Η ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΑΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ

Η ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΑΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ Αλεξάνδρα Μπούνια, Μαρία Οικονόμου, Ευγενία-Μαρία Πιτσιάβα Εργαστήριο Μουσειολογίας, Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας & Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τηλέφωνο: 22510-36630 & 36605 Ηλ. διεύθυνση: abounia@ct.aegean.gr m.economou@aegean.gr Ταδυχρομική διεύθυνση: Εργαστήριο Μουσειολογίας Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας & Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Mυτιλήνη 8100 στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 1

Περίληψη Αλ. Μπούνια, Μ. Οικονόμου, Ε. Πιτσιάβα Η ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΑΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ Οι νέες τεχνολογίες ενσωματώνονται ολοένα και περισσότερο στα σύγχρονα μουσεία με σκοπό να υπηρετήσουν την αποτελεσματικότερη επικοινωνία με το κοινό τους. Συχνά ενθαρρύνουν την ενεργητική στάση του επισκέπτη και συμπληρώνουν τα παραδοσιακά μέσα, συνδυάζοντας τη μάθηση με την ψυχαγωγία. Παράλληλα, όμως, προβληματίζουν για την αποτελεσματικότητά τους, τις εκπαιδευτικές τους δυνατότητες, και την ομαλή σύζευξη τεχνολογίας, εκπαίδευσης και επικοινωνίας. Καθώς εξαπλώνεται η χρήση τους, αυξάνεται και ο προβληματισμός για τις συνθήκες χρήσης τους και τους τρόπους που θα πρέπει να χρησιμοποιούνται ανάλογα με το κοινό στο οποίο απευθύνονται και τους στόχους που θέτει σε κάθε περίπτωση το μουσείο. Προσπαθώντας να απαντήσουμε σε κάποια από αυτά τα ερωτήματα, αλλά και να καταγράψουμε αρχικά την κατάσταση στη χώρα μας, οργανώσαμε έρευνα για τη χρήση νέων τεχνολογιών στα εκπαιδευτικά προγράμματα και δράσεις των ελληνικών μουσείων. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε τηλεφωνικά και ταχυδρομικά, με τη χρήση ερωτηματολογίου, και είχε στόχο να διερευνηθεί αν και κατά πόσο τα ελληνικά μουσεία χρησιμοποιούν νέες τεχνολογίες αποκλειστικά για εκπαιδευτικούς σκοπούς, και να συγκεντρωθούν και να αξιολογηθούν αυτές οι εκπαιδευτικές εφαρμογές. Στο κείμενο παρουσιάζονται η μεθοδολογία και τα αποτελέσματα της έρευνας, ζητήματα χρήσης της τεχνολογίας για εκπαιδευτικούς σκοπούς στους μουσειακούς οργανισμούς και σκιαγραφείται η ελληνική κατάσταση όσον αφορά τον χώρο αυτό. Λέξεις κλειδιά: νέες τεχνολογίες, εκπαιδευτικά προγράμματα, μουσεία στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 2

Αλ. Μπούνια, Μ. Οικονόμου, Ε. Πιτσιάβα Η ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΑΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ Εισαγωγή Η αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών από μουσεία, πινακοθήκες και συναφείς πολιτιστικούς οργανισμούς με στόχο τη μάθηση και την ψυχαγωγία γίνεται ολοένα και πιο συστηματική τα τελευταία χρόνια, διεθνώς. Από τις αρχές της δεκαετίας του 90 1 οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις ωθούν σε διαρκώς τολμηρότερα βήματα σε ό,τι αφορά θέματα μουσειακής ερμηνείας και εκπαίδευσης, τόσο εντός των πολιτιστικών οργανισμών, με τη μορφή διαδραστικών εκθεμάτων, φορητών συσκευών πληροφόρησης, κ.λπ., όσο και διαδικτυακά (on line) με τη δημιουργία ιστοσελίδων που προσφέρουν πολύ περισσότερα από απλές πληροφορίες. 2 Οι εξελίξεις αυτές θέτουν πολλές προκλήσεις για τα μουσεία, στη βάση των οποίων βρίσκονται δύο βασικές, και αλληλοσυνδεόμενες ερωτήσεις: (α) τι σημαίνει μάθηση μέσα στο μουσείο, και (β) πώς αυτή μπορεί να διαφοροποιηθεί με τη χρήση των νέων τεχνολογιών. Η σχέση μεταξύ μουσείου και μάθησης έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών και έντονων διαπραγματεύσεων και συζητήσεων: Συνδέεται και με ποιο τρόπο με την παροχή πρόσβασης σε αντικείμενα και πληροφορίες; Σχετίζεται με την ανάγκη κάλυψης των αναγκών σχολικών κατά κύριο λόγο ομάδων, ή όχι; Ποια είναι η σχέση μεταξύ τυπικής και άτυπης εκπαίδευσης; Πώς ορίζεται η μουσειοπαιδαγωγική και ποιος ο ρόλος της στο συνολικότερο μουσειακό σχεδιασμό και στη μουσειακή επικοινωνία; Πρόκειται για πολυσυζητημένα, σύνθετα και πολυδιάστατα ερωτήματα των οποίων η απάντηση δεν μπορεί να δοθεί εδώ. Μπορούμε όμως να συνοψίσουμε τη σχετική συζήτηση αναφέροντας ότι σήμερα ενδεδειγμένη για το μουσειακό περιβάλλον μάθηση θεωρείται διεθνώς εκείνη που είναι αντιληπτή ως μια δημιουργική και ενεργή δραστηριότητα. Τα μουσεία δίνουν έμφαση στη μάθηση μέσα από τα αντικείμενα (και όχι για τα αντικείμενα), ευνοούν τις στρατηγικές και τις μεθόδους για την ανακάλυψη της πληροφορίας (αντί για την ίδια την πληροφορία). 