εφαρμογής του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος στην Ελλάδα: Προσδοκίες και προκλήσεις»

«Ενόψει της πιλοτικής εφαρμογής του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος στην Ελλάδα: Προσδοκίες και προκλήσεις» ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Από το ΔΙΚΤΥΟ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗΣ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ Συγγραφείς: Ιωάννα Περτσινίδου Δήμητρα Σουλελέ Επιμέλεια: Μαρία Μαρινάκου - Εθνική Συντονίστρια EMIN

Το παρόν κείμενο αποτελεί ελληνική απόδοση του πρωτότυπου αγγλικού κειμένου. Ευρωπαϊκή Ένωση, 2014 Το περιεχόμενο αυτής της αναφοράς δεν αντανακλά κατ' ανάγκη την επίσημη θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι πληροφορίες και οι απόψεις που εκφράζονται σε αυτήν αποτελούν αποκλειστική ευθύνη των συντακτών τους. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση με αναφορά στην πηγή. 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Το Ελληνικό Σύστημα Πρόνοιας: μια σύντομη ιστορική επισκόπηση υπό το πρίσμα της αναμενόμενης πιλοτικής εφαρμογής του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος. 5 1.1 Εισαγωγή... 5 1.2. Το θεσμικό πλαίσιο της κοινωνικής πρόνοιας ως πλαίσιο εφαρμογής του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος.... 6 1.2.1. Οι κύριες πολιτικο-νομοθετικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετίων... Errr! Bkmark nt defined.6 1.2.2. Εστιάζοντας στις πολιτικο-νομοθετικές εξελίξεις της τελευταίας πενταετίας.. 9 1.3. Βασικές παρατηρήσεις σχετικά με το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας: υπογραμμίζοντας την απουσία του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Κεντρικά σημεία της πολιτικής συζήτησης και το προτεινόμενο σχήμα για το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα στην Ελλάδα 14 2.2. Το νέο προτεινόμενο σχήμα... 14 2.2.1 Η οικεία νομοθετική πρόβλεψη... 17 2.2.2. Η επίσημη διαδικασία σχεδιασμού και προετοιμασίας για την πιλοτική εφαρμογή... 17 2.2.3. Επίσημες πηγές πληροφορήσης και πολιτικές δεσμεύσεις... 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Προοπτικές εφαρμογής του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος - Προκλήσεις και Προσδοκίες..19 3.1. Η οικονομική κρίση ως μείζονα πρόκληση... 21 3.2. Εμπόδια και προκλήσεις εφαρμογής του προτεινόμενου σχήματος..26 3.3. Συναντήσεις διαβούλευσης και δημόσιος διάλογος.27 3.4. Εφικτότητα εφαρμογής του προτεινόμενου σχήματος... 30 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Αξιολογώντας τις προοπτικές εφαρμογής του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος 31 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΠΗΓΕΣ.. 42 ΒΑΣΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ 47 ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ. 48 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 48 2

ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1: Κοινωνικές δαπάνες, 1980 2000 8 Πίνακας 2: Σημαντικοί σταθμοί του Κοινωνικού Κράτους στην Ελλάδα, 1980-2014 12 Πίνακας 3: Συνολική δημόσια κοινωνική δαπάνη ως ποσοστό του ΑΕΠ.22 Πίνακας 4: Σχετική και ακραία φτώχεια στην Ελλάδα, 2009-2012..23 Πίνακας 5: Ελλάδα- Υλική Αποστέρηση, 2002-2012.23 Πίνακας 6: Κίνδυνος Φτώχειας σε χώρες της ΕΕ 24 Πίνακας 7: Μηνιαία μέση δαπάνη ανά νοικοκυριό σε ευρώ: 2013 και 2012 25 Πίνακας 8: Δείκτης ανεργίας 25 Πίνακας 9: Μακροχρόνια Άνεργοι (%) 26 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Το Ελληνικό Σύστημα Πρόνοιας -- μια σύντομη ιστορική επισκόπηση υπό το πρίσμα της αναμενόμενης πιλοτικής εφαρμογής του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος 1.1 Εισαγωγή Η αρχή του κοινωνικού κράτους και το δικαίωμα στην κοινωνική προστασία κατοχυρώνεται ρητά σε συνταγματικό επίπεδο από το 2001, i ενώ από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 και έπειτα, σημειώθηκαν σημαντικές νομοθετικές εξελίξεις και πρόοδος στην ανάπτυξη του τομέα της κοινωνικής πρόνοιας. Μεταξύ αυτών των εξελίξεων ωστόσο δεν αποτυπώνονται επιτυχείς νομοθετικές πρωτοβουλίες για την προώθηση και θεσμοθέτηση του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. Μόλις πρόσφατα (2012), η Ελλάδα γίνεται η τελευταία χώρα στην Ευρωπαϊκή Ένωση που εισαγάγει τον θεσμό, ορίζοντας την έναρξη της πιλοτικής εφαρμογής του εντός του 2014. Σε ότι αφορά δε τις κοινωνικές δαπάνες, καταρχήν παρατηρείται ότι στις αρχές της δεκαετίας του 80 καταγράφεται μια σταδιακή αύξηση, με σκοπό, όπως επισήμως διακηρύσσεται, την καθολική κάλυψη του πληθυσμού στα πλαίσια του Εθνικού Συστήματος Κοινωνικής Φροντίδας και του Εθνικού Συστήματος Υγείας. ii Το κοινωνικο-προνοιακό σύστημα στην Ελλάδα ωστόσο με βάση στοιχεία που αφορούν στην περίοδο προ της οικονομικής κρίσης- αποδεικνύεται ιδιαιτέρως ακριβό σε σχέση με την αποτελεσματικότητά του στους πληθυσμούς που βίωναν τον κίνδυνο της φτώχειας, αλλά και συγκριτικά με το αντίστοιχο ευρωπαϊκό μέσο όρο (αναλογία των κοινωνικών δαπανών ως ποσοστό του ΑΕΠ). iii Ενώ, τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα στην καταπολέμηση της φτώχειας, ακόμη και μετά από τις κοινωνικές μεταβιβάσεις, είναι πενιχρά. iv Μια συνολική επισκόπηση, από την αποκατάσταση της δημοκρατίας και έπειτα, θα οδηγούσε στην διαπίστωση ότι το ελληνικό σύστημα κοινωνικής προστασίας φέρει τα βασικά χαρακτηριστικά του νοτιοευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου v, όπως για παράδειγμα την καθολικότητα της υγειονομικής περίθαλψης, την άνιση κατανομή φορολογικών βαρών στις διάφορες επαγγελματικές ομάδες, τις πελατειακές σχέσεις, vi τον ρόλο της οικογένειας, ως ένα ανθεκτικό μηχανισμό που καλύπτει τα κενά του συστήματος κοινωνικής προστασίας, προσφέροντας άτυπες κοινωνικές υπηρεσίες στα μέλη του. vii Errr! Bkmark nt defined.σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Προσθέτοντας στην θεώρηση αυτή τον παράγοντα του φύλου, γίνεται περαιτέρω αντιληπτή και η εκθήλυνση της φτώχειας, ως άρρηκτα συνδεδεμένης με μια «οικογενειοκεντρική» παράδοση, που θέλει την οικογένεια ως το βασικό πάροχο πρόνοιας, και η οποία χαρακτηρίζεται από παθητικές και μη ανεπτυγμένες κρατικές πολιτικές σε αυτό τον τομέα. viii. Υπό αυτό το πρίσμα, γίνεται ορατός ο διαχωρισμός αρμοδιοτήτων μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας (με παράλληλη μετάθεση της ευθύνης στη δεύτερη), ο οποίος καθορίζει σε σημαντικό βαθμό τον τρόπο ανάπτυξης του συστήματος κοινωνικής πρόνοιας. ix 4

