκανικούς πολέμους καθώς και στον Α και Β Παγκόσμιο πόλεμο. Λόγος ακόμα γίνεται για τον εμφύλιο, τη δικτατορία, την κατοχή της Κύπρου από τους Τούρκους και τέλος για την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν γίνεται όμως καθόλου λόγος για την πρόοδο και τα επιτεύγματα του σύγχρονου ελληνικού κράτους, παρά μόνο κάποιος λόγος γίνεται για την πνευματική άνθηση του 20 ου αιώνα και παρουσιάζονται δείγματά της. Είναι σαφές, ότι το διακρίνει ένας εθνοκεντρισμός, για τον οποίο μπορεί να ειπωθεί ότι είναι και έντονος, αφού οι αναφορές στους «άλλους» λαούς είναι πολύ λίγες και γίνονται πάντα για να φανεί η σχέση τους με την ελληνική Επανάσταση ή με την Ελλάδα, πάντα όμως, μέσα από πολεμικές διενέξεις και διπλωματικές σχέσεις. Δεν παρουσιάζεται η καθημερινότητα και ο πολιτισμός των «άλλων» χωρών. Συνολικά το βιβλίο αυτό αποτελείται από 51 κεφάλαια. 2.1. Οι μόνες αναφορές σε «άλλους» λαούς και κράτη είναι στα ακόλουθα κεφάλαια: - Η Ευρώπη στα νεότερα χρόνια (σσ.11-15). Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται οι ανακαλύψεις του Χριστόφορου Κολόμβου και των άλλων εξερευνητών, η ανακάλυψη της τυπογραφίας, η περίοδος της Αναγέννησης, η θρησκευτική μεταρρύθμιση και η διάσπαση της Δυτικής Εκκλησίας, το κίνημα του Διαφωτισμού και η Γαλλική Επανάσταση που αποτέλεσε φυσική συνέπειά του, 101
η ηγετική μορφή του Ναπολέοντα και οι αγώνες του και τέλος η Ιερή συμμαχία. - Ένταση στα Βαλκάνια (σ σ. 181-184). Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται αναφορά στα προβλήματα που παρουσιάστηκαν από την προσπάθεια των βαλκανικών λαών να απελευθερωθούν από τους Τούρκους και στο Ανατολικό ζήτημα. Ακόμη γίνεται αναφορά στον πόλεμο της Τουρκίας με τη Ρωσία και στη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (1878). Παρακολουθούμε τη δημιουργία του Βουλγαρικού κράτους και την αντίδραση των Μεγάλων Δυνάμεων σ αυτή την εξέλιξη, την ανεξαρτησία της Σερβίας και της Ρουμανίας και την παραχώρηση της Κύπρου στην Αγγλία από την Τουρκία. Τέλος βλέπουμε την αντίθεση των Μεγάλων Δυνάμεων στα συμφέροντα της Ελλάδας. - Οι Βαλκανικοί πόλεμοι (σσ. 195-198). Στο κεφάλαιο αυτό βλέπουμε τη σύμπραξη Σερβίας, Βουλγαρίας, Μαυροβουνίου και Ελλάδας εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την κατάληξη που είχε για όλα αυτά τα κράτη αυτός ο πόλεμος. - Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος και η Ελλάδα (σσ. 207-212). Παρουσιάζονται τα αντίπαλα στρατόπεδα του πολέμου (οι Δυνάμεις της Αντάντ και οι Κεντρικές Αυτοκρατορίες). Ακόμα βλέπουμε τις αιτίες, αλλά και την αφορμή του πολέμου, τη θέση της Ελλάδας στον πόλεμο αυτό καθώς και το τέλος του πολέμου (1918 με νίκη των δυνάμεων της Αντάντ). Γίνεται ακόμα αναφορά στη Ρωσική επανάσταση (1917) και στη συνθήκη των Σεβρών που ρύθμιζε τα σύνορα της Ελλάδας. - Ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος (σσ. 235-239). Παρουσιάζονται τα αντίπαλα στρατόπεδα ( Άξονας Βερολίνου- Ρώμης και αργότερα η Ιαπωνία από τη μια μεριά και η Αγγλία, Γαλλία με τη συμμετοχή των υπερδυνάμεων