3 Συγκεκριμένα, τα μουσεία σήμερα: Ενδιαφέρονται για τη μάθηση ως δημιουργικό διάλογο και όχι ως παθητική μετάδοση γνώσης. Υιοθετούν σε αυτό το διάλογο το ρόλο του προνομιούχου συμμέτοχου και όχι του απόλυτου ειδικού. 1 Το 1994 θεωρείται από πολλούς μια μεταβατική χρονιά για την ψηφιακή μάθηση στα μουσεία, καθώς εκείνη την εποχή συνέβησαν δύο σημαντικές μεταβολές, φαινομενικά ανεξάρτητες, αλλά ουσιαστικά με κοινή βάση. Από τη μία πλευρά, οι ακουστικοί οδηγοί, ένα τεχνολογικό εργαλείο που επιδίωκε τη διαφορά σε θέματα ερμηνείας, έγιναν ψηφιακοί, ενώ από την άλλη πλευρά, τη χρονιά αυτή δημιουργήθηκε η πρώτη ιστοσελίδα μουσείου στη Βρετανία (από το Natural History Museum). 2 Για αναλυτική παρουσίαση των διαφορετικών εφαρμογών νέων τεχνολογιών σε μουσεία και πολιτιστικούς οργανισμούς βλ. Spencer, 2007, σ. 201-221 και Economou, 2007. 3 Βλ. και Resnick, 2002 στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 3

Αξιολογούν με προσοχή το πρόγραμμα του σχολείου, το εμπλουτίζουν και το επεκτείνουν, χωρίς όμως να το θεωρούν μοναδικό τους στόχο και επίκεντρο της δράσης τους. 4 Διευκολύνουν τη δια βίου εκπαίδευση, προσφέροντας περιβάλλοντα μάθησης ελεύθερης επιλογής, που επιτρέπουν ένα πλήθος μαθησιακών διαδρομών. Οι παραπάνω στόχοι παραμένουν αναγκαίες και απαραίτητες συνθήκες της μουσειακής μάθησης, ανεξαρτήτως των μέσων που χρησιμοποιούνται για την επίτευξή τους: αντικείμενα ή/και διαδραστικά εκθέματα, μηχανικά ή/και ψηφιακά μέσα, στον πραγματικό ή/και στον εικονικό χώρο. Ως αίτημα παραμένει η ανάγκη για ξεκάθαρους μαθησιακούς στόχους, η προσφορά δυνατοτήτων επιλογής από την πλευρά του εκπαιδευόμενου, η ανάπτυξη πρωτοβουλίας και αυτενέργειας. Το κλειδί για το μέλλον, θεωρείται εν πολλοίς η εξατομίκευση και η προσαρμογή στις προσωπικές ανάγκες του καθενός: της ερμηνείας που θα αυξήσει καθοριστικά την κοινωνική και πνευματική συμμετοχή, της μάθησης που θα διευκολύνει την απόδραση από τα ελλειπτικά μοντέλα που κυριαρχούν ακόμη στα επίσημα εκπαιδευτικά ιδρύματα και θα απελευθερώσει τις δυνατότητες, καθώς ο καθένας θα μπορεί να ασκήσει την επιλογή του και να πάρει την ευθύνη για τη δική του μάθηση. Ο ρόλος της τεχνολογίας στο θέμα αυτό θεωρείται καθοριστικός, καθώς αυτή μπορεί να συνδράμει στη διαδικασία προσφέροντας διεξόδους από τρέχοντες πρακτικούς περιορισμούς στα μουσεία και στους επισκέπτες τους. Η αυξανόμενη ανάπτυξη και επιρροή των νέων τεχνολογιών έχει οδηγήσει την εκπαιδευτική κοινότητα σε τρεις διακριτές τάσεις σχετικά με τη χρήση αυτών στην εκπαίδευση. Η πρώτη ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά με τα τεχνικά ζητήματα και τους πρακτικούς περιορισμούς. Η δεύτερη αντιμετωπίζει τις νέες τεχνολογίες ως μέσο για την παράδοση συμβατικού περιεχομένου, κατά βάση απαράλλακτου, ταχύτερα και αποτελεσματικότερα όμως σε ένα ευρύτερο κοινό. Η τρίτη υιοθετεί μια πιο ριζοσπαστική προσέγγιση και θεωρεί ότι οι εξελίξεις στις νέες τεχνολογίες με τις δυνατότητες που προσφέρουν για δημοκρατικότερη και διαφοροποιημένη προσέγγιση στη γνώση αποτελούν καταλύτη για μια βασική επαναπροσέγγιση της ίδιας της έννοιας της γνώσης και της ουσίας της εκπαίδευσης. Και οι τρεις αυτές τάσεις έχουν βρει αντίκρυσμα στο χώρο των μουσείων. Μεγάλη συζήτηση έχει ξεκινήσει για την ανάγκη εισαγωγής των νέων μέσων, ενώ δεν έχουν λείψει οι εντάσεις σχετικά με τους τεχνικούς περιορισμούς και τις δυνατότητες της τεχνολογίας. Η δεύτερη κατεύθυνση έχει συγκεντρώσει τις περισσότερες εφαρμογές, καθώς πολλά μουσεία έχουν σπεύσει να μεταφέρουν την παραδοσιακή τους προσέγγιση στη μουσειακή μάθηση στον ψηφιακό κόσμο. Συνήθως οι πολιτιστικοί οργανισμοί επιχειρούν να υποστηρίξουν εκπαιδευτικές δραστηριότητες εξασφαλίζοντας πρόσβαση στις πηγές τους, δηλ. στις συλλογές. 