Όλες οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες τις τελευταίες δεκαετίες φαίνεται να αντανακλούν την κυριαρχία της οικονομικής πολιτικής επί της κοινωνικής πολιτικής, ενώ «η μακροοικονομική πολιτική στην ελληνική περίπτωση έχει συστηματικά διαχωριστεί από τα ζητήματα κοινωνικής πολιτικής στο αναδιανεμητικό επίπεδο". x Είναι δε ενδεικτικό ότι έως σήμερα δεν έχει αναπτυχθεί μια ολοκληρωμένη Στρατηγική για την Καταπολέμηση της Φτώχειας ενώ, όπως προαναφέρθηκε, η Ελλάδα είναι η τελευταία χώρα στην ΕΕ που θεσμοθετεί το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα. xi Στο σημείο αυτό επισημαίνεται, ότι για τους σκοπούς της παρούσας αναφοράς, υιοθετείται και χρησιμοποιείται ενιαία ο όρος «Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα», προς αποφυγή σύγχυσης, και προκειμένου να τονιστεί η σημασία του ως θεσμοθετημένο δίχτυ ασφαλείας (safety net), αντί των όρων «Σχήμα Ελάχιστου Εισοδήματος» ή «Εγγυημένο Κοινωνικό Εισόδημα» (εναλλακτικός όρος που χρησιμοποιήθηκε στις επίσημες κυβερνητικές δηλώσεις) ή άλλων συναφών όρων που συναντώνται στην βιβλιογραφία. xii Κάτωθι παρουσιάζεται μια γενική επισκόπηση των βασικών εξελίξεων του συστήματος της κοινωνικής πρόνοιας κατά τα τελευταία 40 έτη, από την μεταπολίτευση έως σήμερα. 1.2. Το θεσμικό πλαίσιο της κοινωνικής πρόνοιας ως πλαίσιο εφαρμογής του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος 1.2.1. Οι κύριες πολιτικονομοθετικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετίων Το μοντέλο κοινωνικής προστασίας στην Ελλάδα αναπτύχθηκε μέσω τριών βασικών πυλώνων: κοινωνική ασφάλιση, κοινωνική φροντίδα και το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης. Από την αποκατάσταση της δημοκρατίας (1974) και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980, εισήχθησαν νέες κοινωνικές πολιτικές και αναλήφθηκαν σημαντικές νομοθετικές πρωτοβουλίες στοχεύοντας στην καθολική κάλυψη και την κοινωνική προστασία των ατόμων που χρήζουν κοινωνικής προστασίας. Μεταξύ αυτών, «η επέκταση του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης, η βελτίωση των κοινωνικών υπηρεσιών, η ανακατανομή πόρων προς τους απόρους» θεωρούνται θετικά βήματα σε σχέση με την προηγούμενη επικρατούσα κατάσταση. xiii Οι κοινωνικές δαπάνες αυξήθηκαν σταδιακά στα μέσα της δεκαετίας του '90, ως αποτέλεσμα της ένταξης της χώρας στην ΕΕ, και ιδιαίτερα στα πλαίσια υλοποίησης του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ). xiv Περαιτέρω, xv προωθήθηκε η ανάπτυξη ενός εθνικού συστήματος κοινωνικής φροντίδας, xvi εισήχθη το μη ανταποδοτικού χαρακτήρα επίδομα κοινωνικής αλληλεγγύης για τους χαμηλόμισθους συνταξιούχους (ΕΚΑΣ), xvii (εξαιρώντας δύο συνταξιοδοτικά ταμεία: ΝΑΤ και ΟΓΑ), xviii και καταρτίστηκε το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνική Ένταξη (2001-2003 ) xix και την αναδιάρθρωση του εθνικού συστήματος κοινωνικής φροντίδας. xx 5

Το 2005 θεσπίζεται ένας νέος μηχανισμός προστασίας για εκείνους που ζουν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας στερούμενοι κοινωνικής ασφάλισης και πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας (σύστημα νοσηλευτικής και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης ανασφαλίστων και οικονομικά αδυνάτων πολιτών). xxi Ο μηχανισμός αυτός χαρακτηρίζεται ως μια «κατακερματισμένη προσπάθεια από την Ελληνική Πολιτεία να θέσει σε εφαρμογή το οικονομικό κριτήριο της επιλεξιμότητας σε ένα μέτρο που έχει ως στόχο να καλύψει ένα ευρύτερο τμήμα του πληθυσμού χωρίς άλλα κριτήρια κατηγοριοποίησης." xxii Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι βασίζεται σε ένα παραδοσιακό σύστημα κοινωνικών παροχών που δεν καλύπτει όλες τις περιπτώσεις ανεπάρκειας εισοδήματος. xxiii Η επίσημη αναγνώριση της ανάγκης για μεγαλύτερη έμφαση στην εξασφάλιση αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης και την ενεργό ένταξη οδήγησε σε πρόσθετα μέτρα στον τομέα της υγείας και της κοινωνικής ασφάλισης. Όπως παρατηρείται, σε μια περίοδο δέκα ετών (περίπου από 1995-2008), και ιδίως εντός των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης, επιδιώκεται η προώθηση υπηρεσιών προς την κοινωνική και εργασιακή στήριξη ορισμένων πληθυσμιακών ομάδων. Παράλληλα, προωθούνται πολιτικές κοινωνικής ένταξης, κυρίως σε διακηρυκτικό επίπεδο και στο πλαίσιο Επιχειρησιακών Προγραμμάτων. Τα Προγράμματα αυτά επικεντρώνονταν κατά κύριο λόγο στην ανάπτυξη δεξιοτήτων των ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού (όπως οι μακροχρόνια άνεργοι, ανάπηροι, μετανάστες και γυναίκες) κυρίως στα πλαίσια της κατάρτισης με στόχο την ένταξη στην αγορά εργασίας. Γενικά, το μοντέλο «make wrk pay» συνιστά τον πυρήνα αυτών των πολιτικών, αναδεικνύοντας την πολιτική - κυβερνητική επιλογή προς άμεση σύνδεση της εργασίας (απασχόλησης) με την καταπολέμηση της φτώχειας. xxiv Μέσω των ως άνω μεταρρυθμίσεων, όπως επισήμως αναφέρεται, επιδιώκεται η δημιουργία ενός σύγχρονου μοντέλου κοινωνικής πρόνοιας με στόχο να ανταποκριθεί στις νέες ανάγκες και στον εξορθολογισμό της διοικητικής και οργανωτικής λειτουργίας των παραδοσιακών προνοιακών φορέων. xxv Η συνολική προσέγγιση της κοινωνικής προστασίας και της κοινωνικής ένταξης βασίζεται σε τρεις στρατηγικές κατευθύνσεις, οι οποίες αφορούν στους τομείς της κοινωνικής ένταξης, των συντάξεων και της υγειονομικής περίθαλψης. xxvi Παρά αυτές τις θετικές διακηρυσσόμενες επιδιώξεις ωστόσο, το σύστημα κοινωνικής προστασίας μοιάζει να κατευθύνεται κυρίως σε προβλέψεις που αφορούν στις «ανταποδοτικές δαπάνες παρά στη (διασφάλιση) έναντι των μη ανταποδοτικών κοινωνικών κινδύνων, όπως η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός», «χάνοντας κατά αυτόν τον τρόπο ένα σημαντικό μέρος του αναδιανεμητικού του ρόλου» xxvii Σε παλαιότερη μελέτη(2009), όπου παρουσιάζονται συνοπτικά όλα τα τότε προβλεπόμενα κοινωνικά επιδόματα, αναδεικνύεται ο κατακερματισμός του συστήματος κοινωνικής προστασίας. xxviii Παρότι λοιπόν βασικός σκοπός της κοινωνικής πολιτικής, όπως και σήμερα ορίζεται από θεσμικούς φορείς, είναι «ο θεσμικός και επιχειρησιακός 6

εκσυγχρονισμός του μοντέλου κοινωνικής πρόνοιας, που θα κατοχυρώσει την σταδιακή μετεξέλιξή του σε ένα σύγχρονο σύστημα φροντίδας με γνήσιους αναπτυξιακούς στόχους, -οι οποίοι θα αμβλύνουν τους μονοδιάστατους xxix επιδοματικούς προσανατολισμούς των κοινωνικών προγραμμάτων»,- οι συνθήκες της παρούσας οικονομικής κρίσης δεν αφήνουν πολλά περιθώρια αισιοδοξίας, εγείροντας σοβαρές αμφισβητήσεις για την αποτελεσματικότητα αυτών των πρωτοβουλιών και επιδιώξεων. xxx Επιπλέον, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι τα κατηγορικά συστήματα (categrical schemes) που έχουν από παλαιότερα αναπτυχθεί συνθέτουν ένα υπολειμματικό σύστημα κοινωνικής πρόνοιας το οποίο ευνοεί την αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων. xxxi Είναι δε ενδεικτικό, ότι παρά τη σταδιακή αύξηση των κοινωνικών δαπανών κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες (πριν από το 2010), ο αντίκτυπος των κοινωνικών μεταβιβάσεων παρέμεινε σε χαμηλά επίπεδα. xxxii Το γεγονός αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί σε συνάρτηση με την μακράν απουσία πολιτικής για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, που θα μπορούσε να εγγυηθεί θεσμικά την διασφάλιση αξιοπρεπούς διαβίωσης για όλους. Πίνακας 1: Κοινωνικές δαπάνες 1980 2000 Έτος Σύνολο κρατικών κοινωνικών δαπανών ως ποσοστού ΑΕΠ (πηγή OECD (2013), "Gvernment scial spending", Scial Issues: Key Tables frm OECD, N. 1; OECD Scial Expenditure Database (2004) 1980 11.5 1981 13.8 1982 16.2 1983 16.9 1984 17.2 1985 17.9 1986 17.7 1987 17.7 1989 16.4 1990 17.5 1991 20.9 1992 20.1 1993 20.2 7