Αμερικής και Ρωσίας από την άλλη μεριά), οι αιτίες, αλλά και η αφορμή του πολέμου. Ακόμη γίνεται αναφορά στη συμμετοχή της Ελλάδας. Τέλος γίνονται αναφορές στα τραγικά για την ανθρωπότητα αποτελέσματα του πολέμου μερικά από τα οποία ήταν το ολοκαύτωμα των Εβραίων, η ολοκληρωτική καταστροφή των πόλεων της Ιαπωνίας Χιροσίμας και Ναγκασάκι και γενικά τα εκατομμύρια θύματα, οι ερειπωμένες πόλεις και οι κατεστραμμένες οικονομίες. Στο τέλος παρουσιάζεται η ελπίδα που γεννήθηκε με τη δημιουργία του Ο.Η.Ε. 102
- Προς την Ενωμένη Ευρώπη (σσ. 263-264). Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται απλή αναφορά στο ότι η Ελλάδα είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το 1979 συμβάλλοντας ενεργά στην πρόοδο και τη συνεννόηση των λαών της Ευρώπης. Παρουσιάζεται ένας χάρτης με τις χώρες της Ενωμένης Ευρώπης και τα ονόματά τους και τίποτα περισσότερο. 2.2. Ποιοτική ανάλυση του σχολικού βιβλίου Στα Νεότερα χρόνια (Ιστορία Στ δημοτικού) 2.2.1.Η εικόνα της Ελλάδας μέσα από το σχολικό βιβλίο 2.2.1.1.Συνέχεια, ομοιογένεια και διατήρηση του ελληνικού πολιτισμού - Με τις πολιτισμικές αναφορές που γίνονται μέσα από την καθημερινή ζωή των Ελλήνων, τις παραδόσεις τα έθιμα και τη θρησκεία προβάλλεται η αδιάσπαστη συνέχεια του ελληνισμού. Παρατίθενται ενδεικτικά αποσπάσματα : «Η διατήρηση των εθίμων και των παραδόσεων συντέλεσαν στο να διατηρήσουν οι Έλληνες την πολιτισμική τους ταυτότητα» (σελ. 47). «Κι όσο και αν επηρεάστηκαν από τον πολιτισμό της Ευρώπης, στο βάθος τους διατήρησαν και διατηρούν αυτή την ιδιαιτερότητα» (σελ. 172). «Όμως, εναντίον όλων αυτών οι Έλληνες αγωνίστηκαν σθεναρά σ όλη την μακραίωνη ιστορίας τους. Έτσι, ο ελληνισμός, μέσα σε όλες αυτές τις περιπέτειες (επιδρομές, λεηλασίες, καταστροφές, σφαγές, σκλαβιά και ξενική κατοχή από πολυάριθμους επιδρομείς), μπόρεσε να κρατήσει τη συνείδηση, τη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμά του» (σελ. 273). - Ακόμη για το ίδιο θέμα, για τον ελληνισμό της Μικρά Ασίας αναφέρεται: «Πιστοί στις παραδόσεις οι Πόντιοι διατήρησαν την γλώσσα τους και την θρησκεία τους κάτω από δύσκολες συνθήκες ζωής» (σελ. 213). -Στη διατήρηση του ελληνισμού συνέβαλαν και τα προνόμια του Σουλτάνου, όπως αναφέρεται: «Οι Τούρκοι εκτός από τις θρησκευτικές, έκαναν και άλλες παραχωρήσεις στους υπόδουλους Έλληνες Οι Έλληνες όμως μπόρεσαν να τις αξιοποιήσουν για δική τους ωφέλεια και κράτησαν τη γλώσσα τους, τα ήθη, τα έθιμα και τις παραδόσεις τους» (σελ. 27). 103
-Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, όπου επαναλαμβάνονται οι σημαντικότεροι σταθμοί της πορείας του ελληνισμού για τη χρονική περίοδο που εξετάζεται γίνεται λόγος και για πολιτισμικές ανταλλαγές με άλλους λαούς, πράγμα που δεν γινόταν στο συγκεκριμένο βιβλίο πριν από την αναθεώρηση που υπέστη το 1997: «Από τότε που τα ελληνικά φύλα διασκορπίστηκαν και εγκαταστάθηκαν αρχικά στο σημερινό ελληνικό χώρο, έχουν περάσει χιλιάδες χρόνια. Σε όλο αυτό το διάστημα οι Έλληνες δημιούργησαν το γνωστό σε όλο τον κόσμο ελληνικό πολιτισμό. Τρεις