5 Θεωρείται ότι η διαδικασία αυτή αυτοδίκαια και αυτόματα προσφέρει άτυπη εκπαίδευση, με κάποιον μεθοδολογικά ασαφή τρόπο. Για την τρίτη τάση, την αναγνώριση δηλαδή ότι οι νέες τεχνολογίες δεν προσφέρουν μόνο νέα εργαλεία, αλλά έχουν και τη δυνατότητα να επαναπροσδιορίσουν την έννοια της μάθησης και τις εφαρμογές της σε πολιτιστικούς 4 Απευθύνονται σε άλλες ευφυΐες ή τύπους νοημοσύνης εκτός από τη μαθηματική και τη γλωσσική, για να χρησιμοποιήσουμε τη θεωρία των πολλαπλών ευφυιών του Gardner (1983), ή παρουσιάζουν θέματα από την τέχνη, την τοπική ιστορία, κ.λπ. που δεν καλύπτονται στα προγράμματα της τυπικής εκπαίδευσης. 5 Βλ. και Geser, 2003. στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 4

οργανισμούς, έχουν γίνει ελάχιστες έρευνες σε διεθνές επίπεδο. Σε μια πρόσφατη μελέτη οι Economou & Pujol Tost (2006, σ. 295) παρουσίασαν συνοπτικά κάποιες από αυτές τις έρευνες για να καταλήξουν πως «παρά το γεγονός ότι οι νέες τεχνολογίες μπορούν να αποτελέσουν ένα χρήσιμο εργαλείο μάθησης, μοιάζουν να ενθαρρύνουν συγκεκριμένους τύπους μάθησης (κάποιες φορές σε βάρος άλλων) και δεν είναι αναγκαστικά πάντα αποτελεσματικότερες από πιο παραδοσιακές στρατηγικές». Από την άλλη πλευρά, κάποιες από τις έρευνες αναφέρουν σαφώς ότι οι νέες τεχνολογίες μπορούν και επηρρεάζουν ποιοτικά τη μάθηση, προβάλλοντας νέα ζητήματα και ενθαρρύνοντας τους επισκέπτες να προβληματιστούν για προϋπάρχουσες απόψεις τους, να εντάξουν τα αντικείμενα των πολιτιστικών συλλογών εντός πλαισίων κατανόησης, και να αποκτήσουν μια συνολικότερη «εμπειρία της επίσκεψης». O Hawkey (2004), επιπλέον υποστηρίζει ότι προκειμένου να σχηματίσουμε μια σαφέστερη εικόνα για το ρόλο και τις δυνατότητες που οι νέες τεχνολογίες δίνουν στους πολιτιστικούς οργανισμούς, οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι με τον όρο αυτό εννοούμε ένα πλήθος διαφορετικών εφαρμογών, που πολλές φορές δεν συνεπάγονται καν τη χρήση Η/Υ. 6 Για όποιες εφαρμογές των νέων τεχνολογιών κι αν μιλάμε όμως, πιστεύουμε ότι πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από τις γενικές διαπιστώσεις για τις δυνατότητές τους να στηρίξουν τη μάθηση στα μουσεία σε μια πιο συστηματική και σε βάθος έρευνα για την αποτελεσματικότητα αυτών των εργαλείων, τις συγκεκριμένες συνθήκες κάτω από τις οποίες μπορούν να στηρίξουν μουσειολογικά και εκπαιδευτικά τις εκθέσεις και τις υπόλοιπες δραστηριότητες των μουσείων, καθώς και για τους τρόπους με τους οποίους επιδρούν σε διαφορετικές ομάδες κοινού. Η έρευνα Στόχοι της έρευνας Με αφετηρία τα ερωτήματα και τις απόψεις που προαναφέρθηκαν, το γεγονός ότι η έρευνα για τη μάθηση και τις νέες τεχνολογίες είναι ακόμη σε πρώιμο στάδιο (παρά τις επίμονες προσπάθειες να συνδεθούν σε διάφορα επίπεδα), την πολλαπλώς διατυπωμένη άποψη ότι για την πλήρη αξιοποίηση των δυνατότητων της τεχνολογίας απαιτείται στενή συνεργασία μεταξύ πολιτιστικών οργανισμών και ειδικών, καθώς και τη γνώση ότι ελάχιστα έχουν γίνει στο θέμα αυτό για την ελληνική πραγματικότητα, θελήσαμε να πραγματοποιήσουμε μια έρευνα με δύο βασικούς στόχους: 1. Να χαρτογραφηθεί η αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών από τα ελληνικά μουσεία για μάθηση, και 2. Να αξιολογηθούν οι συγκεκριμένες εφαρμογές, κυρίως ως προς τους μαθησιακούς τους στόχους, τα μέσα και τις δυνατότητες που προσφέρουν για ανανεωμένη και δυναμική μουσειακή μάθηση. Στο άρθρο αυτό θα εστιάσουμε στα αποτελέσματα που συνδέονται με τον πρώτο στόχο, καθώς η διαδικασία αξιολόγησης θα ολοκληρωθεί στο άμεσο μέλλον. 7 6 Βλ. Littlejohn & Higgison, 2003 και Hawkey, 2004: 8. 7 Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος «Μουσείο και Εκπαίδευση: Εκπαιδευτικές εφαρμογές με χρήση πολυμέσων» του Β εξαμήνου σπουδών του μεταπτυχιακού προγράμματος «Πολιτισμική Πληροφορική», στην κατεύθυνση «Μουσειολογία» του Τμήματος Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και εντάσσεται στις δραστηριότητες του Εργαστηρίου Μουσειολογίας. Για τη συλλογή των πληροφοριών συνεργάστηκαν οι 14 μεταπτυχιακοί στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 5