1994 21.1 1995 21.2 1996 21.4 1997 22.1 1998 18.6 1999 19.2 2000 19.2 Σημαντικό σταθμό στο πεδίο της κοινωνικής πρόνοιας αποτελεί η ίδρυση του Εθνικού Ταμείου Κοινωνικής Συνοχής το 2008 με κύρια αποστολή την καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. xxxiii Μέσω αυτού, για πρώτη φορά ορίζεται νομικά το "όριο της σχετικής φτώχειας» xxxiv και εισάγεται ένα «επίδομα κοινωνικής συνοχής». xxxv Ωστόσο, ο νόμος που προέβλεπε την ίδρυση και την λειτουργία του Ταμείου ποτέ δεν εφαρμόστηκε πλήρως στην πράξη, ενώ το Ταμείο καταργήθηκε δύο χρόνια αργότερα μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των μέτρων λιτότητας, οδηγώντας στην περαιτέρω άμβλυνση του προστατευτικού ρόλου του κράτους πρόνοιας σε μια εποχή οικονομικής κρίσης. xxxvi Το 2010, θεσπίστηκε ο Μηχανισμός Οικονομικής Υποστήριξης για την Ελλάδα, ευρέως γνωστός ως Τρόικα xxxvii, ο οποίος οδήγησε σε διαρθρωτικές αλλαγές στο προνοιακό σύστημα μέσα από ριζικές μεταρρυθμίσεις. Την ίδια χρονιά, και ένα μήνα μετά από την θέσπιση του Μηχανισμού, αναθεωρήθηκε το σύστημα τοπικής αυτοδιοίκησης (Πρόγραμμα Καλλικράτης) διευρύνοντας σημαντικά τις αρμοδιότητές της στον τομέα της πρόνοιας. xxxviii Ωστόσο ο Καλλικράτης, όπως και οι συναφείς διαρθρωτικές αλλαγές, εγκρίθηκαν χωρίς προηγούμενο τεκμηριωμένο σχεδιασμό και χωρίς την απαραίτητη δέσμευση πόρων στον κρατικό προϋπολογισμό. xxxix 1.2.2. Εστιάζοντας στις πολιτικο-νομεθετικές εξελίξεις της τελευταίας πενταετίας Την θέσπιση του Μηχανισμού Οικονομικής Στήριξης ακολούθησαν η σύσταση Ομάδας Δράσης για την Ελλάδα, με κύριο στόχο την παροχή τεχνικής βοήθειας (2011), xl και η υπογραφή της δεύτερης Οικονομικής Συμφωνίας το 2012. xli Η πολιτική δημοσιονομικής πειθαρχίας έθεσε το πλαίσιο των βασικότερων μεταρρυθμίσεων οι οποίες επηρέασαν άμεσα και τον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας. Μεταξύ των σημαντικότερων καταγράφονται οι κάτωθι. Σε διοικητικό και οργανωτικό επίπεδο: α) η μεταφορά και η αναδιοργάνωση των φορέων κοινωνικής πρόνοιας, και συγκεκριμένα η μεταφορά της Γενικής Γραμματείας Πρόνοιας από το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας στο Υπουργείο Εργασίας (το οποίο και μετονομάστηκε σε «Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικών Ασφαλίσεων και Πρόνοιας xlii και η δημιουργία «Εθνικού Μητρώου Δικαιούχων κοινωνικών και προνοιακών επιδομάτων» xliii β) η κατάργηση και η συγχώνευση βασικών προνοιακών και κοινωνικών φορέων και υπηρεσιών, που οδηγούν μεταξύ 8

άλλων και στην κατάρρευση του τομέα κοινωνικής κατοικίας xliv γ) η διεύρυνση των αρμοδιοτήτων της τοπικής αυτοδιοίκησης στον προνοιακό τομέα (ειδικότερα σε επίπεδο δήμων), η οποία δεν συνοδεύτηκε από τις απαραίτητες/επαρκείς προβλέψεις στον κρατικό προϋπολογισμό. Επιπλέον, υπογραμμίζονται τα νέα πολιτικο-οικονομικά μέτρα, που σε επίπεδο φορολογικού συστήματος κατέληξαν στην εισαγωγή νέων πρόσθετων άμεσων και έμμεσων φόρων επηρεάζοντας κυρίως τα μεσαία στρώματα του πληθυσμού, xlv οι σημαντικές μειώσεις και περικοπές στους μισθούς και στα επιδόματα όλων των εργαζομένων (στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα), σε συνδυασμό με την υποβάθμιση των συλλογικών συμβάσεων εργασίας και του θεσμού διαιτησίας, οδηγώντας σε απορρύθμιση της αγοράς εργασίας. xlvi Επισημαίνεται εδώ ο μόνιμος χαρακτήρας των μέτρων που μειώνουν τις συντάξεις όλων των κύριων ταμείων κοινωνικής xlvii ασφάλισης και τις συναφείς παροχές. Σημαντικές μεταρρυθμίσεις πραγματοποιήθηκαν επίσης στο χώρο της υγείας, με αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, τις οριζόντιες περικοπές στον προϋπολογισμό επηρεάζοντας σοβαρά το χώρο της ψυχικής υγείας και την παροχή πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας περίθαλψης. Σαν συνέπεια, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού αποκλείεται από την πρόσβαση σε δωρεάν υπηρεσίες υγείας, ειδικά οι μη μισθωτοί που δεν είναι σε θέση να ανταποκριθούν στην κάλυψη των ασφαλιστικών τους εισφορών, αλλά και πολλοί μισθωτοί λόγω του πλήγματος που δέχονται οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις και λόγω των μαζικών απολύσεων, ενώ παράλληλα πολλοί χάνουν την ασφαλιστική τους ικανότητα εξαιτίας οφειλών στην εφορία. xlviii Εν κατακλείδι, τα παραπάνω μέτρα οδηγούν στην ακραία επιδείνωση των δεικτών της ποιότητας ζωής, της στέγασης και της υγείας,,xlix προκαλώντας «ένα εξαιρετικά αρνητικό κοινωνικό αντίκτυπο που επηρέασε τις βασικές πτυχές της κοινωνικής συνοχής», ενώ το κενό της κοινωνικής προστασίας καλύπτεται μερικά και ασυντόνιστα από ιδιωτικές πρωτοβουλίες στο πλαίσιο του εθελοντισμού και της φιλανθρωπίας γεγονός που αναδεικνύει την «παντελή έλλειψη μέτρων κοινωνικής προστασίας". l Συγχρόνως, παρατηρείται μια εμφανής πολιτική κατεύθυνση, στο πεδίο κοινωνικής φροντίδας και κοινωνικής ένταξης, η οποία συνδέεται άμεσα με τον τομέα της απασχόλησης - στοχεύοντας, όπως αναφέρεται, στο να «επιταχύνει τις πολιτικές για την απασχόληση και για τον περιορισμό των κοινωνικών επιπτώσεων της κρίσης. μέσω της βελτίωσης και της αποτελεσματικότητας των κοινωνικών μεταβιβάσεων.» li Η προσέγγιση αυτή είναι χαρακτηριστική της τάσης που επικρατεί, σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, για «Απασχόληση και Ανάπτυξη» ( Jbs and Grwth ), η οποία έχει ένα σοβαρό και μακροπρόθεσμο αντίκτυπο τόσο στην ανάπτυξη του συστήματος πρόνοιας και στην καταπολέμηση της φτώχειας όσο και στην κοινωνική συνοχή. lii Όπως αναφέρει σχετική έκθεση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών «τα στοιχεία δείχνουν ότι η ανεργία δεν είναι συνώνυμη με τη φτώχεια ούτε και με τη χαμηλότερη κατάταξη στην κατανομή του εισοδήματος» liii. 9

Περαιτέρω, «η ένταξη όσων απέχουν από την αγορά εργασίας απαιτεί διευρυμένες προσεγγίσεις που λαμβάνουν υπόψη τις βασικές αιτίες της ανισότητας» liv Οι σοβαρές επιπτώσεις για εκείνους που βρίσκονται εκτός, όπως για παράδειγμα τους μακροχρόνια ανέργους, είναι ενδεικτικές ενός στενού οράματος που εγκαταλείπει πολλούς ανθρώπους εκτός αγοράς εργασίας. lv «Στα πλαίσια της Στρατηγικής Ευρώπη 2020 και του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου (σ.τ.μ.του μηχανισμού δηλαδή παρακολούθησης της εξέλιξης των στόχων της συγκεκριμένης στρατηγικής σε ευρωπαϊκό επίπεδο ανά εξάμηνο), η απασχόληση προωθείται ως η μόνη βιώσιμη διέξοδος από τη φτώχεια, παρά το γεγονός ότι η ανεργία αυξάνεται και η εργασία αυτή καθαυτή δε συνιστά απαραίτητα διέξοδο από τη φτώχεια. Εδώ πρέπει να υπενθυμιστεί ότι το 2012 το ποσοστό των φτωχών εργαζομένων αυξήθηκε στο 9.1%. lvi Στην Ελλάδα δε το ποσοστό αυτό ήταν ήδη, και πριν από την κρίση, από τα υψηλότερα στην Ευρώπη (14% το 2008). Δεδομένων των σημαντικών μειώσεων των μισθών καθώς και της στασιμότητας της αγοράς εργασίας, επισημαίνεται ενδεικτικά ότι το ποσοστό των νοικοκυριών που βιώνουν τον κίνδυνο φτώχειας (με τον επικεφαλή του νοικοκυριού σε μερική απασχόληση) είναι 31.2%, ενώ το ποσοστό των νοικοκυριών με τον επικεφαλή να αυτοαπασχολείται είναι 22.6%. lvii Εντός της παραπάνω περιγραφόμενης πραγματικότητας, προωθείται η κοινωνική επιχειρηματικότητα, τόσο θεσμικά όσο και επιχειρησιακά, ενώ παράλληλα, σε πολιτικό επίπεδο, διακηρύσσεται ως ιδιαιτέρως σημαντικός ο ρόλος της κοινωνικής οικονομίας στην κοινωνική ένταξη και στην καταπολέμηση της φτώχειας. lviii Υπενθυμίζεται ότι οι όροι «κοινωνική προστασία», και «κοινωνικά ευάλωτη ομάδα» ορίζονται νομικά για πρώτη φορά εντός των προβλέψεων του νόμου με τον οποίο θεσμοθετείται η κοινωνική οικονομία. lix Οι συγκεκριμένοι ορισμοί εντοπίζονται, μεταξύ άλλων, και στον τρόπο προσδιορισμού των τελικών δικαιούχων των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων του Πολυετούς Δημοσιονομικού Πλαισίου Αναφοράς (2014-2020). lx Ωστόσο είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι στην Ελλάδα ο τομέας της κοινωνικής οικονομίας δεν παρουσιάζει ακόμη αξιόλογη ανάπτυξη όπως σε άλλες χώρες. Επιπλέον οι δυσμενείς νομοθετικές τροποποιήσεις σχετικά με το φορολογικό καθεστώς, καθώς και η σημαντική καθυστέρηση ίδρυσης Ταμείου Κοινωνικής Οικονομίας και συναφών χρηματοδοτικών εργαλείων, συνιστούν σημαντικά αντικίνητρα για την δημιουργία κοινωνικών επιχειρήσεων. lxi Στα πλαίσια των παραπάνω εξελίξεων και με καθυστέρηση περίπου μιας εικοσαετίας, έρχεται το 2012 η πρώτη νομοθετική πρόβλεψη για την εφαρμογή του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος ως μέρος μάλιστα του δεύτερου Μνημονίου, και την ταυτόχρονη εισαγωγή επιπλέον μέτρων λιτότητας, όπως οι περαιτέρω περικοπές σε μισθούς και συντάξεις, η αύξηση της φορολογίας στην ακίνητη περιουσία και στα μεσαία εισοδήματα. lxii 10