φορές μάλιστα ο πολιτισμός αυτός παρουσίασε μεγάλη ανάπτυξη, επηρέασε ο ίδιος πολλούς λαούς και δέχτηκε επιδράσεις από γειτονικούς πληθυσμούς» ( σελ. 273). -Βέβαια οι μόνες επιδράσεις για τις οποίες γίνεται λόγος είναι αυτές της Αναγέννησης, του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης: «Γενικά η αρχιτεκτονική και η ζωγραφική συνέχισαν την βυζαντινή παράδοση, δέχτηκαν όμως επιδράσεις και από τη Δύση, προπαντός στις λατινοκρατούμενες περιοχές» (σελ. 61). Για το κίνημα του Διαφωτισμού αναφέρεται ότι επηρέασε πολύ τη σκέψη και τις ενέργειες των ευρωπαϊκών λαών, καθώς και τους δασκάλους του Γένους (Αδαμάντιος Κοραής ) (σελ. 55). Από τη Γαλλική Επανάσταση παρατηρείται ότι επηρεάζεται η Ελλάδα, αλλά και μεταξύ άλλων, και ο Ρήγας Φεραίος : «Έτσι γρήγορα έφτασαν και στην Ελλάδα τα κηρύγματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (σελ. 55) «Ιδιαίτερα τον συγκίνησαν (το Ρήγα Φεραίο) οι ιδέες της Γαλλικής επανάστασης» ( σελ. 81). -Για επιδράσεις από τους Τούρκους τους τέσσερις αιώνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν γίνεται καθόλου λόγος. 2.2.1.2. Ανωτερότητα ελληνικού πολιτισμού -Η ανωτερότητα του ελληνικού πολιτισμού έναντι των άλλων ευρωπαϊκών πολιτισμών, προβάλλεται μέσα από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό: «Περί τα τέλη του έτους 1799, ο μυλόρδος Έλγιν,...έστειλε στην Αθήνα τεχνίτες...να κατεβάσουν από τον περίφημα ναό της Αθηνάς ( τον Παρθενώνα) εκείνα τα αξιολογότατα αγάλματα και ανδριάντες, που προξενούσαν θάμπωμα και έκπληξη σ όλους τους περιηγητές». (σελ 19). 104
2.2.1.3. Η Θέση της Ελλάδας στην Ευρώπη -Την εποχή της Τουρκοκρατίας η Ελλάδα επηρεάζεται πολιτισμικά και πνευματικά από την Ευρώπη μέσα από τις αναφορές που γίνονται, στην Αναγέννηση, στην τυπογραφία, στη Γαλλική επανάσταση και στο Διαφωτισμό. Χαρακτηριστικά αναφέρεται το εξής : «Την εποχή που η Ελλάδα ήταν σκλαβωμένη στους Τούρκους, στην Ευρώπη σημειώθηκαν κάποια πολύ σημαντικά γεγονότα, που η επίδρασή τους έγινε φανερή σ όλο τον κόσμο» (σελ. 11). -Είναι γνωστό ότι η Ελλάδα επηρέασε πολιτιστικά την Ευρώπη με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, αλλά στην ιστορική πορεία λόγω της σκλαβιάς και άλλων παραγόντων η Ευρώπη περνάει μπροστά.: «.. η υποταγή στον τουρκικό ζυγό απομόνωσε τους βαλκανικούς λαούς από την Ευρώπη, που, ελεύθερη, προχωρούσε στο δρόμο της προόδου. Τα ελληνικά σχολεία δεν μπορούσαν από μόνα τους να καλύψουν το κενό της προόδου» (σελ 81). -Όμως η Ελλάδα εξαιτίας του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού της εξακολουθεί να συγκινεί την Ευρώπη και αποκτά πολλούς φιλέλληνες : «Ο Γάλλος αξιωματικός Ρεϊμπό περιέγραψε τα συναισθήματά του με τα παρακάτω λόγια :...Αθήνα! Αθήνα! Μητέρα των τεχνών! Αφήσαμε την πατρίδα μας για να πολεμήσουμε με το σπαθί για τον πιο ευγενικό σκοπό» (σελ 131). -Μετά την απελευθέρωση η Ελλάδα δίνει τους δικούς της αγώνες και «από το 1979 που αποτελεί μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συμβάλλει ενεργά στην πρόοδο και τη συνεννόηση των λαών της Ευρώπης» (σελ. 263). Στο σημείο αυτό παρουσιάζεται ως ισότιμο μέλος της Ε.