H μεθοδολογία της έρευνας Διαμόρφωση δείγματος Πραγματοποιήθηκε τηλεφωνική έρευνα στα μουσεία που υπάγονται ή ελέγχονται από το Υπουργείο Πολιτισμού, το διάστημα Απριλίου-Μαίου 2006 και επαναληπτικά το διάστημα Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου 2007. Τελική επαλήθευση δεδομένων έγινε το Νοέμβριο και Δεκέμβριο 2007. Για τον ορισμό του πληθυσμού του δείγματος χρησιμοποιήθηκαν δύο λίστες τις οποίες λάβαμε από το Υπουργείο Πολιτισμού, μετά από γραπτό αίτημά μας. Στις λίστες αυτές συμπεριλαμβάνονται Εφορείες Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (ΕΠΚΑ), Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (ΕΒΑ), τα Μουσεία Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ανεξάρτητες υπηρεσίες του ΥΠ.ΠΟ. καθώς και κάποια μουσεία που εποπτεύονται από το Υπουργείο. Για την καταγραφή των μουσείων που ανήκουν σε κάθε ΕΠΚΑ και ΕΒΑ τα δεδομένα από τις λίστες αυτές διασταυρώθηκαν με τις πληροφορίες της ιστοσελίδας του ΥΠ.ΠΟ. Δεν συμπεριλήφθησαν στο δείγμα αρχαιολογικές συλλογές στις οποίες δεν υπάρχει συστηματική πρόσβαση κοινού, αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία. Επιλέξαμε να μην συμπεριλάβουμε μουσεία που υπάγονται σε άλλους φορείς και δεν εποπτεύονται από το ΥΠ.ΠΟ (π.χ. ΟΤΑ, ΝΠΙΔ, Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, κ.λπ.) για δύο βασικούς λόγους. Ο πρώτος σχετίζεται με την ανάγκη συγκέντρωσης ποσοτικών συμπερασμάτων σε μια κοινή βάση με άλλες έρευνες που έχουν ήδη ολοκληρωθεί ή βρίσκονται σε εξέλιξη, 8 με στόχο μελλοντικές διασταυρώσεις δεδομένων και συνεργασία και με άλλους ερευνητικούς φορείς. Ο δεύτερος λόγος σχετίζεται με την έλλειψη μιας πλήρους και επίσημης καταγραφής των ελληνικών μουσείων, στην οποία να συμπεριλαμβάνονται όλοι οι φορείς που φέρουν δικαίως τον τίτλο μουσείο. 9 Η επιλογή της μεθόδου της τηλεφωνικής έρευνας έγινε κυρίως για πρακτικούς λόγους, χώρου και χρόνου, και παρά τα μειονεκτήματά της 10 μας πρόσφερε τη δυνατότητα να έχουμε άμεσες απαντήσεις από όλη την Ελλάδα, σε σύντομο χρονικό διάστημα. Ερωτηματολόγιο Για τη διεξαγωγή της έρευνας χρησιμοποιήθηκε σύντομο ερωτηματολόγιο (9 ερωτήσεις) το οποίο περιελάμβανε δύο κατηγορίες ερωτήσεων: στην πρώτη ανήκουν αυτές που αφορούν στα στοιχεία επικοινωνίας του μουσείου 11 και οι ερωτήσεις σχετικά με τον τρόπο αποστολής του αντιγράφου της ηλεκτρονικής εφαρμογής για φοιτητές και φοιτήτριες του ακαδημαϊκού έτους 2006-7. Η Παναγιώτα Μιχαηλίδου ολοκλήρωσε τη συγκέντρωση του υλικού και διασταύρωσε μέρος αυτού. Η ολοκλήρωση της διαδικασίας και η επεξεργασία των δεδομένων έγινε από τις υπογράφουσες το κείμενο αυτό. Θα θέλαμε και από τη θέση αυτή να ευχαριστήσουμε τους συμμετέχοντες στην έρευνα για τη συνεργασία τους. 8 Βλ. Παυλογεωργάτος και άλ., 2006, Πιτσιάβα, 2008. 9 Η διαδικασία πιστοποίησης των μουσειακών οργανισμών που προβλέπει ο νόμος 3028/2002 τέθηκε πολύ πρόσφατα σε ισχύ και δεν έχει ακόμη εφαρμοστεί. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με το πλήθος των οργανισμών που φέρουν το όνομα «μουσείο» και υπάγονται σε άλλους φορείς, δυσχεραίνουν την πληρέστερη προσέγγιση του θέματος. 10 Βλ. ενδεικτικά, Frankort-Nachmias & Nachmias,1996. 11 Όνομα, τηλέφωνο, όνομα υπευθύνου. στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 6

την ποιοτική αξιολόγηση. 12 Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι ερωτήσεις που αναφέρονται άμεσα στο αντικείμενο της έρευνας, δηλ. δύο ερωτήσεις ανοικτού τύπου που αποσκοπούν στη διατύπωση απάντησης σχετικά με την ύπαρξη ή όχι εκπαιδευτικών προγραμμάτων στο μουσείο καθώς και υπευθύνου για την πραγματοποίηση αυτών, μία ερώτηση πολλαπλής επιλογής με υποκατηγορίες που αναφέρεται στην ύπαρξη εφαρμογής νέων τεχνολογιών στα πλαίσια εκπαιδευτικών δράσεων του μουσείου και δύο ερωτήσεις ανοικτού τύπου που αναφέρονται στον τρόπο χρήσης της εφαρμογής. 13 Συγκεντρώθηκαν 114 ερωτηματολόγια, εκ των οποίων ήταν δυνατόν να αναλυθούν τα 106. Τα υπόλοιπα αποκλείστηκαν για διάφορους λόγους, όπως η αποσπασματικότητα των απαντήσεων ή το γεγονός ότι οι φορείς που απάντησαν σε αυτά δεν διαχειρίζονται μουσεία παρά μόνον αρχαιολογικούς χώρους. Ο συνολικός αριθμός του δείγματος διαμορφώθηκε από 138 μουσεία. Συμπεράσματα της έρευνας Από την επεξεργασία των ερωτηματολογίων προκύπτει ότι από τους 138 φορείς του δείγματος, οι 96 απάντησαν θετικά στην ερώτηση αν πραγματοποιούν εκπαιδευτικά προγράμματα, ενώ οι 42 έδωσαν αρνητική απάντηση. Πίνακας 1- Έχετε εκπαιδευτικά προγράμματα; ΕΙΔΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗΣ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΠΟΣΟΣΤΑ ΌΧΙ 42 30 % ΝΑΙ 96 70% ΣΥΝΟΛΟ 138 100% Ερώτηση 1- Έχετε εκπαιδευτικά προγράμματα; 30% 70% ΌΧΙ ΝΑΙ 12 Ο διενεργών/η διενεργούσα την έρευνα έδινε πρώτα τα δικά του στοιχεία, καθώς και τα στοιχεία επικοινωνίας του Εργαστηρίου Μουσειολογίας. Πρόκειται για τις ερωτήσεις 6, 7, 8, 9. 