Πίνακας 2: Σταθμοί στην Κοινωνική Πρόνοια - 1980-2014 Σταθμοί 1980 1990 2001 2005 2008 2010 2011 2012 2013 2014 s s Εισαγωγή Εθνικού Συστήματος Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας Σταδιακή αύξηση κοινωνικών δαπανών Πρώτο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνική Ένταξη Επιχειρησιακά Προγράμματα ΕΕ ( Εξευρωπαϊσμός της Κοινωνικής Πολιτικής) Νομοθετικές ρυθμίσεις για την πρόσβαση των ανασφάλιστων και των απόρων στο Εθνικό Σύστημα Υγείας Δημιουργία του Εθνικού Ταμείου Συνοχής Κατάργηση του Εθνικού Ταμείου Συνοχής 1 ο Μνημόνιο Μεταρρυθμίσεις στο Εθνικό Σύστημα Υγείας-Πρόνοιας στο πλαίσιο των μέτρων λιτότητας Αναθεώρηση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Πρόγραμμα Καλλικράτης)-Ν. 3852/10 Θεσμοθέτηση Κοινωνικής Οικονομίας Ν.4019/11 Εθνικό Μητρώο Δικαιούχων Κοινωνικών Επιδομάτων Ν.4025/11 2ο Μνημόνιο Τρόϊκα-Ελλάδα Μεταφορά Γενικής Γραμματείας Πρόνοιας στο Υπουργείο Εργασίας Κατάργηση του Οργανισμού Κοινωνικής Κατοικίας Νομοθετική διάταξη για το ΕΕΕ Πιλοτική εφαρμογή ΕΕΕ 11

1.3 Βασικές παρατηρήσεις σχετικά με το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας: υπογραμμίζοντας την απουσία του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος Λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω, θα μπορούσε να συναχθεί ότι υπάρχει «μια θεσμική αναντιστοιχία μεταξύ των συστημάτων κοινωνικής προστασίας και τις απαιτήσεις για μια αποτελεσματική πολιτική για την καταπολέμηση της φτώχειας». lxiii Συγκεκριμένα: α) Έως σήμερα η Ελλάδα δεν είχε θεσπίσει ένα «ελάχιστο κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας», που θα παρείχε κοινωνική προστασία στο σύνολο του πληθυσμού Αντί αυτού, έχουν αναπτυχθεί διάφορα περιορισμένα- συστήματα κοινωνικής φροντίδας για την προστασία συγκεκριμένων πληθυσμιακών κατηγοριών lxiv, δημιουργώντας σημαντικά κενά στο σύστημα συνολικά. β) Ειδικότερα, το σύστημα κοινωνικής προστασίας επικεντρώνεται σε εκείνους που περιλαμβάνονται στην επίσημη αγορά εργασίας, ενώ για εκείνους που ανήκουν στο εργατικό δυναμικό -και βρίσκονται έξω από την αγορά εργασίας-, η προστασία είναι περιορισμένη ή ανύπαρκτη. Αυτός ο «δυϊσμός» της αγοράς εργασίας αντικατοπτρίζεται στο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας, συμβάλλοντας στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων. lxv γ) Η έλλειψη μιας αποτελεσματικής πολιτικής προσέγγισης για την καταπολέμηση της φτώχειας, της ανισότητας και του κοινωνικού αποκλεισμού έχει περιορίσει τον αντίκτυπο των μέτρων και οδήγησε σε αποσπασματικές πολιτικές παρεμβάσεις, οι οποίες επικεντρώνονται κυρίως στον τομέα της προώθησης στην απασχόληση lxvi. Παρά το γεγονός ότι η προώθηση στην απασχόληση φαίνεται να είναι ένας από τους κύριους άξονες της κοινωνικής πολιτικής, η αποτελεσματικότητά της θα μπορούσε να αμφισβητηθεί σοβαρά - δεδομένου ότι πρώτον δεν υφίστανται επαρκείς προβλέψεις για την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των εργαζομένων (βλ. εργαζόμενους-φτωχούς), και δεύτερον διότι δεν συνδυάζεται με ένα συνεκτικό σύστημα κοινωνικής προστασίας. lxvii Εντός του παραπάνω πλαισίου, η κοινωνική πολιτική χαρακτηρίζεται κυρίως από μέτρα «επείγοντος» χαρακτήρα, χωρίς προηγούμενο τεκμηριωμένο σχεδιασμό (evidence based planning). Αυτό οδηγεί στην αντίληψη της κοινωνικής πρόνοιας «ως ενός συστήματος διαχείρισης κρίσεων». lxviii Ως εκ τούτου, αυτό που φαίνεται αναγκαίο να αντιμετωπιστεί κατά προτεραιότητα είναι η έλλειψη στρατηγικού σχεδίου κοινωνικής πολιτικής και η θέσπιση ενός συντονιστικού μηχανισμού σε επίπεδο εφαρμογής. lxix 12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Κεντρικά σημεία της πολιτικής συζήτησης και το προτεινόμενο σχήμα για το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα στην Ελλάδα 2.1. Βασικές προσεγγίσεις και προτάσεις εφαρμογής Όπως προκύπτει και από τα παραπάνω αναφερόμενα, η Ελλάδα δεν έχει ακόμη θέσει σε ισχύ την Ευρωπαϊκή Σύσταση 92/441/EEC που αφορά στην εφαρμογή του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. lxx Η δε συνολική θεώρηση των βασικών προσεγγίσεων για το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα (ΕΕΕ), όπως έχουν αναπτυχθεί κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες,αναδεικνύουν την απουσία μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής για την καταπολέμηση της φτώχειας αλλά και διλήμματα που σχετίζονται με εκδοχές και σενάρια εφαρμογής του, όπως:: Βασικό Εγγυημένο ή Ελάχιστα Εγγυημένο Εισόδημα; Διασφάλιση επαρκούς ή αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης; Καθορισμός του ύψους του Εισοδήματος με βάση τον κατώτατο μισθό/σύνταξη, τις ελάχιστες κοινωνικές παροχές ή με βάση προϋπολογισμούς αναφοράς; Πρόγραμμα συμπληρωματικό ή υποκατάστατο άλλων κοινωνικών παροχών/πολιτικών; lxxi Ανατρέχοντας σε παλαιότερη Γνωμοδότηση της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπή της Ελλάδας, (ΟΚΚΕ,2000) το ΕΕΕ θεωρείται ως ένα βασικό εργαλείο για την καταπολέμηση της φτώχειας. lxxii Ο δε σχετικός διάλογος που έχει διαχρονικά αναπτυχθεί, και μεταξύ των πολιτικών κομμάτων, φαίνεται καταρχήν να συγκλίνει στην αποδοχή της αναγκαιότητας για ένα αποτελεσματικό δίχτυ ασφαλείας μέσα στην κοινωνία, παρά τις διαφορετικές αντιλήψεις και προσεγγίσεις σε επίπεδο εφαρμογής. Συγκεκριμένα: Το 2000 κατατέθηκε στη Βουλή από 50 βουλευτές του τότε κυβερνώντος κόμματος (ΠΑΣΟΚ) σχέδιο νόμου «Για τη θεσμοθέτηση ενός Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος». Στην σχετική αιτιολογική έκθεση το Ελάχιστο Εισόδημα αναφέρεται ως κύριο μέτρο κατά της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, υπογραμμίζοντας ότι η Ελλάδα ήταν η μόνη χώρα της ΕΕ που δεν το είχε θεσμοθετήσει. lxxiii Η συγκεκριμένη πρόταση ωστόσο δεν τελεσφόρησε, ενώ με το τέλος της τότε κοινοβουλευτικής περιόδου (2004) αποσύρθηκε και τυπικά. lxxiv Το 2005, μια δεύτερη πρόταση νόμου «Για τη θεσμοθέτηση του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος και συνοδευτικών υπηρεσιών κοινωνικής υποστήριξης», η οποία επίσης δεν τελεσφόρησε, υποβλήθηκε, από κοινοβουλευτικά στελέχη της αντιπολίτευσης (ΣΥΡΙΖΑ). Σύμφωνα με αυτή, το ελάχιστο εισόδημα λειτουργεί συμπληρωματικά και ενισχυτικά, και όχι ως υποκατάστατο άλλων κοινωνικών πολιτικών και παροχών. lxxv Το 2006, στο πλαίσιο της Επιτροπής Αναθεώρησης του Συντάγματος, συζητήθηκε μεταξύ άλλων και το θέμα της προσθήκης νέας παραγράφου που να προβλέπει ρητά την υποχρέωση του κράτους να διασφαλίζει στον καθένα ένα εγγυημένο επίπεδο αξιοπρεπούς διαβίωσης. Αν και τέτοια προσθήκη τελικώς δεν κρίθηκε αναγκαία, ωστόσο υπογραμμίστηκε η ανάγκη άμεσης θεσμοθέτησής του ΕΕΕ 13