Ε. και δεν γίνεται καμιά αναφορά ούτε στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό που έδωσε τα φώτα στην Ευρώπη, ούτε και στην τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη της Ευρώπης. Τέλος, δεν γίνονται αναφορές στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας, παρά μόνο στην αποκατάσταση της δημοκρατίας, στο νέο σύνταγμα του 1975, στη μορφή του πολιτεύματος (προεδρευομένη δημοκρατία) και στην καθιέρωση της δημοτικής. -Επίσης, υπάρχει αναφορά σε σύγχρονους Έλληνες λογοτέχνες και ανθρώπους του πνεύματος, οι οποίοι: «επηρεάστηκαν από τους προηγουμένους, αλλά και από τους ξένους, κυρίως τους Ευρωπαίους και η καλλιτεχνική δημιουργία αυτής της περιόδου έφτασε σε υψηλό επίπεδο και ξεπέρασε τα εθνικά μας σύνορα» (σελ 265). Στο σημείο αυτό 105
φαίνονται έμμεσα οι πολιτισμικές ανταλλαγές με άλλες ευρωπαϊκές χώρες αφού «επηρεαζόμαστε» από αυτούς, αλλά και η ακτινοβολία μερικών Ελλήνων, ανθρώπων του πνεύματος, ξεπερνά τα σύνορα της Ελλάδας (Γ. Σεφέρης, Ο. Ελύτης, βραβεία Νόμπελ λογοτεχνίας, Ν. Καζαντζάκης παγκόσμια γνωστός). Παρόλα αυτά όμως δεν δίνονται δείγματα ξένης λογοτεχνίας και τέχνης. 2.2.1.4. Θρησκευτικές αναφορές Αναφορές σε άλλες θρησκείες, τουλάχιστον σε θρησκείες στις οποίες πίστευαν λαοί οι οποίοι είχαν άμεση ή έμμεση σχέση με τους Έλληνες, δεν γίνονται καθόλου. Οι μόνες θρησκευτικές αναφορές έχουν σχέση με την Ορθόδοξη Χριστιανική θρησκεία προβάλλοντας γιορτές, θρησκευτικές εκδηλώσεις και γενικά τη συμβολή της Ορθοδοξίας στη διατήρηση του Ελληνισμού. Αναφέρω μια χαρακτηριστική αναφορά που έχει σχέση με το ρόλο της εκκλησίας που προαναφέρθηκε: «Ο Σουλτάνος αναγνώρισε τον Πατριάρχη ως θρησκευτικό και πολιτικό αρχηγό...πατριάρχης και κλήρος βρέθηκαν στο πλευρό του ταπεινωμένου ραγιά σ όλη τη διάρκεια της σκλαβιάς και τον βοήθησαν να μη χάση την πίστη του. Η προσφορά αυτή στάθηκε ανεκτίμητη γιατί για όποιον κρατούσε την πίστη του κρατούσε και την ελληνική του ταυτότητα» (σελ. 27). 2.2.2. «Εμείς» και οι «άλλοι» Στο συγκεκριμένο βιβλίο της ιστορίας, Στα νεότερα χρόνια, οι «άλλοι», με εξαίρεση τις γενικόλογες αναφορές που γίνονται στην Ευρώπη (τυπογραφία, μεγάλες ανακαλύψεις, Διαφωτισμός, Αναγέννηση, Ναπολέοντας) εμφανίζονται μέσα από τη σχέση τους με την Ελλάδα, σχέση η οποία διαμορφώνονταν συνήθως μέσα από πολεμικές συρράξεις και δε γίνεται καμιά αναφορά στην καθημερινή, οικονομική, πνευματική και πολιτιστική ζωή των λαών αυτών. Επόμενο είναι να μη γίνεται λόγος και σε πολιτισμικές ανταλλαγές μεταξύ της Ελλάδας και «άλλων» λαών. Οι χώρες που αναφέρονται συχνότερα είναι η Τουρκία κατά κύριο λόγο, οι Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) και στη συνέχεια λαοί με τους οποίους η Ελλάδα εμπλέχτηκε κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα σε πολέμους (Βουλγαρία, Γερμανία, Ιταλία). 106