13 Αν δηλαδή χρησιμοποιήθηκε στα πλαίσια κάποιας συγκεκριμένης έκθεσης και σε ποιες ηλικίες ή ομάδες κοινού απευθυνόταν. στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 7

Βεβαίως, από τους 42 αυτούς οργανισμούς, οι 10 έχουν πραγματοποιήσει, κατά δήλωσή τους, στο παρελθόν ή πραγματοποιούν κατά καιρούς εκπαιδευτικά προγράμματα. Από το σύνολο των ερωτηθέντων, οι 82 απάντησαν ότι διαθέτουν κάποιον υπεύθυνο ή οργανωμένο τμήμα εκπαιδευτικών προγραμμάτων, σε αντίθεση με 56 που απάντησαν αρνητικά. Πίνακας 2- Υπάρχει τμήμα/ ή υπεύθυνος εκπαιδευτικών προγραμμάτων; ΕΙΔΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗΣ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΠΟΣΟΣΤΑ ΌΧΙ 56 41% ΝΑΙ 82 59% ΣΥΝΟΛΟ 138 100% Ερώτηση 2- Υπάρχει τμήμα εκπαιδευτικών προγραμμάτων ή κάποιος υπεύθυνος; 41% 59% ΌΧ Ι ΝΑΙ Ως προς το αν χρησιμοποιούν κάποια εφαρμογή νέων τεχνολογιών κατά τη διεξαγωγή των προγραμμάτων, 10 μόλις οργανισμοί έδωσαν καταφατική απάντηση, ενώ 128 ισχυρίστηκαν ότι δεν έχουν εντάξει τις νέες τεχνολογίες στις εκπαιδευτικές δράσεις τους. Πίνακας 3-Έχετε σχεδιάσει και χρησιμοποιήσει κάποια εφαρμογή ΝΤ στα πλαίσια των εκπαιδευτικών προγραμμάτων σας; ΕΙΔΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗΣ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΠΟΣΟΣΤΑ ΌΧΙ 128 93% ΝΑΙ 10 7% ΣΥΝΟΛΟ 138 100% στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 8

Αναλυτικά, οι απαντήσεις των φορέων σε σχέση με το είδος των εφαρμογών που έχουν χρησιμοποιήσει για εκπαιδευτικούς σκοπούς είναι οι εξής: 14 Πίνακας 4-Είδος εφαρμογής ΝΤ στα πλαίσια εκπαιδευτικών προγραμμάτων ΕΡΩΤΗΣΗ 3 -ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΑΡΙΘΜΟΣ 1. CD-ROM/DVD 5 2. Εφαρμογή/ σταθμός πολυμέσων (συμπεριλαμβάνει οθόνη αφής) 6 3. Εφαρμογή στο διαδίκτυο 2 4. (Ψηφιακός) Προβολέας με διαφάνειες ή video 1 ΣΥΝΟΛΟ 14 Κατά τη διάρκεια της τηλεφωνικής έρευνας διαπιστώθηκε η προθυμία πολλών φορέων να εντάξουν τις νέες τεχνολογίες στα προγράμματά τους. Κάποια μουσεία ανέφεραν ότι βρίσκονται ήδη σε διαδικασία σχεδιασμού εφαρμογών, ενώ άλλα δήλωσαν ότι υπάρχει η διάθεση, αλλά όχι και τα απαραίτητα κονδύλια ή το προσωπικό που θα το αναλάβει. Συγκεκριμένα, δύο μουσεία ανέφεραν ότι προγραμματίζουν τη δημιουργία εφαρμογών για το μέλλον μάλιστα το ένα εξ αυτών εγκαινίασε αυτές τις εφαρμογές το Νοέμβριο του 2007 15 ενώ οκτώ μουσεία ανέφεραν την παραγωγή και χρήση CD-ROM/ DVD-ROM, τα οποία όμως δεν έχουν αμιγώς εκπαιδευτικό χαρακτήρα, αλλά μάλλον πληροφοριακό. Στις ειδικές αυτές περιπτώσεις θα πρέπει να αναφέρουμε και ένα μουσείο, στο οποίο η εφαρμογή νέων τεχνολογιών δεν αποτέλεσε στοιχείο του εκπαιδευτικού προγράμματος, αλλά αποτέλεσμα αυτού. 16 Σε σχέση με την έκθεση ή τον εκθεσιακό χώρο στον οποίο χρησιμοποιούνται οι εφαρμογές, αναφέρεται ότι δέκα από τις δεκατέσσερις χρησιμοποιούνται εντός της μόνιμης έκθεσης, ενώ για τις υπόλοιπες τέσσερις είτε δεν έχει δοθεί συγκεκριμένη απάντηση, είτε η απάντηση είναι ότι χρησιμοποιούνται εκτός των μουσείων. 14 Στον παρακάτω πίνακα αναφέρεται η εφαρμογή CD-ROM ενός φορέα, η οποία όμως διατίθεται και στο διαδίκτυο. 15 Πρόκειται για το Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη. Δημιουργήθηκαν τέσσερις ψηφιακές παραγωγές με εκπαιδευτικό στόχο: (α) διαδραστική εφαρμογή συνταγών μαγειρικής, σε σταθμό τοποθετημένο στον εκθεσιακό χώρο του μουσείου. Δίνει τη δυνατότητα στους επισκέπτες να βρουν και να εκτυπώσουν για να πάρουν μαζί τους συνταγές από όλο τον κόσμο με βάση την ελιά και το ελαιόλαδο. (β) Ψηφιακό παιχνίδι σε CD-ROM για παιδιά ηλικίας 8-12 ετών, που αποτελείται από 9 διαφορετικά εκπαιδευτικά παιχνίδια σε τρία επίπεδα δυσκολίας, με βάση τις ιστορικές περιόδους ελαιοπαραγωγής. (γ) Οδηγός για τον εκπαιδευτικό σε CD-ROM με πολυμεσικό υλικό σχετικό με το θέμα του μουσείου (κείμενα, εικόνες, σκίτσα), (δ) διαδραστικό κιόσκι (info kiosk) που παρουσιάζει την ιστορική εξέλιξη των τεχνολογικών καινοτομιών στην ελαιοπαραγωγή μέσα από κινούμενες αναπαραστάσεις, φωτογραφίες και αρχειακές εικόνες. 