(ΠΑΣΟΚ). lxxvi Το ίδιο θέμα συζητήθηκε περαιτέρω και κατά τη διάρκεια αντίστοιχων κοινοβουλευτικών συζητήσεων το 2008. Το κόμμα του ΣΥ.ΡΙΖ.Α. υποστήριξε ότι το δικαίωμα αξιοπρεπούς διαβίωσης θα έπρεπε να κατοχυρωθεί σε συνταγματικό επίπεδο, κατά τρόπον που να χωρεί η δικαστική επιδίωξή του. Παράλληλα όμως, εκφράστηκαν σοβαρές ανησυχίες ότι η πιθανή θέσπιση του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος, θα οδηγούσε στην επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης των φτωχότερων, και ότι θα είχε αρνητικό αντίκτυπο στο εργατικό δυναμικό και στα δικαιώματα των εργαζομένων (κομμουνιστικό κόμμα). lxxvii Επισημαίνεται, ότι ένα ζήτημα που οδήγησε σε διαφωνίες αφορούσε στην εθνικότητα των δυνητικών δικαιούχων, και την ελληνική ιθαγένεια ως κριτήριο επιλεξιμότητας. Οι παραπάνω αναφερόμενες, σε εθνικό επίπεδο, προσεγγίσεις θα ήταν χρήσιμο να θεωρηθούν και στο πλαίσιο της Ανακοίνωσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και, της περαιτέρω διαδικασίας διαβούλευσης (2006 και 2008 αντίστοιχα), ειδικότερα σε σχέση με τα σημεία που αφορούν στην ανάληψη δράσης για την προώθηση της ενεργού ένταξης των ανθρώπων που είναι απομακρυσμένοι από την αγορά εργασίας. lxxviii Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι την ίδια χρονική περίοδο το Ευρωπαϊκό Δίκτυο για την Καταπολέμηση της Φτώχειας (EAPN) ξεκινά καμπάνια για «Συστήματα Επαρκούς Ελάχιστου Εισοδήματος» ζητώντας από τις Εθνικές Κυβερνήσεις α) να αναγνωρίσουν το Επαρκές Ελάχιστο Εισόδημα ως ένα ουσιαστικό στοιχείο του Συστήματος Κοινωνικής Προστασίας και ως τον ακρογωνιαίο λίθο πάνω στον οποίο μπορεί να στηριχθεί μια αξιοπρεπής κοινωνία και β) να εγγυηθούν ως βασικό δικαίωμα την πρόσβαση σε Επαρκές Ελάχιστο Εισόδημα, τέτοιο που να διασφαλίζει αξιοπρεπή διαβίωση. Το Ελληνικό Δίκτυο για την Καταπολέμηση της φτώχειας υιοθέτησε την καμπάνια σε εθνικό επίπεδο (ενημερωτικό υλικό, γραπτές τοποθετήσεις) και επαναφέροντας έκτοτε συστηματικά το ζήτημα στο δημόσιο διάλογο. Το 2009 το ΕΕΕ επανήλθε στην κοινοβουλευτική συζήτηση μέσω του Νομοσχεδίου «Έκτακτα μέτρα για την υποστήριξη του εισοδήματος των ευπαθών ομάδων». Κατά την σχετική συζήτηση καταγράφεται μια γενικότερη συναίνεση σχετικά με την αναγκαιότητα εφαρμογής του, ενώ επισημαίνονται και οι σχετικές διαφωνίες που εκφράστηκαν από το κουμουνιστικό κόμμα. lxxix Τον Απρίλιο της ίδιας χρονιάς ενόψει του Ευρωπαϊκού Έτους για την Καταπολέμηση της Φτώχειας και του Κοινωνικού Αποκλεισμού (2010) το Υπουργείο Εργασίας προσκάλεσε θεσμικούς και μη θεσμικούς φορείς να συμβάλλουν στη διαβούλευση του σχετικού Εθνικού Προγράμματος. Ο σχεδιασμός του Προγράμματος βασίστηκε στην προηγούμενη Αναφορά Εθνικής Στρατηγικής για την Κοινωνική Ένταξη και την Κοινωνική Προστασία (2008-2010) όπου μεταξύ άλλων, ένας από τους κύριους άξονες ήταν η εγγύηση αξιοπρεπών κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών διαβίωσης μέσω της ένταξης στην αγορά εργασίας καθώς και μέσω πολιτικών στήριξης του εισοδήματος. 14

Σε ακαδημαϊκό επίπεδο, πολλές μελέτες, οι οποίες έχουν ασκήσει επιρροή και στην ανάπτυξη του πολιτικού κομματικού διαλόγου, πραγματεύονται το ζήτημα της εισαγωγής του ΕΕΕ, κυρίως είτε ως ένα δίχτυ ασφαλείας ή ως ένα μέσο αναδιάρθρωσης του συστήματος κοινωνικής πρόνοιας στην κατεύθυνση της αποτελεσματικής προστασίας εκείνων που βρίσκονται σε ανάγκη. lxxx Ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τον καθορισμό του ύψους του ελάχιστου εισοδήματος, οι ακαδημαϊκές προσεγγίσεις και αναλύσεις μπορεί να διαφοροποιούνται σημαντικά, αναλόγως με το σημείο εκκίνησης που υιοθετείται κάθε φορά (βασικός μισθός/συντάξεις, επιδόματα κτλ) lxxxi. Στα πλαίσια της παρούσας οικονομικής κρίσης, μελέτες που περιγράφουν τις επιπτώσεις των μέτρων λιτότητας, καταρχήν αναδεικνύουν την φτωχοποίηση του πληθυσμού καταγράφοντας την αύξηση των τιμών των προϊόντων και υπηρεσιών που είναι απαραίτητα για την διασφάλιση αξιοπρεπούς διαβίωσης (καλάθι βασικών αγαθών) σε συνδυασμό με τις σημαντικές μειώσεις των μισθών και των άλλων μορφών εισοδήματος. lxxxii Περαιτέρω, επισημαίνουν ότι, παρότι ο προσδιορισμός του ύψους του ελάχιστου εισοδήματος στη βάση των επιδομάτων εν πρώτοις φαίνεται δημοσιονομικά ρεαλιστικός, ωστόσο δεν συνάδει με το απαιτούμενο ύψος εισοδήματος για την διασφάλιση επαρκών και αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης. Στην κατεύθυνση αυτής της προσέγγισης, υποστηρίζεται ότι ο βασικός μισθός ή τα επιδόματα, ως σημείο εκκίνησης για τον προσδιορισμό του ελαχίστου εισοδήματος, δεν καλύπτει επαρκώς το απαιτούμενο κόστος για διασφάλιση αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης. lxxxiii Οι προϋπολογισμοί αναφοράς (reference budgets) που έχουν αναπτυχθεί σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες τα τελευταία χρόνια συνιστούν μια εναλλακτική προσέγγιση και έχουν αποδειχθεί, σε σημαντικό βαθμό, ως ένα αποτελεσματικό μέσο για την προώθηση της κοινωνικής ένταξης lxxxiv. Ωστόσο, δεν έχει ακόμα διερευνηθεί συστηματικά κατά πόσο θα ήταν δημοσιονομικά (και κοινωνικά) εφικτή η εφαρμογή της προσέγγισης αυτής στην Ελλάδα. Το συγκεκριμένο ζήτημα μελετάται την παρούσα περίοδο στα πλαίσια του σχετικού Ευρωπαϊκού Προγράμματος για την ανάπτυξη των Προϋπολογισμών Αναφοράς στα Κράτη Μέλη της ΕΕ, και σε ότι αφορά ειδικότερα την Ελλάδα, σχετική έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη με γεωγραφικό επίκεντρο παρατήρησης την περιοχή της Αττικής. lxxxv Ενόψει της αναμενόμενης πιλοτικής εφαρμογής, σχετικά πρόσφατη μελέτη εξετάζει πιθανά σενάρια εφαρμογής στις δύο προβλεπόμενες πιλοτικές περιοχές (βάσει του Ν. 4093/12), προσδιορίζοντας τις δημοσιονομικές και αναδιανεμητικές επιπτώσεις τους σύμφωνα με τη μέθοδο EUROMOD. lxxxvi Συνοπτικά, το πρώτο σενάριο υποθέτει ότι το εγγυημένο εισόδημα για μονομελές νοικοκυριό προσδιορίζεται στο επίπεδο του επιδόματος ανεργίας (360 ανά μήνα), ενώ το δεύτερο προσδιορίζεται αντίστοιχα στο επίπεδο του επιδόματος μακροχρόνιας ανεργίας (200 ευρώ ανά μήνα). Συμπληρωματικά προβλέπεται και επίδομα στέγασης. Σύμφωνα με τις σχετικές εκτιμήσεις, στην πρώτη εκδοχή το «ετήσιο κόστος θα ήταν 2,2 δις 1,1% του ΑΕΠ συνολικά, ενώ θα συμμετείχαν 1 εκατομμύριο 15

