Η Μεταβολή της Ζήτησης του Αρδευτικού Νερού ως Συνέπεια της Τιµολόγησής του

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 399 Η Μεταβολή της Ζήτησης του Αρδευτικού Νερού ως Συνέπεια της Τιµολόγησής του. ΛΑΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Π. ΛΑΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Γ. ΜΥΛΟΠΟΥΛΟΣ Γεωπόνος, MSc Καθηγητής Α.Π.Θ. Καθηγητής Α.Π.Θ. Περίληψη Η αρδευόµενη γεωργία στην Ελλάδα αποτελεί ένα θέµα µε ι- διαίτερη σηµασία και οποιαδήποτε µεταβολή στις σχετικές οικονοµικές παραµέτρους είναι επίσης εθνικής σπουδαιότητας. Η ε- φαρµογή της οδηγίας της ΕΕ για το νερό αποτελεί την πιο πιθανή µελλοντική αιτία µιας τέτοιας αλλαγής, κυρίως σε ό,τι αφορά την πολιτική για την τιµολόγηση του αρδευτικού νερού. Στο πνεύµα αυτό, η παρούσα εργασία στοχεύει στον προσδιορισµό της καµπύλης ζήτησης του αρδευτικού νερού, βασισµένης σε στοιχεία από αγροτική περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας. Με βάση την κα- µπύλη, εξετάζονται οι επιπτώσεις της µείωσης της κατανάλωσης του αρδευτικού νερού στους κρίσιµους παράγοντες της γεωργικής παραγωγής (π.χ. πρόσοδος γεωργικών εκµεταλλεύσεων και γεωργική απασχόληση). Η µεθοδολογική προσέγγιση στηρίζεται στην υπόθεση της µεγιστοποίησης του οφέλους. Εφαρµόζεται ένα µοντέλο γραµµικού προγραµµατισµού, που διατυπώνεται µε βάση τις εκτάσεις των σηµαντικότερων καλλιεργειών της περιοχής µελέτης κάτω από περιορισµούς των τοπικών καλλιεργητικών πρακτικών και των συνθηκών αγοράς και εµπορίας των σχετικών αγροτικών προϊόντων. Abstract Irrigated agriculture in Greece is an issue of particular importance and any change in the related economic parameters is also of national importance. The implementation of the EU water directive is the most expected occasion of such a change, mainly regarding the policy for pricing the use of irrigation water. In this sense, the present work aims in the determination of the irrigation water demand function, based on data from a rural region of Central Macedonia. Use of the function enables the examination of the impact of reducing the water consumption on the critical factors of agricultural production (e.g. revenue of agricultural activities and agricultural employment). The methodological approach relies in the profit maximisation hypothesis. A linear programming model is applied, formulated to optimally allocate the acreages of the most important crops in the study area under the constraints of local farming practices and the conditions of marketing the relevant agricultural products. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αρδευόµενη γεωργία αποτελεί σήµερα ένα σηµαντικό ζήτηµα σε παγκόσµιο επίπεδο για δύο βασικούς λόγους: α) Είναι τελείως απαραίτητη για την παραγωγή τροφίµων. β) Με δεδοµένη τη σπανιότητα του νερού, η ποσοστιαία αναλογία του αρδευτικού νερού, που φθάνει το 70% της παγκόσµιας κατανάλωσης, δηµιουργεί έντονα προβλήµατα στις λοιπές ανταγωνιστικές χρήσεις του. Οι παραπάνω λόγοι και το γεγονός ότι η χρήση του αρδευτικού νερού απαιτεί υψηλές επενδύσεις για την κατασκευή απαραίτητων έργων, οδηγεί τις κυβερνήσεις να αναζητούν εξειδικευµένες πολιτικές κατανοµής των υδατικών πόρων στους αγρότες. Μία από τις κυρίαρχες πολιτικές είναι η τιµολόγηση [1]. Οι διάφορες µέθοδοι κατανοµής του νερού, ειδικά όταν στηρίζονται σε τιµολογιακή πολιτική, έχουν επιπτώσεις που σχετίζονται µε φυσικές, κοινωνικές, θεσµικές και πολιτικές παραµέτρους. Τα ζητήµατα που πρέπει να λαµβάνονται υπόψη αφορούν ταυτόχρονα στην αποτελεσµατικότητα, τη δικαιοσύνη, τη διοικητική δοµή και την πολιτική κατανοµής του νερού [2]. Καθώς οι τοπικές ιδιαιτερότητες διαφοροποιούν αισθητά το πρόβληµα, προκύπτει η ανάγκη της εκτίµησης της οικονοµικής αξίας του νερού πριν από κάθε απόφαση για σχετικές δράσεις και έργα [3]. Η µετάβαση από την επικρατούσα κατάσταση της δωρεάν ή πολύ χαµηλού κόστους παροχής του αρδευτικού νερού σ ένα καθεστώς ουσιαστικής χρέωσής του δεν βρίσκει όλες τις χώρες στην ίδια κατάσταση αποδοχής και ετοιµότητας [4]. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση η Οδηγία για το νερό [5] έχει προκαλέσει για το θέµα έντονη συζήτηση, κυρίως σχετικά µε τις επιπτώσεις της τιµολόγησης στις οικονοµίες ορισµένων χωρών. Ειδικές µελέτες ερευνούν µάλιστα και πιο εξειδικευµένες καταστάσεις, που προκύπτουν από τη σύγκρουση των αρχών της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής µ αυτές της Οδηγίας [6]. Στο πλαίσιο των παραπάνω, η παρούσα εργασία έχει ως στόχο να συµβάλει στον σχετικό προβληµατισµό µέσω της εφαρµογής στον Ελληνικό χώρο µιας µεθοδολογίας διερεύνησης των επιπτώσεων της πιθανής τιµολόγησης του αρδευτικού νερού στη ζήτησή του αλλά και σε κρίσιµους παράγοντες της γεωργικής παραγωγής.

400 Οικονοµικοί, Κοινωνικοί και Πολιτικοί Παράγοντες στη ιαχείριση των Υδατικών Πόρων 2. ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΙΜΟΛΟΓΙΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ Η περιοχή µελέτης (Σχήµα 1) εκτείνεται σε µια έκταση 700 χιλιάδων στρεµµάτων και αποτελεί περίπου το 50% της λεκάνης του ποταµού Λουδία. Εκτείνεται στους νοµούς Ηµαθίας και Θεσσαλονίκης και περιλαµβάνει και εκτάσεις της ευρύτερης περιοχής του έλτα Αξιού Λουδία Αλιάκµονα, οι οποίες προστατεύονται από διεθνείς περιβαλλοντικές συµφωνίες (Ramsar, Natura 2000). Το µεγάλο µέγεθος της περιοχής και ο αγροτικός της χαρακτήρας την καθιστούν αντιπροσωπευτική για τη φύση του εξεταζόµενου προβλήµατος. Σχήµα 1: Η περιοχή µελέτης Η γεωργία είναι η πιο σηµαντική οικονοµική δραστηριότητα της περιοχής. Συνολικά καλλιεργούνται περίπου 580 χιλιάδες στρέµµατα από τα οποία το 97% αρδεύεται. Οι κυριότερες καλλιέργειες είναι το βαµβάκι, το ρύζι, το καλαµπόκι, οι ροδακινιές, τα τεύτλα και η µηδική. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται οι εκτάσεις όλων των υφιστά- µενων καλλιεργειών στην περιοχή µελέτης κατά την καλλιεργητική περίοδο του έτους 2002. Πίνακας 1: Εκτάσεις υφιστάµενων αρδευόµενων καλλιεργειών στην περιοχή µελέτης Έκταση Ποσοστό Καλλιέργεια (στρέµµατα) (%) Βαµβάκι 217.020 38,62 Ρύζι 106.933 19,03 Καλαµπόκι 59.584 10,60 Ροδακινιές 52.397 9,33 Ζαχαρότευτλα 44.452 7,91 Μηδική 23.847 4,24 Λοιπά δένδρα 14.418 2,57 Τοµάτα 13.225 2,35 Κηπευτικά 12.154 2,16 Καπνός 6.506 1,16 Σπαράγγια 6.474 1,15 Λοιπές καλλιέργειες 4.943 0,88 Σύνολο 561.953 100,00 Οι διοικητικές αρµοδιότητες για την κατασκευή, λειτουργία και συντήρηση των αρδευτικών και στραγγιστικών έργων της περιοχής ανήκουν στον Γενικό Οργανισµό Εγγείων Βελτιώσεων (ΓΟΕΒ) της πεδιάδας της Θεσσαλονίκης. Ο ΓΟΕΒ υποδιαιρείται σε 27 Τοπικούς Οργανισµούς (ΤΟΕΒ), από τους οποίους οι 20 εξυπηρετούν την περιοχή µελέτης. Οι ΤΟΕΒ είναι οι διοικητικές µονάδες που έχουν και την ευθύνη της τιµολόγησης του αρδευτικού νερού µε σκοπό την κάλυψη των εξόδων λειτουργίας και συντήρησής τους. Για τον σκοπό αυτό χρησιµοποιείται η στρεµµατική τιµολόγηση, η οποία διαφοροποιείται µόνο για την καλλιέργεια ρυζιού καθώς και για τη χρήση επιφανειακού ή υπόγειου δικτύου µεταφοράς νερού. Παρουσιάζει ωστόσο σηµαντικές διαφορές µεταξύ των διαφόρων ΤΟΕΒ, καθώς οι ετήσιες εισφορές κυµαίνονται από 7 έως και 18 ανά στρέµµα. Η στρεµµατική τιµολόγηση αποτελεί τη λιγότερο α- ποτελεσµατική µορφή τιµολόγησης του νερού, καθώς δεν χρεώνει τους αγρότες ανάλογα µε την ποσότητα του νερού που καταναλώνουν αλλά αποτελεί ουσιαστικά µια επιπλέον µεταβλητή δαπάνη [1]. Βρέθηκε µάλιστα πως στην περιοχή της λεκάνης του Λουδία η τιµή που πληρώνουν οι αγρότες σε κάθε ΤΟΕΒ δεν έχει καµία σχέση α- ναλογίας µε την ανά στρέµµα κατανάλωση νερού [7]. Για τον σκοπό αυτό θα ήταν ίσως σκόπιµη η εφαρµογή µιας νέας τιµολογιακής πολιτικής και, πιο συγκεκριµένα, της ογκοµετρικής µεθόδου, όπου ένας κεντρικός φορέας διαχείρισης υδατικών πόρων, κατά προτίµηση µε διοικητικά όρια που προσδιορίζονται από τα όρια µιας λεκάνης α- πορροής όπως ορίζει η Οδηγία 2000/60/ΕΚ [5] θα ο- ρίζει τιµές ανά κυβικό µέτρο νερού, θα συγκεντρώνει τις εισφορές των αγροτών και θα εποπτεύει την ορθή εφαρ- µογή του συστήµατος. 3. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΑΜΠΥΛΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΡ ΕΥΤΙΚΟΥ ΝΕΡΟΥ Για τον προσδιορισµό της καµπύλης ζήτησης του νερού είναι απαραίτητο να εκτιµηθούν οι ποσότητές που καταναλώνουν οι γεωργοί για ένα συγκεκριµένο εύρος τιµών της χρέωσής του. Θεωρείται λοιπόν αναγκαία η χρήση της ογκοµετρικής τιµολόγησης, όπου οι στρεµµατικές εισφορές που πληρώνουν σήµερα οι γεωργοί θεωρούνται ως τµήµα των µεταβλητών δαπανών τους και ό- που η υφιστάµενη κατάσταση αποτελεί την κατάσταση αναφοράς, στην οποία το νερό προσφέρεται σε µηδενική τιµή στους διάφορους χρήστες του. Η µέθοδος που χρησιµοποιήθηκε για την κατασκευή της καµπύλης ζήτησης του αρδευτικού νερού βασίζεται σε ένα µοντέλο γραµµικού προγραµµατισµού, το οποίο αναλύει την επίδραση της τιµής του νερού σε µια σειρά από γεωργικές παραµέτρους [8,9]. Η αντικειµενική συνάρτηση που επιχειρείται να µεγιστοποιηθεί είναι αυτή του ακαθάριστου κέρδους µιας γεωργικής εκµετάλλευσης, καθώς προσεγγίζει αρκετά καλά το καθαρό κέρδος των γεωργών, που είναι δύσκολο να εκτιµηθεί άµεσα. Η τιµή του νερού, στα διάφορα επίπεδα που ορίζεται, είναι

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 401 δυνατό να αποτελέσει σηµαντικό προσδιοριστικό παράγοντα του κόστους παραγωγής και κατ επέκταση του κέρδους του γεωργού. Εποµένως, στο πλαίσιο µιας ορθολογικής οικονοµικής διαχείρισης της γεωργικής εκµετάλλευσης, υψηλότερες τιµές χρέωσης του νερού άρδευσης θα συνεπάγονται και µικρότερες καταναλώσεις νερού, διαµορφώνοντας έτσι τη καµπύλη ζήτησης του συγκεκρι- µένου αγαθού. Οι καλλιέργειες οι οποίες χρησιµοποιήθηκαν ως µεταβλητές απόφασης (Χ i ) στη διαµόρφωση του µοντέλου του γραµµικού προγραµµατισµού περιλαµβάνουν, εκτός από τις υφιστάµενες αρδευόµενες, και τρεις µη αρδευό- µενες καλλιέργειες. Συµπεριλήφθηκε επίσης, ως µεταβλητή απόφασης, και η δυνατότητα επιλογής της αγρανάπαυσης (SA). Ο λόγος για τον οποίο επιλέχθηκαν αυτές οι επιπρόσθετες µεταβλητές είναι η παροχή της δυνατότητας στο µοντέλο να διαχειρίζεται ένα πιο ελαστικό, σε ό,τι αφορά τις απαιτήσεις σε νερό, σχέδιο παραγωγής που, εποµένως, είναι ικανό να προσφέρει εφικτές και βιώσιµες λύσεις µε αρκετά µικρότερες συνολικές καταναλώσεις. Ο Πίνακας 2 περιέχει το σύνολο αυτό των καλλιεργειών καθώς και την επικρατέστερη µέθοδο άρδευσής τους. Αξίζει να αναφερθεί πως οι µεταβλητές Χ i είναι εκφρασµένες ως ποσοστιαία κατανοµή των καλλιεργειών στη συνολική έκταση. Έτσι, τα αποτελέσµατα που θα προκύψουν θα είναι αντιπροσωπευτικά µιας µέσης εκµετάλλευσης, έκτασης 100 στρεµµάτων, στην περιοχή µελέτης. Πίνακας 2: Εναλλακτικές καλλιέργειες και µέθοδος άρδευσής τους στην περιοχή µελέτης Καλλιέργεια Μεταβλητή Μέθοδος άρδευσης Βαµβάκι Χ1 Τεχνητή βροχή Ρύζι Χ2 Επιφανειακή Καλαµπόκι Χ3 Τεχνητή βροχή Ροδακινιές Χ4 Επιφανειακή Ζαχαρότευτλα Χ5 Τεχνητή βροχή Μηδική Χ6 Επιφανειακή Λοιπά δένδρα Χ7 Επιφανειακή Τοµάτα Χ8 Τεχνητή βροχή Κηπευτικά Χ9 Τεχνητή βροχή Σιτάρι σκληρό Χ10 Μη αρδευόµενη Καπνός Χ11 Επιφανειακή Σπαράγγια Χ12 Τεχνητή βροχή Καπνός Χ13 Μη αρδευόµενη Βαµβάκι Χ14 Μη αρδευόµενη Αγρανάπαυση SA - Η αντικειµενική συνάρτηση του µοντέλου επιδιώκει τη µεγιστοποίηση του συνολικού ακαθάριστου κέρδους (ΑΚ), το οποίο προκύπτει από την εξίσωση: AK = AKi Xi (1) i Το ακαθάριστο κέρδος κάθε καλλιέργειας (ΑΚ i ) είναι το οικονοµικό αποτέλεσµα που προκύπτει από τη διαφορά της ακαθάριστης προσόδου (αξία παραγόµενου προϊόντος και επιδοτήσεις) µείον το µεταβλητό κόστος παραγωγής (κόστος λιπασµάτων, γεωργικών φαρµάκων, σπόρων, ξένης εργασίας και στρεµµατικών εισφορών για αρδεύσεις). Στο µεταβλητό κόστος συνυπολογίζεται και το κόστος του καταναλισκόµενου νερού για τα διάφορα επίπεδα τιµών του. Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται αναλυτικά τα παραπάνω οικονοµικά µεγέθη κάθε καλλιέργειας στην κατάσταση αναφοράς (µηδενική τιµή νερού) για το έτος 2002, καθώς και οι ανάγκες των καλλιεργειών σε νερό και ώρες ανθρώπινης εργασίας. Οι δύο τελευταίες παράµετροι επηρεάζουν αντίστοιχα τη συνολική κατανάλωση νερού και την απασχόληση στον πρωτογενή τοµέα της περιοχής. Πρέπει εποµένως να ληφθούν υπόψη κατά την ανάλυση και ερµηνεία των αποτελεσµάτων του γραµµικού προγραµµατισµού. Πίνακας 3: Υπολογισµός ακαθάριστου κέρδους και αναγκών σε νερό και εργασία κάθε καλλιέργειας Ακαθάριστη πρόσοδος Μεταβλητό κόστος Ακαθάριστο κέρδος Ζήτηση νερού Ανάγκες εργασίας ( /στρ) ( /στρ) ( /στρ) (m 3 /στρ) (ώρες/στρ) Χ1 255 180 75 569 29 Χ2 250 147 103 1.198 17 Χ3 212 172 40 634 29 Χ4 528 315 213 756 68 Χ5 288 201 87 746 33 Χ6 222 122 100 909 25 Χ7 1.052 422 629 746 92 Χ8 496 259 237 560 38 Χ9 1.389 829 560 811 103 Χ10 73 37 36 0 4 Χ11 1.005 501 504 585 129 Χ12 615 479 136 811 100 Χ13 465 416 49 0 128 Χ14 101 76 25 0 13 SA 22 0 22 0 0 Όσον αφορά το πεδίο των δυνατών τιµών που µπορούν να πάρουν οι µεταβλητές απόφασης, αυτό καθορίζεται από διάφορους περιορισµούς, οι κυριότεροι από τους οποίους είναι οι εξής:

402 Οικονοµικοί, Κοινωνικοί και Πολιτικοί Παράγοντες στη ιαχείριση των Υδατικών Πόρων 1. Περιορισµός έκτασης: Το σύνολο της καλλιεργήσιµης έκτασης δεν πρέπει να ξεπερνάει τα 100 στρέµµατα (ποσοστιαία κατανοµή). 2. Περιορισµοί αγροτικής πολιτικής: Το σχέδιο παραγωγής της περιοχής πρέπει να είναι σε συµφωνία µε τις αρχές της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ). Έτσι, τέθηκαν για παράδειγµα περιορισµοί 45% στο σύνολο των σιτηρών (εξαιτίας της γενικότερης τάσης καλλιέργειας σιτηρών στην Ε.Ε), 40% στο βαµβάκι και 2% στον καπνό (εξαιτίας των εκτάσεων που δικαιούνται επιδοτήσεις). 3. Περιορισµοί συνθηκών αγοράς και εµπορίας γεωργικών προϊόντων: Οι δυνατότητες των τοπικών δικτύων διανοµής και η παραδοσιακή εµπορία ορισµένων προϊόντων στην ευρύτερη περιοχή θέτουν αρκετούς περιορισµούς στην παραγωγή (π.