2.2.2.1.Τούρκοι Οι Τούρκοι παρουσιάζονται σε μεγάλη έκταση στο συγκεκριμένο βιβλίο, εξαιτίας του γεγονότος ότι οι αναφορές στην ελληνική επανάσταση του 1821 καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου. Ωστόσο, οι αναφορές αυτές έχουν να κάνουν με την επαφή των δυο λαών μέσα από την καταπίεση που επέβαλαν οι Τούρκοι στους Έλληνες την περίοδο της σκλαβιάς και τις μάχες της Επανάστασης. -Οι Τούρκοι παρουσιάζονται ως πολεμικός λαός, με μοναδικό ενδιαφέρον τους τον πόλεμο: «Οι Τούρκοι ασχολούνταν περισσότερο με τα στρατιωτικά από ότι με το εμπόριο, τις επιστήμες και τα γράμματα» (σελ. 17). -Μέσα από την περιγραφή διαφόρων μαχών φαίνεται η στρατιωτική τους οργάνωση: «Ο Χουρσίτ ανησύχησε και έστειλε τον εμπειροπόλεμο Μουσταφάμπεη» (σελ 105). «Δυο στρατιές από την Ανατολική και τη Δυτική Ελλάδα κατευθύνθηκαν προς την Πελοπόννησο» (σελ. 117). -Παρά τη μεγάλη αριθμητικά στρατιωτική δύναμή τους, εκφράζουν θαυμασμό για τον ηρωισμό των Ελλήνων. Χαρακτηριστική είναι η σκηνή που ο Ιμπραήμ φιλεί τον Παπαφλέσσα: «Τότε ο Ιμπραήμ πλησιάζει αργά προς το δέντρο.φιλεί, με ένα παρατεταμένο φίλημα, τον όρθιο νεκρό» (σελ. 146). -Σχετικά με την καταπίεση που επέβαλαν στους Έλληνες, γίνονται πάρα πολλές αναφορές: «Οι σκλαβωμένοι Έλληνες υπέφεραν πολλά από τους Τούρκους θεωρούσαν του ραγιάδες κατώτερους οδυνηρός ήταν για τους Έλληνες ο «φόρος αίματος», το παιδομάζωμα φοβερή δοκιμασία για τους χριστιανούς ήταν ο εξισλαμισμός.χτύπημα για τον ελληνισμό ήταν και η ναυτολογία των χριστιανών ραγιάδων» (σελ. 31). «Πολλοί Έλληνες στα χρόνια της σκλαβιάς αναγκάστηκαν να ξενιτευτούν κυνηγημένοι από τους Τούρκους» (σελ. 51). -Μέσα από την άσκηση 4 της σελίδας 10 του τετραδίου εργασιών παρουσιάζεται ότι οι Τούρκοι δεν είχαν σχέση με τα γράμματα και τις τέχνες, αφού ζητείται από τα παιδιά να σημειώσουν ως λαθεμένη την πρόταση: «Οι Τούρκοι ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τις τέχνες και τα γράμματα». 107
-Από το σύνολο όλων αυτών των αναφορών που περιέχονται στο σχολικό εγχειρίδιο παρατηρείται ότι απουσιάζουν αναφορές στον πολιτισμό, στις τέχνες και στα γράμματά τους, πράγμα που είναι υποτιμητικό, αφού τα στοιχεία αυτά αποτελούν στοιχειώδη χαρακτηριστικά της κουλτούρας κάθε λαού. Όχι μόνο δεν ανέπτυξαν πολιτισμό, αλλά εμπόδιζαν και την ανάπτυξη του ελληνικού: «Παρά τη σκλαβιά οι Έλληνες ανέπτυξαν τα γράμματα και τις τέχνες, ιδίως στις λατονοκρατούμενες περιοχές» (σελ. 61). -Η υποτίμηση υπάρχει, πέρα από τις αναφορές στα γράμματα, και στη συνολική οργάνωση του κράτους: «Για πολλά χρόνια η Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν ο «μεγάλος ασθενής», που τον κρατούσαν στη ζωή μόνο τα αντίθετα συμφέροντα και η ασυμφωνία των μεγάλων δυνάμεων, για το πώς θα μοιράζονταν τα εδάφη της αυτοκρατορίας και θα εξασφαλιζόταν η επιρροή τους στην περιοχή» (σελ. 17). 2.2.2.2. Βενετοί Οι Βενετοί παρουσιάζονται αρνητικά μέσα από τη βία και την καταπίεση που επέβαλαν στους κατοίκους των περιοχών που είχαν καταλάβει, αλλά και από πολεμικές συγκρούσεις που πήραν μέρος και καταστροφές που προκάλεσαν: «.