616 χιλιάδες άτομα (1 4,8% του πληθυσμού). Αντίθετα, το σενάριο Β θα ήταν οικονομικότερο: θα κόστιζε συνολικά 678 εκατ. (0,35% του ΑΕΠ), με αριθμό δικαιούχων 620 χιλιάδες άτομα (5,7% του πληθυσμού).» Παράλληλα διευκρινίζεται ότι η συγκεκριμένη εκτίμηση αφορά το έτος 2012 και δεν περιλαμβάνει το κόστος των συνοδευτικών δράσεων. lxxxvii Εν μέσω των σύγχρονων κοινωνικο-οικονομικών συγκυριών στην Ελλάδα η σημασία των ζητημάτων που σχετίζονται με το ΕΕΕ καταγράφεται, μεταξύ άλλων, και στο έντονο ενδιαφέρον των μέσων μαζικής ενημέρωσης σε εθνικό επίπεδο. Παράλληλα συνδέεται με την γενικότερη τάση που επικρατεί στα περισσότερα κράτη μέλη της ΕΕ για την αντιμετώπιση των κοινωνικών επιπτώσεων της κρίσης και την ανάγκη αναδιαμόρφωσης της κοινωνικής τους πολιτικής. lxxxviii Παρότι ωστόσο τα ζητήματα αυτά βρίσκονται στο επίκεντρο του κοινωνικού και πολιτικού ενδιαφέροντος, δυστυχώς δεν υπάρχει επαρκής επίσημη και ξεκάθαρη πληροφόρηση σχετικά με την προσέγγιση που έχει τελικά υιοθετηθεί για τον σχεδιασμό και υπολογισμό του ΕΕΕ ενόψει της επερχόμενης πιλοτικής εφαρμογής. Επισημαίνεται, ότι την στιγμή που γράφεται η συγκεκριμένη αναφορά, δεν έχει ακόμη εκδοθεί και δημοσιευθεί η προβλεπόμενη από τον νόμο υπουργική απόφαση που θα ορίζει τις λεπτομέρειες εφαρμογής. 2.2. Το νέο προτεινόμενο σχήμα 2.2.1 Οι οικεία νομοθετική πρόβλεψη Το 2012, στα πλαίσια του δεύτερου Μνημονίου, το Ελληνικό Κράτος δεσμεύτηκε για την εισαγωγή νέων κοινωνικών προγραμμάτων στα οποία, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνονται: α) χορήγηση επιδόματος μακροχρόνιας ανεργίας ύψους 200 /μήνα, για μια περίοδο 12 μηνών, σε όλους όσους δεν εντάσσονται σε άλλα προγράμματα κατάρτισης και των οποίων το οικογενειακό φορολογητέο εισόδημα δεν ξεπερνά τις 10.000. Το κόστος του συγκεκριμένου προγράμματος προβλεπόταν έως 35 εκατομμύρια ευρώ. β) πιλοτική εφαρμογή Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος. lxxxix Συγκεκριμένα, όπως ακριβώς προβλέπεται στην οικεία διάταξη για το ΕΕΕ: xc Ως ημερομηνία έναρξης της πιλοτικής εφαρμογής ορίστηκε η 1 η Ιανουαρίου 2014 Για την πιλοτική εφαρμογή θα πρέπει να επιλεγούν δύο γεωγραφικές περιοχές με διαφορετικά κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά (σημείωση: δεν ορίζεται αν ο όρος «γεωγραφικές περιοχές» αναφέρεται σε Περιφέρειες ή σε δήμους) Το επίδομα θα παρέχεται σε άτομα και οικογένειες που διαβιούν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας, παρέχοντας στους δικαιούχους ενίσχυση εισοδήματος συνδυαζόμενη με δράσεις κοινωνικής επανένταξης. Το πρόγραμμα λειτουργεί συμπληρωματικά με τις εκάστοτε εφαρμοζόμενες πολιτικές για την καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού 16

Η προκαλούμενη δαπάνη από το πρόγραμμα δεν μπορεί να υπερβαίνει το ποσό των 20 εκατομμυρίων ευρώ. Οι όροι και οι προϋποθέσεις εφαρμογής θα καθοριστούν στα πλαίσια κοινής υπουργικής απόφασης. Παράλληλα, η προοπτική για την εφαρμογή σε εθνικό επίπεδο ορίστηκε για τις αρχές του 2015. xci 2.2.2. Η επίσημη διαδικασία σχεδιασμού και προετοιμασίας για την πιλοτική εφαρμογή Ενόψει της πιλοτικής εφαρμογής, στα πλαίσια σχεδιασμού και προετοιμασίας, προσκλήθηκε η Παγκόσμια Τράπεζα, με την οποία το αρμόδιο Υπουργείο υπέγραψε σχετική συμφωνία (Οκτώβριος 2013). xcii Όπως αναφέρεται, «ανάμεσα στο Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας και την Ομάδα της Παγκόσμιας Τράπεζας υπεγράφη συμφωνία συνεργασίας στα τέλη Οκτωβρίου 2013 με σκοπό την ανάπτυξη και την εφαρμογή ενός πιλοτικού προγράμματος για την περαιτέρω καθιέρωση ενός δοκιμασμένου προγράμματος στήριξης εισοδήματος». Ακολούθως, ο ρόλος της Παγκόσμιας Τράπεζας συνίσταται στο να προσφέρει «επιχειρησιακή τεχνογνωσία στο σχεδιασμό του προγράμματος» και «υποστήριξη στην Πιλοτική του εφαρμογή», με σκοπό να «υποστηρίξει την Ελληνική Κυβέρνηση σε αυτήν την προσπάθεια», και σύμφωνα με τις προτεραιότητες της κυβέρνησης να «παρέχει αποτελεσματική προστασία στους πλέον ευάλωτους σε ένα δημοσιονομικά δεσμευτικό περιβάλλον, σε μια εξαιρετικά δύσκολη περίοδο κοινωνικής πίεσης». xciii Η συγκεκριμένη συμφωνία προέβλεπε ακόμη ότι θα εξετάζονταν και θα αποφασίζονταν περαιτέρω η επιλογή των πιλοτικών περιοχών, τα κριτήρια επιλεξιμότητας, το σύστημα καταβολής των χρημάτων και οι δείκτες μέτρησης των κοινωνικών επιπτώσεων xciv. Παράλληλα, η Ομάδα Δράσης για την Ελλάδα πρόσφερε επίσης τεχνογνωσία στην ελληνική κυβέρνηση προκειμένου να προχωρήσει στις αναγκαίες προσαρμογές για την υλοποίηση των σχετικών δεσμεύσεών της xcv. Το Νοέμβριο 2013, συστάθηκε Επιτροπή, υπό την δικαιοδοσία του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας με την εντολή να σχεδιάσει, εφαρμόσει, παρακολουθήσει και αξιολογήσει την εφαρμογή του πιλοτικού σταδίου στις επιλεγμένες περιοχές. Σύμφωνα με τις προβλέψεις της σχετικής υπουργικής απόφασης η επιτροπή αποτελείται από στελέχη του Υπουργείου, ενώ σε αυτήν θα μπορούσαν να συμμετέχουν εμπειρογνώμονες καθώς και εκπρόσωποι της Ομάδας Δράσης για την Ελλάδα. Εποπτικό ρόλο στο έργο της Επιτροπής ανέλαβε η Γενική Γραμματέας Πρόνοιας. xcvi 17

2.2.3. Επίσημες πηγές πληροφόρησης και πολιτικές δεσμεύσεις Υπογραμμίζεται, όπως έχει ήδη προαναφερθεί, ότι την στιγμή που γράφεται η συγκεκριμένη αναφορά, δεν έχει ακόμη εκδοθεί και δημοσιευθεί η προβλεπόμενη από τον νόμο υπουργική απόφαση που θα ορίζει τις λεπτομέρειες σχεδιασμού και εφαρμογής του Προγράμματος, ενώ παράλληλα δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία. Τα αναφερόμενα στην παρούσα εν πρώτοις στηρίζονται σε επίσημες κυβερνητικές δηλώσεις και ανακοινώσεις, καθώς και στα δημοσιευμένα επίσημα κείμενα. xcvii Σύμφωνα με δηλώσεις του Υφυπουργού Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας (Απρίλιος 2014) η καθιέρωση του ΕΕΕ στοχεύει στη διασφάλιση ενός ελάχιστου επιπέδου αξιοπρεπούς διαβίωσης, xcviii εστιάζοντας σε εκείνους που ζουν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας. Η προσέγγιση που υιοθετείται βασίζεται σε τρεις άξονες: α) στη στήριξη του εισοδήματος και σε συμπληρωματικά επιδόματα (πρόσβαση σε υγειονομική περίθαλψη, επίδομα θέρμανσης, κοινωνικό τιμολόγιο ΔΕΗ κτλ) β) στην παροχή υποστηρικτικών υπηρεσιών για την αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων που σχετίζονται με την ακραία φτώχεια γ) σε δράσεις ένταξης στην αγορά εργασίας. Στο πλαίσιο αυτό δηλώνεται και η πρόθεση ανάπτυξης των παρακάτω πρωτοβουλιών κοινωνικής πολιτικής: xcix Διανομή κοινωνικού μερίσματος (κατ αποκοπήν επίδομα) στους πλέον ευάλωτους, το οποίο χρηματοδοτείται από το πρωτογενές πλεόνασμα Διασφάλιση της πρόσβασης των ανασφάλιστων ατόμων στην υγεία και σε ιατρικές υπηρεσίες Μέτρα για την υποστήριξη των αστέγων Προώθηση Κοινωνικών Συμπράξεων σε επίπεδο δήμων, με στόχο την οριζόντια τοπική συνεργασία των φορέων που εμπλέκονται στην κοινωνική φροντίδα (αυτή η συνεργασία θα θεσμοθετηθεί στα πλαίσια των προβλεπόμενων μέτρων για την υποστήριξη των αστέγων). c Περαιτέρω, κατά δήλωση της Γενικής Γραμματέας Πρόνοιας (Ιούνιος 2014), η επίσημη ανακοίνωση των ήδη επιλεγέντων περιοχών πιλοτικής εφαρμογής δεν είναι δυνατή λόγω της πρόσφατης διεξαγωγής των εκλογών τοπικής αυτοδιοίκησης. Αναφέρεται ωστόσο ότι τα κεντρικά κριτήρια επιλογής βασίστηκαν κυρίως: α. Σε δημογραφικά, γεωγραφικά, οικονομικά χαρακτηριστικά των περιοχών β. στο επίπεδο ανάπτυξης και επάρκειας των δημοτικών κοινωνικών υπηρεσιών. Ειδικότερα, σε ότι αφορά το δεύτερο κριτήριο, επισημάνθηκε ότι κρίνεται ζωτικής σημασίας για τον εντοπισμό και την υποστήριξη των ανθρώπων που βρίσκονται σε πραγματική ανάγκη, οι οποίοι λόγω τυπικών ή πρακτικών δυσκολιών, ενδέχεται να αντιμετωπίζουν επιπρόσθετα εμπόδια πρόσβασης στο Πρόγραμμα. Αναφέρθηκε επίσης ότι πρόκειται να αναπτυχθεί μηχανισμός διασταύρωσης και επιβεβαίωσης των στοιχείων των επιλεγμένων δικαιούχων. Τονίστηκε ακόμη ότι το όριο του βασικού εισοδήματος για την ένταξη στο Πρόγραμμα, θα εξετάζεται βάσει του πραγματικού (και όχι του τεκμαρτού) εισοδήματος χωρίς ωστόσο να διευκρινιστεί (αριθμητικά) ποιο θα είναι το όριο αυτό. Συγχρόνως, οι δυνητικοί δικαιούχοι θα 18