χ. κηπευτικά, βιοµηχανική τοµάτα, µηδική). Αξίζει να σηµειωθεί πως σε αντίθεση µε την κοινή πρακτική του ορισµού µόνο ανώτατων εκτάσεων, στο µοντέλο αυτό συµπεριλήφθηκαν και ελάχιστες επιτρεπόµενες εκτάσεις για ε- κείνα τα προϊόντα, που µε πλήθος µεταποιητικών εργοστασίων αποτελούν το συγκριτικό γεωργικό πλεονέκτηµα της περιοχής (ροδάκινα) καθώς και για τα ζαχαρότευτλα, διότι εφοδιάζουν το ζαχαρουργείο της ΕΒΖ που βρίσκεται µέσα στα όρια της περιοχής µελέτης. Οι περιορισµοί που αναφέρθηκαν αποτελούν το βασικό σενάριο, στο πλαίσιο του οποίου επιδιώκεται η µεγιστοποίηση του κέρδους του γεωργού. Είναι ένα σενάριο το οποίο ενσωµατώνει αρκετές πτυχές της αγροτικής πολιτικής στην περιοχή µελέτης και είναι αρκετά ευέλικτο σε διαφορετικά επίπεδα κατανάλωσης νερού. Ωστόσο, παραλείπει να συµπεριλάβει κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις που είναι πιθανό να προκαλέσει µια τι- µολογιακή πολιτική του νερού. Για τον σκοπό αυτό χρησιµοποιείται συνήθως η πολυκριτηριακή µέθοδος [10]. Έγινε ωστόσο προσπάθεια να ληφθεί εν µέρει υπόψη η περιβαλλοντική διάσταση, βάσει ορισµένων επιπλέον περιορισµών, οι οποίοι καταλήγουν σε ένα δεύτερο σενάριο µεγιστοποίησης. Στο δεύτερο αυτό σενάριο επιχειρείται να συνδυαστεί η µεγιστοποίηση του οικονοµικού οφέλους από τη γεωργία µε µια περισσότερο περιβαλλοντική διαχείριση του αρδευτικού νερού. Λαµβάνοντας εποµένως υπόψη την Κοινή Υπουργική Απόφαση για τον χαρακτηρισµό των περιοχών που ανήκουν στην περιοχή Ramsar του δέλτα Αξιού Λουδία - Αλιάκµονα, στην οποία απαγορεύεται η επέκταση των αρδεύσεων και η δηµιουργία νέων αρδευτικών έργων, και επεκτείνοντάς την για το σύνολο της περιοχής, ορίστηκαν ως ανώτερες εκτάσεις των αρδευό- µενων καλλιεργειών οι υφιστάµενες κατά το έτος µελέτης (2002). Ορίστηκε επίσης, σύµφωνα µε την τελευταία α- ναθεώρηση της ΚΑΠ, ως ποσοστό υποχρεωτικής αγρανάπαυσης το 10% της συνολικής έκτασης. Η σύγκριση των δύο εναλλακτικών σεναρίων έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί δείχνει τις διαφορές µεταξύ δύο καταστάσεων οι οποίες διαφέρουν µονάχα στην περιβαλλοντική ή µη, θεώρηση του νερού. 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1. Καµπύλη ζήτησης του αγροτικού νερού Κύριος στόχος της παρούσας εργασίας είναι ο προσδιορισµός της καµπύλης ζήτησης του νερού στη λεκάνη απορροής του ποταµού Λουδία. Η εφαρµογή των δύο διαφορετικών σεναρίων, που περιγράφηκαν παραπάνω, στο µοντέλο γραµµικού προγραµµατισµού έγινε για τιµές πώλησης του νερού που κυµαίνονται από τη µηδενική χρέωση, που επικρατεί σήµερα, έως και µια ανώτερη χρέωση ίση µε 0,25 /m 3. 