16 Εθνολογικό Μουσείο Θράκης: «Τα παιδιά δημιούργησαν το δικό τους CD ROM στα πλαίσια ενός project για τους μύθους της Θράκης. Δούλεψαν παιδιά ηλικίας 7 12 ετών στα πλαίσια των δράσεων του Δημιουργικού Εργαστηρίου του Σαββάτου». Ακόμη, σύμφωνα με την υπεύθυνη των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, «τα παιδιά δούλεψαν σε όλα τα στάδια παραγωγής του CD ROM. Ηχογράφησαν τις ιστορίες σε στούντιο ραδιοφωνικού σταθμού, σκέφτηκαν ποιες δυνατότητες πρέπει να προσφέρει η επιφάνεια διεπαφής με το χρήστη ώστε να είναι λειτουργική και μετέφεραν τις ιδέες τους στους ειδικούς της παραγωγής.». στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 9

Πίνακας 5-Σε ποια έκθεση χρησιμοποιήθηκε; ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΠΟΣΟΣΤΑ 1. Σε μόνιμη έκθεση 10 71% 2. ΔΞ/ ΔΑ 4 29% ΣΥΝΟΛΟ 14 100% Τέλος, οι εφαρμογές έχουν δημιουργηθεί με στόχο την ανταπόκριση στις ανάγκες είτε του γενικού κοινού (5), είτε συγκεκριμένα της εκπαιδευτικής κοινότητας (μαθητών και εκπαιδευτικών) (7). Πίνακας 6- Σε ποιες ομάδες απευθυνόταν; ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΠΟΣΟΣΤΑ 1. Γενικό κοινό 5 37% 2. Μαθητές δημοτικού 1 7% 3. Μαθητές τελευταίων τάξεων 3 21% δημοτικού, γυμνασίου [8-14] 4. Εκπαιδευτικοί 2 14% 5. Εκπαιδευτικοί και παιδιά 1 7% 6. ΔΞ/ΔΑ 2 14% ΣΥΝΟΛΟ 14 100% Πρώτα συμπεράσματα της έρευνας Από τη στατιστική ανάλυση των δεδομένων θα μπορούσαμε να επισημάνουμε στοιχεία που αφορούν γενικά στο βαθμό οργάνωσης των εκπαιδευτικών προγραμμάτων των ελληνικών μουσείων, και κατ επέκταση της ενσωμάτωσης σε αυτά των νέων τεχνολογιών: 1. Μουσεία που διαθέτουν εκπαιδευτικά προγράμματα (μόνο): από τις απαντήσεις στα ερωτηματολόγια προκύπτει ότι ένα ποσοστό 70% των μουσείων δηλώνει ότι διαθέτει κάποιου είδους εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Είναι πλέον σαφής η ανάγκη ύπαρξης εκπαιδευτικών προγραμμάτων στα μουσεία και στις περιπτώσεις στις οποίες αυτά δεν υπάρχουν, ο λόγος είναι συνήθως πρακτικός (έλλειψη πόρων και προσωπικού). Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι τα μουσεία που δεν απάντησαν θετικά στην παραπάνω ερώτηση, συνήθως συνόδευαν την άρνηση με τη λέξη δυστυχώς. 2. Μουσεία που διαθέτουν τμήμα ή υπεύθυνο εκπαιδευτικών προγραμμάτων (μόνο): Σε ποσοστό 59% τα ελληνικά μουσεία διαθέτουν πλέον τμήμα εκπαιδευτικών προγραμμάτων ή κάποιον που θεωρούν υπεύθυνο για αυτά. Επομένως, σε οργανωτικό επίπεδο, διαθέτουν, σύμφωνα με τις δηλώσεις τους, τις υποδομές για να σχεδιάσουν και να προωθήσουν τέτοιου είδους δράσεις. 3. Μουσεία που διαθέτουν και υπεύθυνο εκπαιδευτικών προγραμμάτων και εκπαιδευτικά προγράμματα: Το 78% των μουσείων που διαθέτουν εκπαιδευτικά προγράμματα διαθέτει και αντίστοιχο τμήμα ή άτομο υπεύθυνο για τη συγκεκριμένη δραστηριότητα. Είναι προφανής η στενή σχέση μεταξύ των δύο, τόσο σε οργανωτικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο ουσίας. στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 10

4. Μουσεία που χρησιμοποιούν νέες τεχνολογίες στα πλαίσια των εκπαιδευτικών τους δράσεων: ανέφεραν ότι το ένα τρίτο περίπου (5 εκ των 14) των εφαρμογών απευθύνονται στο γενικό κοινό, ενώ οι μισές (7 από τις 14), απευθύνονται συγκεκριμένα στην εκπαιδευτική κοινότητα (μαθητές και εκπαιδευτικούς). Αν και το δείγμα είναι πολύ μικρό, το αποτέλεσμα αυτό είναι ενδεικτικό δύο χαρακτηριστικών τάσεων στη στοχοθεσία των ελληνικών μουσείων: 17 Τα ελληνικά μουσεία είτε απευθύνονται στο γενικό, αδιαφοροποίητο κοινό, είτε συγκεκριμένα στις σχολικές ομάδες τις οποίες θεωρούν τους κατεξοχήν αποδέκτες της εκπαιδευτικής τους προσφοράς. Τέλος, το πιο ενδεικτικό συμπέρασμα, μέχρι στιγμής, είναι το γεγονός ότι ένα ελάχιστο ποσοστό ελληνικών μουσείων (μόλις το 7,25 % του δείγματος) χρησιμοποιούν νέες τεχνολογίες στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών τους δράσεων. Οι λόγοι για τους οποίους συμβαίνει αυτό είναι πολλοί και σύνθετοι, και συμπεριλαμβάνουν μεταξύ άλλων τη χρηματοδότηση, την οργανωτική δομή των οργανισμών, την εργασιακή σχέση όσων απασχολούνται για τα εκπαιδευτικά προγράμματα, την πανεπιστημιακή εκπαίδευση που προετοιμάζει τους μελλοντικούς εργαζόμενους στα μουσεία, και πολλά ακόμη ζητήματα που αναπτύσσονται και σε άλλα κείμενα αυτού του τόμου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο αριθμός των ιστοσελίδων στις οποίες διατίθεται εκπαιδευτικό υλικό είναι ελάχιστος (μόλις 2 από τις 14 περιπτώσεις που προαναφέρθηκαν), και σαφώς μικρότερος από τον αριθμό των ηλεκτρονικών εκδόσεων. Με δεδομένη την ανάγκη για δωρεάν και εύκολη πρόσβαση σε εκπαιδευτικό υλικό που έχει διατυπωθεί επανειλημμένα και αποτυπωθεί σε έρευνες (π.χ. Ανδρέου κ.άλ., 2008), αλλά και λόγω της αυξανόμενης πρόσβασης των ελληνικών σχολείων και νοικοκυριών στο διαδίκτυο (Eurostat DATA in focus, 2007 και European Commission, 2007), προκύπτει ένα κενό, το οποίο θα πρέπει ενδεχομένως να προβληματίσει τα ελληνικά μουσεία και τους υπεύθυνους πραγματοποίησης σχετικών δράσεων. Ειδικά, μάλιστα, από τη στιγμή που η σχεδίαση ιστότοπων είναι συνήθως πιο οικονομική σε σύγκριση με το σχεδιασμό ηλεκτρονικών εκδόσεων και σταθμών πολυμέσων, η ανανέωση και ενημέρωσή τους είναι πιο εύκολη, ενώ η πρόσβαση σε αυτούς από την εκπαιδευτική κοινότητα και τους εικονικούς επισκέπτες είναι σαφώς απλούστερη. Γνωρίζουμε, τέλος, εμπειρικά, ότι εκτός από τους παραπάνω φορείς, υπάρχουν και άλλοι που χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολογίες στις εκπαιδευτικές δράσεις τους, όπως π.χ. η Δημοτική Πινακοθήκη Ρόδου, 18 το Μουσείο Σχολικής Ζωής Νομού Χανίων, 19 κάποια στρατιωτικά μουσεία, αλλά και κάποια ΝΠΙΔ. Ακόμη, ο Οργανισμός Προβολής Ελληνικού Πολιτισμού (ΟΠΕΠ), αλλά και κάποιοι φορείς που διενεργούν ανασκαφές 20 έχουν δημιουργήσει εκπαιδευτικές δράσεις με τη χρήση νέων 17 Οι οποίες έχουν αναγνωριστεί και σε άλλες έρευνες, όπως π.χ. για τη χρήση εφαρμογών κινούμενης εικόνας (Μπούνια, Νικονάνου, Πιτσιάβα και Τσεκούρας, 2006). 18 Το CD ROM «Κλικ στην Τέχνη». 19 Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον υπεύθυνο του Μουσείου Σχολικής Ζωής Χανίων «υπάρχει εφαρμογή μέσα στην έκθεση, σε οθόνη αφής. Απευθύνεται σε όλους τους επισκέπτες, συνήθως σε παιδιά ηλικίας έξι έως δώδεκα-δεκαπέντε ετών. Είναι μέρος του εκπαιδευτικού προγράμματος, αλλά λειτουργεί και συμπληρωματικά». Για σύντομες πληροφορίες για τις εφαρμογές αυτές, βλ. Οικονόμου & Γκαζή, 2008. 20 Ενδεικτικά, βλ. ιστοσελίδα της Ανασκαφής Μικρής Δοξιπάρας-Ζώνης (http://www.mikridoxiparazoni.gr/index.html) (σχεδιασμένη σε περιβάλλον Linux): υλικό σε ενότητες, απλά και προσιτά κείμενα, στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 11

τεχνολογιών. Με δεδομένες τις επιλογές και τους περιορισμούς της έρευνας, όπως αυτά διατυπώθηκαν παραπάνω, οι συγκεκριμένες εφαρμογές συγκεντρώθηκαν μεν, δεν αποτέλεσαν όμως στοιχείο της μελέτης μας. Μελλοντικά σχέδια Επόμενο στάδιο της έρευνας αποτελεί η αξιολόγηση των εφαρμογών που συγκεντρώθηκαν σε επίπεδο εκπαιδευτικής μεθοδολογίας. Στόχος μας είναι να διαπιστώσουμε τις εκπαιδευτικές προσεγγίσεις που έχουν υιοθετηθεί σε αυτές τις εφαρμογές, να επισημάνουμε τις δυνατότητες που αυτές προσφέρουν και να χρησιμοποιήσουμε τα συμπεράσματά μας για τη χάραξη νέων εκπαιδευτικών μοντέλων για μουσεία και πολιτιστικούς οργανισμούς, σε συνεργασία με ειδικούς από διαφορετικά πεδία. Τα στοιχεία αυτά θα διασταυρωθούν με τα ποσοτικά δεδομένα άλλων ερευνών για χρήση νέων τεχνολογιών σε μουσεία, με στόχο να αποκτήσουμε μια πληρέστερη εικόνα του τρόπου με τον οποίο τα ελληνικά μουσεία χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολογίες για την πραγμάτωση των στόχων τους. Πιστεύουμε ότι η συστηματική έρευνα προς αυτή την κατεύθυνση θα πρέπει να επεκταθεί, καθώς θεωρούμε ότι χαρτογραφώντας το παρόν μας μπορούμε σίγουρα να σχεδιάσουμε με μεγαλύτερη ασφάλεια το μέλλον μας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Economou, M. & Pujol Tost, L. (2006), Educational tool or expensive toy? Evaluating VR evaluation and its relevance for virtual heritage. In Kvan, T. & Kalay, Y. (Eds) New Heritage: Beyond Verisimilitude, Proceedings of the New Heritage Conference, Hong Kong 