ενημερώνονται και θα υποστηρίζονται κατάλληλα ώστε να διασφαλίζεται η ταυτόχρονη πρόσβασή τους και σε άλλα κοινωνικά προγράμματα - συμπληρωματικά στο ΕΕΕ. Τέλος, έγινε αναφορά στην ιδιαίτερη σημασία θεσμοθέτησης της διαβούλευσης (με συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών και άλλων αρμόδιων φορέων και εμπειρογνωμόνων) τόσο κατά την επερχόμενη πιλοτική αλλά και την περαιτέρω εθνική εφαρμογή του ΕΕΕ, με στόχο τη συνεχή αξιολόγηση και την αποτελεσματική εφαρμογή του. ci Στις 14.10.2014 η Ελληνική Κυβέρνηση cii ανακοίνωσε την έναρξη της πιλοτικής εφαρμογής του ΕΕΕ συγκεκριμένα ο εναλλακτικός όρος που χρησιμοποιήθηκε κατά την ανακοίνωση αυτή είναι Εγγυημένο Κοινωνικό Εισόδημα. ciii Σύμφωνα με τις σχετικές ανακοινώσεις το ΕΕΕ ορίζεται ως ο πρώτος πολιτικός άξονας της κοινωνικής συνοχής με στόχο την καταπολέμηση της ακραίας φτώχειας. Ο δεύτερος άξονας βασίζεται στην υποστήριξη των παιδιών και των οικογενειών που ζουν σε συνθήκες σχετικής φτώχειας και ο τρίτος αναφέρεται στην υποστήριξη των ατόμων με αναπηρία civ. Συγκεκριμένα, όπως ανακοινώθηκε cv : 13 Δήμοι (ένας σε κάθε ελληνική περιφέρεια) εντάσσονται στην πιλοτική εφαρμογή. Το πιλοτικό στάδιο ξεκινά το πρώτο εξάμηνο του 2015 και θα διαρκέσει έξι μήνες, με την προοπτική της καθολικής του εφαρμογής αμέσως μετά. T πιλοτικό σχήμα σε αυτή τη φάση χρηματοδοτείται από τον κρατικό προϋπολογισμό ενώ στην καθολική του εφαρμογή αναμένεται να χρηματοδοτείται από το πρωτογενές πλεόνασμα. Στην καθολική του εφαρμογή αναμένεται να καλύπτει 700,000 άτομα (αριθμός που αντιστοιχεί στο 7% του συνολικού πληθυσμού και περίπου στο 18,4% από τα 3,8 εκατομμύρια που ζουν στον κίνδυνο της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού: βλ. παρακάτω σελίδα 19) cvi Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να κάνουν την αίτησή τους μετά από τις 15 Νοεμβρίου στο Δήμο κατοικίας τους. Η Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση Κοινωνικής Ασφάλισης Α.Ε. (Η.ΔΙ.ΚΑ) θα έχει έναν αναβαθμισμένο ρόλο στη διαχείριση του προγράμματος. cvii Το ΕΕΕ είναι ένα ολοκληρωμένο «πακέτο κοινωνικών υπηρεσιών», που θα περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα υπηρεσιών και αγαθών, με ειδικότερη έμφαση σε δράσεις που στοχεύουν στην (επαν)ένταξη στην αγορά εργασίας. cviii Το ΕΕΕ συνδέεται με την αποτελεσματική εφαρμογή του Εθνικού Σχεδίου για την Κοινωνική Ένταξη, Καταπολέμηση της Φτώχειας και του Κοινωνικού Αποκλεισμού. Μεταξύ των προϋποθέσεων για την επίτευξη του σκοπού αυτού είναι η ανάληψη της κοινής ευθύνης από την Κυβέρνηση, την Τοπική Αυτοδιοίκηση, την Εκκλησία και την Κοινωνία των Πολιτών. Το πρόγραμμα του ΕΕΕ θα υλοποιηθεί με βάση ένα σύγχρονο μοντέλο κοινωνικής προστασίας, το οποίο περιλαμβάνει πέντε κοινωνικές 19

καινοτομίες: 1. Η ένταξη στο πρόγραμμα βασίζεται στην αξιολόγηση της πραγματικής οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης του αιτούντος και στο τρέχων διαθέσιμο εισόδημα. 2. Η επιλεξιμότητα εξετάζεται άμεσα μέσω ηλεκτρονικού συστήματος, συμπεριλαμβανομένης της διασταύρωσης όλων των στοιχείων που αναφέρονται στην αίτηση, ενώ διενεργείται έρευνα από κοινωνικό λειτουργό όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο 3. Εισάγεται η αμοιβαία συμφωνία ανάμεσα στο κράτος και τον δικαιούχο, βάσει εξατομικευμένου πλάνου ένταξης και επανένταξης. 4. Υλοποιούνται συνέργειες με άλλα προγράμματα (όπως π.χ. τα προγράμματα για την καταπολέμηση της ανεργίας, ή του Ταμείου για την Ευρωπαϊκή Βοήθεια προς τους Απόρους -ΤΕΒΑ) 5. Καθιερώνεται η «Κοινωνική Σύμπραξη», που ορίζεται ως η οριζόντια συνεργασία Τοπικής Αυτοδιοίκησης- Εκκλησίας - Κοινωνίας των Πολιτών σε επίπεδο Δήμου. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι σύμφωνα με δημοσιεύματα εφημερίδων, που ακολούθησαν των ως άνω ανακοινώσεων -, η καταβολή του ΕΕΕ θα αναστέλλεται στην περίπτωση που ο δικαιούχος απουσιάζει από την Ελλάδα για διάστημα μεγαλύτερο των δύο μηνών, εκτός και αν η απουσία οφείλεται σε λόγους υγείας, ή σε περίπτωση που αρνείται τυχόν προσφερόμενη θέση εργασίας στα πλαίσια του Οργανισμού Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού(Ο.Α.Ε.Δ.). cix Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι, μέχρι σήμερα, είναι περιορισμένες και σχετικώς ασαφείς οι απαντήσεις σχετικά με βασικά ζητήματα της πιλοτικής εφαρμογής. Αυτό θα μπορούσε να οφείλεται έως ένα βαθμό στην καθυστέρηση δημοσίευσης της οικείας υπουργικής απόφασης, αλλά ίσως και στην απουσία ουσιαστικής και ανοιχτής διαδικασίας διαβούλευσης κατά την περίοδο του σχεδιασμού και της προετοιμασίας, γεγονός που πιθανόν δεν επέτρεψε την ωρίμανση και κατανόηση των διαφόρων κρίσιμων θεμάτων που αφορούν στο προτεινόμενο πρόγραμμα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Προοπτικές εφαρμογής του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος - Προκλήσεις και Προσδοκίες 3.1. Η (οικονομική) κρίση ως μείζονα πρόκληση Όπως πλέον ευρέως αναγνωρίζεται, «η κρίση που βιώνει η ελληνική κοινωνία έχει δημιουργήσει πρωτοφανείς συνθήκες. Τα αδιέξοδα πολλαπλασιάζονται και εάν δεν υπάρξουν αλλαγές πολιτικής, τότε η κρίση θα βαθύνει και τα αποτελέσματα θα είναι τραγικά για ολόκληρες κατηγορίες του πληθυσμού ειδικά για την τρίτη ηλικία και για τους νέους». cx Όπως αναφέρει ο Ειδικός Εισηγητής των Ηνωμένων Εθνών, σχετικά με τις επιπτώσεις του εξωτερικού χρέους και των σχετικών διεθνών οικονομικών υποχρεώσεων των Κρατών στην διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, «τα μέτρα λιτότητας που έλαβε η Ελληνική Κυβέρνηση ως μέρος του προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής υποβαθμίζουν την προστασία των 20