στρατολογούσαν άλλοτε με τη βία και άλλοτε με πολλαπλές παροχές. Ο λαός πλήρωνε βαρείς φόρους και υποχρεωνόταν να κάνει αγγαρείες» (σελ 21). «Στις 26 Σεπτεμβρίου 1687 μια βενετική βόμβα έπεσε μέσα στο Παρθενώνα Τις καταστροφές από την έκρηξη συμπλήρωσε η προσπάθεια των Βενετών να αφαιρέσουν πολύτιμα μάρμαρα από το ναό» (σελ. 23). Οι αναφορές αυτές είναι πολύ λίγες, παρά τη μακρόχρονη επαφή των Βενετών με τους Έλληνες. Ίσως αυτό να συμβαίνει επειδή σήμερα δεν υπάρχει ο λαός των Βενετών. 2.2.2.3.Οι Ευρωπαϊκοί λαοί και οι Μεγάλες Ευρωπαϊκές Δυνάμεις (19 ος -20 ος ) Από την περίοδο της Τουρκοκρατίας αναφέρονται τα κράτη της Ευρώπης στο σχολικό βιβλίο σαν οι «Μεγάλες Δυνάμεις» 21, οι οποίες παρεμβαίνουν άλλοτε «θετικά» και άλλοτε «αρνητικά» στα εσωτερικά της Ελλάδας. 21 Οι αναφορές στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιαστούν χρονικά όπως είναι και στο σχολικό βιβλίο. 108
-Ήδη από το πρώτο κεφάλαιο, αλλά και αργότερα παρουσιάζονται αρνητικά με την αναφορά που γίνεται στην Ιερή συμμαχία: «Για να σταματήσει κάθε επαναστατική κίνηση, δημιουργήθηκε στην Ευρώπη μια επαναστατική κίνηση, που ονομάστηκε Ιερή συμμαχία. (1815) (σελ. 12). «Στην Ευρώπη η Ιερή Συμμαχία κράτησε από την αρχή εχθρική στάση απέναντι στην Ελληνική επανάσταση έσπευσε μάλιστα να την καταδικάσει σε επίσημα συνέδριά της το 1821 και το 1822» (σελ. 129). - Η Ρωσία είναι η χώρα που παρουσιάζεται πρώτα απ όλα τα κράτη ότι θα βοηθήσει τον ελληνικό αγώνα: «Τα ελληνικά πλοία θα μπορούσαν να υψώνουν ρωσική σημαία και να ταξιδεύουν ανενόχλητα σε όλες τις θάλασσες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας» (σελ. 41). -Άλλοτε όμως παρουσιάζεται ως η χώρα απ την οποία οι Έλληνες περιμένουν βοήθεια και δεν την προσφέρει : «Όμως η Ρωσία που είχε κινήσει την επανάσταση, έκαμε και πάλι ειρήνη με τους Τούρκους» ( σελ. 77). «Η ξένη υποστήριξη που υποσχόταν σε προκήρυξή του ο Υψηλάντης, δεν ερχόταν» (σελ. 93). -Όμως αργότερα, οι Μεγάλες Ευρωπαϊκές Δυνάμεις εμφανίζονται με διαφορετική στάση απέναντι στον αγώνα των Ελλήνων: «τα αντίποινα του σουλτάνου Μαχμούτ Β προκάλεσαν την αγανάκτηση των χριστιανικών λαών της Δύσης και της Ανατολής» (σελ. 98). -Στη συνέχεια η καταστροφή των Ψαρών προκάλεσε πολλές αντιδράσεις στην Ευρώπη και αργότερα στη μάχη στο Πέτα 1822 υπήρχαν πολλοί φιλέλληνες (σελ. 111). Από τον τρίτο όμως χρόνο της επανάστασης και μετά η στάση τους απέναντι στη χώρα άρχισε να αλλάζει: «Η πορεία του αγώνα προκάλεσε όχι μόνο συμπάθεια, αλλά και θαυμασμό στους ξένους Από το 1823 η αγγλική πολιτική έγινε φιλική προς τους Έλληνες και αυτό συντέλεσε στο να αλλάξει και η ρωσική πολιτική Ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε αυτές τις δυο μεγαλύτερες δυνάμεις της εποχής θα αχρηστεύσει την εχθρική στάση της Αυστρίας και της Ιερής Συμμαχίας.» (σελ. 129). -Αργότερα η θυσία των Μεσολογγιτών κερδίζει το θαυμασμό όλων των λαών της Ευρώπης και 109