13-14/3/2006, (pp. 284-302). Hong Kong: The University of Hong, Faculty of Architecture. Economou, Μ. (2007), A world of interactive exhibits. Στο Marty, P. F., & Jones, B. K. (Εds) Museum informatics: people, information, and technology in museums (pp. 137-156). New York & London: Routledge. European Commission (2007). E-Communication Household Survey, special Eurobarometer 274 (survey Nov-Dec 2006). Ανάκτηση 14.2.2008 http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_276_en.pdf Eurostat DATA in focus (2007). Internet usage in 2007. Households and Individuals. Ανάκτηση 14.2.2008 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ity_offpub/ks-qa- 07-023/EN/KS-QA-07-023-EN.PDF. Frankfort-Nachmias, C. & Nachmias, D. (1996). Research Methods in the Social Sciences. London: Arnold. εικόνες που μεγεθύνονται και συνοδεύονται από λεζάντες με επιπλέον πληροφορίες, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εκπαιδευτικό υλικό. Επίσης, ο δικτυακός τόπος της πανεπιστημιακής ανασκαφής των Παλιάμπελων (http://web.auth.gr/temper/educational_programmes_gr.html), προσφέρει για εκτύπωση το «Φάκελο για εκπαιδευτικούς» (βλ. Μυρογιάννη, υπό έκδοση). στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 12

Gardner, H. (1983). Frames of Mind. The Theory of Multiple Intelligences. New York: Basic Books Geser, G. (2003), Introduction and overview. Ιn DigiCULT Consortium, Learning Objects from Cultural and Scientific Heritage Resources, Thematic Issue IV, Salzburg: DigiCULT Consortium 5-6. Ανάκτηση 20.3.2008 http://www.salzburgresearch.at/research/gfx/digicult_thematicissue4_lres.pdf Hawkey, R. (2004). Learning with Digital Technologies in Museums, Science Centers and Galleries, FutureLab Series, Report 9. Littlejohn, A. & Higgison, C. (2003). A Guide for Teachers (e-learning Series No. 3), York: Learning and Teaching Support Network. Ανάκτηση 21.3.2008 http://www.dur.ac.uk/its/lt/elearning/eln063.pdf Resnick, M. (2002), Rethinking learning in the digital age. Ιn Kirkman, G. (Εd.), The Global Information Technology Report: Readiness for the Networked World. New York: Oxford University Press. Ανάκτηση 20.3.2008 http://llk.media.mit.edu/papers/mres-wef.pdf Spencer, H.A.D. (2007), Interpretative planning and the media of museum learning. Ιn Lord, B. (Εd.), The Manual of Museum Learning (pp. 201-220). Lanham: Altamira Press. Ανδρέου, Α., Κασίδου, Στ., Κυρίδης, Α., & Τσεκιρίδου, Ελ. (2008), «Το μουσείο είναι σχολείο»: Οι αντιλήψεις των εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης για τα μουσεία και την εκπαιδευτική τους αξιοποίηση. Στο Αλ. Μπούνια, Ν. Νικονάνου, Μ. Οικονόμου (επιμ.), Η Τεχνολογία στην Υπηρεσία της Πολιτισμικής Κληρονομιάς (σ. 313-322). Αθήνα: Καλειδοσκόπιο. Μπούνια, Αλ., Νικονάνου, Ν., Πιτσιάβα, Ε., & Τσεκούρας, Γ., (υπό έκδοση), Η χρήση της κινούμενης εικόνας στα ελληνικά μουσεία: Τα πρώτα αποτελέσματα της έρευνας. Στο Τα οπτικοακουστικά μέσα ως πολιτιστική κληρονομιά και η χρήση τους στα μουσεία, Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου Μουσειολογίας, Μυτιλήνη, Ιούνιος 2006. Oικονόμου, Μ. και Γκαζή, Α. (2008), «Προφορικότητα, μνήμες από το σχολείο και νέες τεχνολογίες: Η δημιουργία της πρώτης έκθεσης του Μουσείου Σχολικής Ζωής νομού Χανίων». Στο Τεχνολογία Ναι, Παράδοση Ναίσκε: Προφορικότητα, Τοπικές Κοινωνίες & Νέες Τεχνολογίες, Πρακτικά 2 ου Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου, 20-22 Σεπτεμβρίου 2007, Μουσείο «Λυχνοστάτης», Χερσόνησος, Κρήτη (υπό έκδοση). Παυλογεωργάτος Γ., Κίσσα Α., Μπάλλα Α., Μαμωλή Μ., & Παναγάκος Π. (2006). «Η χρήση των σύγχρονων τεχνολογιών στα μουσεία. Η περίπτωση 105 ελληνικών μουσείων και συλλογών». Ε-Μuseology, Διεθνές Ηλεκτρονικό Περιοδικό, 3, 21-29. Ανάκτηση 20.3.2008 από http://museology.ct.aegean.gr/articles/2007118101648.pdf στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 13

Πιτσιάβα, Ε.Μ. (2008), Έρευνα για τη χρήση των εφαρμογών κινούμενης εικόνας στα μουσεία των μεσογειακών χωρών, Πτυχιακή εργασία, Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας & Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. στο Βέμη, Μ. & Νάκου, Ε. (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 335-47 14