θεμελιωδών δικαιωμάτων που κατοχυρώθηκαν σε διεθνείς συνθήκες των Η.Ε. και στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης» cxi. Δυστυχώς ωστόσο, όπως έχει και επίσημα δηλωθεί, ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως σημείο αναφοράς στο πλαίσιο εφαρμογής των συμφωνιών και συναφών νομικών πράξεων ανάμεσα στο Ελληνικό Κράτος και τους δανειστές του, ενώ, την ίδια στιγμή, αναγνωρίζεται ότι η επικείμενη εφαρμογή του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος θα συμβάλει τα μέγιστα στην αντιμετώπιση των δυσχερειών στον κοινωνικό τομέα. cxii Σύμφωνα με πρόσφατα δεδομένα (έτος αναφοράς 2012), η Ελλάδα βρίσκεται ανάμεσα στις χώρες με τον υψηλότερο δείκτη κινδύνου φτώχειας (23.1%) cxiii και στην τέταρτη θέση ανάμεσα στις 28 χώρες της ΕΕ με το υψηλότερο ποσοστό των ανθρώπων που βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού πριν από τις κοινωνικές μεταβιβάσεις (34.6%). cxiv Έτος Πίνακας 3: Συνολική δημόσια κοινωνική δαπάνη ως ποσοστό του ΑΕΠ Συνολική δημόσια κοινωνική δαπάνη ως ποσοστό του ΑΕΠ (πηγή ΟΑΣΑ (2013), "Gvernment scial spending", Scial Issues: Key Tables frm OECD, N. 1) Κίνδυνος Φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις (πηγή ΕΛΣΤΑΤ) 2006 21.3 20,8 2007 21.6 20,2 2008 22.2 20,1 2009 23.9 19,7 2010 23.3 20,1 2011 24.4 21,4 2012 24.1 23,1 21

Πίνακας 4: Σχετική και ακραία φτώχεια στην Ελλάδα, 2009-2012 Πηγή: Eurstat (EU-SILC) Συνολικά 2,5 εκατομμύρια άνθρωποι βρίσκονται κάτω από το όριο της σχετικής φτώχειας, ενώ 3,8 εκατομμύρια άνθρωποι κινδυνεύουν από τη φτώχεια λόγω της υλικής αποστέρησης και της ανεργίας. cxv Το 2013 το όριο της φτώχειας ήταν 432/ μήνα για τα μονομελή νοικοκυριά και 908/μήνα για μια τετραμελή οικογένεια.με Ενώ, για την περιοχή της Αττικής το έτος 2013, με βάση το δείκτη που αναφέρεται στην ακραία φτώχεια, έφτανε σε 233 ευρώ ανά άτομο και 684 για μια τετραμελή οικογένεια (σημ. για ένα νοικοκυριό, χωρίς έξοδα, όπως υποθήκη ή ενοικίαση). cxvi Αξίζει να σημειωθεί ότι τα τελευταία χρόνια καταγράφεται δραματική αύξηση της απόλυτης φτώχειας. cxvii Στο σημείο αυτό, αξίζει να υπενθυμιστεί ότι σύμφωνα με το επικαιροποιημένο Εθνικό Σχέδιο Μεταρρυθμίσεων για τη στρατηγική «Ευρώπη 2020», που υπέβαλε η ελληνική κυβέρνηση το 2014, επιδιώκεται έως το 2020 να έχουν βγει από τη φτώχεια 450.000 άτομα, εκ των οποίων 100.000 παιδιά! cxviii Πίνακας 5: Ελλάδα- Υλική Αποστέρηση, 2002-2012 Πηγή: Κατηγορία Στατιστικής: Πληθυσμός και Αγορά Εργασίας, ΕΛΣΤΑΤ 22

Πίνακας 6: Κίνδυνος Φτώχειας σε χώρες της ΕΕ Πηγή: Eurstat (EU-SILC) 23

Πίνακας 7: Μηνιαία μέση δαπάνη ανά νοικοκυριό σε ευρώ: 2013 and 2012 HBS Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ cxix Σύμφωνα με τον Οργανισμό Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (ΟΑΕΔ), μόνο το 25% των ανέργων της Αττικής, και αντίστοιχα το 23% της Κεντρικής Μακεδονίας, λάμβαναν επιδόματα ανεργίας στο τέλος του 2012. Τα ποσοστά αυτά είναι σημαντικά χαμηλότερα από εκείνα του 2010. Παρόλο δηλαδή που ο αριθμός των ανέργων αυξήθηκε σημαντικά, ο αριθμός των δικαιούχων του επιδόματος παρέμεινε σχεδόν σταθερός. cxx Πίνακας 8: Δείκτης Ανεργίας Ελλάδα Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Κατά τη διάρκεια του τρίτου τετραμήνου του 2014 ο δείκτης ανεργίας ήταν 26.6%, κατά τι μειωμένος σε σχέση με το αντίστοιχο τετράμηνο του 2013 (27.3%). Ο αριθμός των ανέργων άγγιξε το 1,280,101 ανθρώπους πλήττοντας πλέον και τους επικεφαλής των νοικοκυριών, πολλοί εκ των οποίων είναι άντρες σε παραγωγικής ηλικία. Η ανεργία των νέων, που ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα 15-24 ετών, έφτασε στο 52%, ενώ υπάρχουν πολλά νοικοκυριά χωρίς κανέναν εργαζόμενο και στέρηση των αναγκαίων παροχών για την επιβίωσή τους. cxxi Συγχρόνως, παρατηρείται σημαντική αύξηση των μακροχρόνια ανέργων. Κατά τα τελευταία πέντε έτη, ο αριθμός τους άγγιξε πρωτοφανή επίπεδα, ενώ αυξήθηκαν και τα ποσοστά των νέων ανέργων, χωρίς ωστόσο να υπάρχει ουσιατική πολιτική αντιμετώπιση, πέραν κάποιων περιορισμένων και κατακερματισμένων προσπαθειών. 24

Πίνακας 9: Μακροχρόνια Άνεργοι (%), Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Γενικά θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η κρίση δεν άφησε ανέγγιχτη καμία πτυχή της Ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Τα τελευταία 5 χρόνια το εθνικό εισόδημα μειώθηκε σχεδόν κατά ένα τέταρτο. Η ανεργία εκτοξεύτηκε αγγίζοντας το ένα τρίτο (1/3) του εργατικού δυναμικού. Η φτώχεια και η ανισότητα αυξάνονται. Οι κοινωνικές υπηρεσίες καλούνται να αντιμετωπίσουν με λιγοστούς πόρους την απόλυτη αύξηση αιτημάτων και αναγκών. Οι πολιτικές λιτότητας απέτυχαν να αντισταθμίσουν, και εντέλει ενίσχυσαν, τις αρνητικές επιπτώσεις της ύφεσης. cxxii Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ξεκινά η πιλοτική εφαρμογή του ΕΕΕ το τελευταίο εξάμηνο του 2014. 3.2. Εμπόδια και προκλήσεις εφαρμογής του προτεινόμενου σχήματος Στα πλαίσια της πολιτικής και ακαδημαϊκής συζήτησης που έχει αναπτυχθεί όπως αυτή και παραπάνω αναφέρθηκε- έχουν αναζητηθεί μεταξύ άλλων οι βασικοί λόγοι που να εξηγούν την μακρόχρονη απουσία θεσμοθέτησης και εφαρμογής του ΕΕΕ. Οι εξηγήσεις που δίδονται επίσημα, σε επίπεδο θεσμικών φορέων, συνδέουν την απουσία αυτή με: α) την έλλειψη μηχανισμών εντοπισμού των δυνητικών δικαιούχων β) τις διοικητικές ανεπάρκειες και την γραφειοκρατία γ)τις ελλείψεις ή και αδυναμίες των κοινωνικών δομών. cxxiii Στα πλαίσια της ακαδημαϊκής κοινότητας, υποστηρίζεται ότι η μη εφαρμογή του ΕΕΕ θεωρήθηκε «θέμα χαμηλής πολιτικής προτεραιότητας», cxxiv κυρίως λόγω : α) του ρόλου της οικογένειας (που λειτούργησε ως μηχανισμός αναπλήρωσης των κενών του προνοιακού συστήματος) β) της φύση της ανεργίας γ) της αγροτικής διάστασης της φτώχειας δ) των προκλήσεων που έθεσε η μετανάστευση cxxv Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις προσεγγίσεις, τα εμπόδια εφαρμογής του παρόντος προτεινόμενου σχήματος ΕΕΕ, θα μπορούσαν να εξεταστούν υπό το πρίσμα των παρακάτω βασικών σημείων διαπιστώσεων: 1. Έλλειψη ολοκληρωμένου συστήματος κοινωνικής φροντίδας (κατακερματισμός) σε συνδυασμό με την αντίληψη της κοινωνικής πρόνοιας «ως συστήματος διαχείρισης κρίσεων», στερούμενο τεκμηριωμένου σχεδιασμού και αποτελεσματικών συνεργιών. 2. Η αξιολόγηση του ΕΕΕ θα μπορούσε να κριθεί με βάση τον βαθμό που συμβάλει στην μείωση του χάσματος της φτώχειας. Ωστόσο, στα πλαίσια της Ελληνικής πραγματικότητας κάθε νομοθετική και πολιτική προσπάθεια σε αυτήν την 25