«οι κυβερνήσεις τους αναγκάστηκαν να επέμβουν και να πιέσουν το σουλτάνο να σταματήσει τον πόλεμο» (σελ. 150). «Τον Οκτώβριο του 1827 οι στόλοι της Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας κατέπλευσαν στην Πύλο για να εφαρμόσουν το άρθρο της Ιουλιανής συνθήκης που μιλούσε για εξαναγκασμό σε ειρήνευση της χώρας που δε θα δεχόταν τους όρους των Μεγάλων Δυνάμεων. Η Ναυμαχία που έγινε στο Ναυαρίνο 9 Οκτωβρίου 1827 οδήγησε τελικά στη απελευθέρωση της Ελλάδας» (σελ. 157). - Ωστόσο όμως δεν παρέβλεπαν και τα δικά τους συμφέροντα μέσα από την εξέλιξη της ελληνικής επανάστασης: «οι κυβερνήσεις των δυνάμεων χάραζαν την πολιτική τους, όπως ήταν φυσικό, με βάση τα συμφέροντα των χωρών τους (σελ. 129). «Παράλληλα οι Μεγάλες δυνάμεις άρχισαν να επεμβαίνουν και στα εσωτερικά ζητήματα των επαναστατημένων Ελλήνων. Στην Ελλάδα δημιουργήθηκαν τρία κόμματα που πήραν το όνομά τους από τη χώρα που συμπαθούσαν οι οπαδοί τους (αγγλικό, γαλλικό, ρωσικό). Τα κόμματα διαίρεσαν τους Έλληνες και αυτό ήταν ακόμη ένας λόγος ασυνεννοησίας μεταξύ τους» (σελ.157). -Σε άλλο σημείο, όσον αφορά τον καθορισμό των συνόρων του ελληνικού κράτους αναφέρεται: «οι Μεγάλες δυνάμεις, που είχαν ήδη επέμβει δυναμικά στον Αγώνα, δεν συμφωνούσαν μεταξύ τους» (σελ. 159). -Το ίδιο σκηνικό συνεχίζεται και αργότερα. Εκλέγουν τον Όθωνα ως βασιλιά της Ελλάδας και «αναμιγνύονταν στην πολιτική ζωή της χώρας, υποκινούσαν συνωμοσίες και επηρέαζαν τα κόμματα, καθεμιά για το δικό της συμφέρον» (σελ. 167). -Το 1864 η Αγγλία παραχώρησε τα Επτάνησα σαν δώρο στο νέο βασιλιά με τη σκέψη ότι θα εξασφάλιζε και τη φιλία του ελληνικού λαού: «Έβλεπε ότι τα νησιά αυτά δεν της ήταν πια απαραίτητα και ότι τα οφέλη της ήταν λιγότερα από τα προβλήματα που της δημιουργούσαν οι συνεχείς αγώνες των φιλελεύθερων Επτανησίων» (σελ. 177). -Αργότερα, μετά τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, αντιδρούν θετικά προς το μέρος των Τούρκων: «Οι άλλες Μεγάλες (εκτός της Ρωσίας) όμως αντέδρασαν στο συνέδριο που έγινε στο Βερολίνο οι όροι άλλαξαν και έγιναν ευνοϊκότεροι για την Τουρκία Όλο 110
αυτό το διάστημα η Ελλάδα δεν μπόρεσε να αντιδράσει και να αλλάξει τις αποφάσεις των Μεγάλων δυνάμεων, που ήταν αντίθετες με τα συμφέροντά της. Οι Μεγάλες δυνάμεις δεν δέχτηκαν να παραστεί ελληνική αντιπροσωπεία στο συνέδριο του Βερολίνου» (σσ. 182-183). -Μετά την ήττα της Ελλάδας στο πόλεμο του 1897 από τους Τούρκους, η Ελλάδα υποχρεώνεται να πληρώνει πολεμική αποζημίωση. Οι Μεγάλες δυνάμεις και πάλι παρεμβαίνουν με σκοπό να εξυπηρετήσουν τα δικά του συμφέροντα: «.ζήτησε δάνειο από τις Μεγάλες δυνάμεις κι εκείνες, για να το δώσουν, απαίτησαν να διαχειρίζονται ορισμένα από τα έσοδα του κράτους» (σελ. 185). -Στο θέμα του καθορισμού των συνόρων του ελληνικού κράτους, με δική τους επιμονή η Β. Ήπειρος παραχωρείται στην Αλβανία (σελ. 195). -Αργότερα, στην Μικρασιατική καταστροφή οι σύμμαχοι εγκαταλείπουν του Έλληνες και πηγαίνουν με το μέρος των Τούρκων: «Οι σύμμαχοι εγκατέλειψαν τα εδάφη που είχαν καταλάβει. Άρχισαν μάλιστα να υποστηρίζουν τους Τούρκους και να του εφοδιάζουν με πολεμοφόδια» (σελ. 221). - Πέρα από τις αναφορές στο διπλωματικό επίπεδο, γίνονται και κάποιες αναφορές σε «ευρωπαϊκές» συνήθειες που μεταφέρονται στην καθημερινή ζωή των Ελλήνων την εποχή του Όθωνα : «Στο παλάτι γίνονται χοροεσπερίδες, συνήθεια ευρωπαϊκή. Έβλεπε κανείς και ρούχα φράγκικα, ρούχα ευρωπαϊκά» (σελ. 172). - Θετική είναι η αναφορά που γίνεται στην αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων, στο πρόσωπο του Γάλλου Κουμπερτέν: «Το 1896, μετά από προσπάθειες του Γάλου βαρώνου Πιερ ντε Κουμπερτέν, αναβίωσαν οι Ολυμπιακοί αγώνες» (σελ. 188). Ανακεφαλαιώνοντας, εν συντομία, από όλες αυτές τις αναφορές που παρουσίασα διαπιστώνεται ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις εμφανίζονται λίγες φορές θετικά απέναντι στην Ελλάδα, όπως με την αλλαγή στάσης απέναντι στην ελληνική επανάσταση και τη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές παρουσιάζονται να παρεμβαίνουν αρνητικά με σκοπό να εξυπηρετούν τα δικά τους συμφέροντα. Γενικά, η συνολική τους στάση απέναντι στην Ελλάδα φαίνεται να είναι αρνητική τόσο ως προς τον καθορισμό των συνόρων, αλλά και προς την οικονομική και πολιτική εξάρτηση της Ελλάδας από αυτές. Τέλος, δεν γίνονται άλλες αναφορές στις χώρες αυτές (σε οικονομικό, πνευματικό, καλλιτεχνικό και πολιτισμικό επίπεδο), 111
πέρα από αυτές που έχουν να κάνουν με τη διπλωματία που εφάρμοσαν σε θέματα που αφορούσαν άμεσα την Ελλάδα. 2.2.2.4.Βούλγαροι Οι Βούλγαροι παρουσιάζονται και αυτοί αρνητικοί απέναντι στην Ελλάδα. - Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου τους ευνοεί εις βάρος της Ελλάδας: «Τότε ιδρύθηκε μεγάλο, αυτόνομο βουλγαρικό κράτος σε βάρος ελληνικών περιοχών» (σελ. 181). -Αργότερα φαίνεται είναι και πάλι ενάντια στα συμφέροντα της Ελλάδας: «Οι Βούλγαροι ήθελαν την αυτονομία της Μακεδονίας, για να μπορέσουν ύστερα να πετύχουν την προσάρτησή της. Άρχισαν τότε να στέλνουν στη Μακεδονία αντάρτες (κομιτατζήδες) και πράκτορες, που πίεζαν τους κατοίκους, ιδίως τους ιερείς και τους δασκάλους, να δηλώσουν ότι είναι εξαρχικοί, ότι δηλαδή άνηκαν στην ανεξάρτητη βουλγαρική εκκλησία» (σελ. 191). Όμως η προσπάθειά τους αυτή ναυάγησε. -Μετά τους βαλκανικούς πολέμους, η Βουλγαρία δεν μένει ικανοποιημένη από τα εδάφη που πήρε: «γι αυτό ήρθε σε σύγκρουση με τους πρώην συμμάχους της, Έλληνες και Σέρβους» (σελ. 195). -Αντίπαλος της Ελλάδας η Βουλγαρία τάσσεται και στο Α Παγκόσμιο πόλεμο, αφού προσχωρεί στο πλευρό των Κεντρικών Αυτοκρατοριών. Αλλά και μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο βλέπουμε να είναι πάλι αντίπαλός της: «Οι Γερμανοί, όταν κατέλαβαν την Ελλάδα, παραχώρησαν τμήματα της Μακεδονίας και της Θράκης στους συμμάχους τους Βουλγάρους» (σελ. 241). Διαπιστώνεται ότι και οι αναφορές που γίνονται στους Βούλγαρους έχουν να κάνουν μόνο με πολέμους και εδαφικές διεκδικήσεις και γενικά οι Βούλγαροι παρουσιάζονται ως αντίπαλοι της Ελλάδας, αφού έχουν αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα με την Ελλάδα. 2.2.2.5. Ιταλοί Η Ιταλία παρουσιάζεται μέσα από την πολεμική της σύρραξη με την Ελλάδα κατά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, και οι αναφορές αυτές είναι αρνητικές: 112