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 Περιβαλλοντική Μη Περιβαλλοντική ζήτηση νερού (m 3 /στρ) Σχήµα 2: Καµπύλες ζήτησης του αρδευτικού νερού στην περιοχή µελέτης για τα δύο διαφορετικά σενάρια διαχείρισης Οι καµπύλες που προέκυψαν απεικονίζονται στο Σχή- µα 2. Πρόκειται για δύο καµπύλες οι οποίες αποτελούν τυπική µορφή καµπυλών ζήτησης καθώς υψηλότερες τιµές του νερού σχετίζονται µε µικρότερη κατανάλωση και εποµένως και µε µικρότερη ζήτηση νερού. Αξίζει να σηµειωθεί πως ακόµα και µε µηδενική τιµή νερού στο πρώτο σενάριο, όπου δεν τίθεται κάποιος άµεσος ή έµµεσος ποσοτικός περιορισµός κατανάλωσης νερού, υπάρχει µια µέγιστη ζητούµενη ποσότητα νερού κοντά στα 800 m 3 /στρ. Αυτό έρχεται σε αντίθεση µε την υπόθεση της οικονοµικής θεωρίας ότι οι καµπύλες ζήτησης µειώνονται µονοτονικά (όσο η τιµή τείνει στο µηδέν η ποσότητα τείνει στο άπειρο). Ωστόσο, η µορφή των δύο καµπυλών βρίσκεται σε συµφωνία και παρουσιάζει πολλές οµοιότητες µε καµπύλες που προκύπτουν από την εφαρµογή α- ντίστοιχων µεθόδων σε περιοχές µε παρόµοιες [9] αλλά και µε διαφορετικές συνθήκες παραγωγής και διάθεσης γεωργικών προϊόντων, όπως για παράδειγµα στην Ισπανία [8] και τις Η.Π.Α. [11]. Οι δύο καµπύλες έχουν σχεδόν το ίδιο σχήµα και διαφέρουν µεταξύ τους κυρίως στο ότι αυτή που σχηµατίζεται από το περιβαλλοντικό σενάριο προκύπτει από µια οριζόντια µετατόπιση της άλλης κατά 100 m 3 /στρ. περίπου. Αποτελεί δηλαδή µια έµµεση ποσόστωση του αρδευτικού νερού, που θα συγκριθεί στη συνέχεια µε περιπτώσεις άµεσων ποσοστώσεων. Όπως φαίνεται στο Σχή- µα 2, οι δύο καµπύλες µπορούν να χωριστούν σε τέσσερα, οµοιόµορφα στην κλίση τους, τµήµατα. Τα δύο από

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 403 αυτά είναι ανελαστικά (0-0,04 και 0,1-0,2 /m 3 ), µε πολύ µικρή µεταβολή στη ζήτηση του νερού σε δεδοµένες αυξήσεις των τιµών του. Τα ανελαστικά αυτά τµήµατα ακολουθούν και στις δύο περιπτώσεις δύο ελαστικά τµήµατα (0,04-0,1 και 0,2-0,25 /m 3 ) µε σηµαντική µεταβολή στις υδατοκαταναλώσεις νερού, εξαιτίας της προσαρµογής του καλλιεργητικού σχεδίου σε λιγότερο υδροβόρες καλλιέργειες. Οι καλλιέργειες του σχεδίου για τα δύο σενάρια και οι µεταβολές του στα διάφορα επίπεδα τιµολόγησης παρουσιάζονται στον Πίνακα 4 (µέσα: η καλλιέργεια εισάγεται στο καλλιεργητικό σχέδιο έξω: η καλλιέργεια εξάγεται απ αυτό). Στον Πίνακα 5 εµφανίζεται (ποσοστιαία κατανοµή) το προκύπτον καλλιεργητικό σχέδιο του βασικού σεναρίου για κάθε τιµή νερού. Αναλυτικά, στο πρώτο τµήµα της καµπύλης ζήτησης (0-0,04 /m 3 ) η αύξηση της τιµής του νερού δεν επιφέρει καµία µεταβολή στο βασικό σχέδιο παραγωγής ενώ σε αυτό που ακολουθεί περιβαλλοντική πολιτική αντικαθίστανται µόνο τα καλαµπόκια, που έχουν οριακά µεγαλύτερο ακαθάριστο κέρδος από τη καλλιέργεια σκληρού σιταριού. Η καµπύλη ζήτησης είναι ανελαστική στο τµήµα αυτό, γεγονός που, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια, ση- µαίνει πως η εφαρµογή της τιµολόγησης έχει καθαρά φορο-εισπρακτικό χαρακτήρα, καθώς δεν γίνεται καµία ε- ξοικονόµηση νερού. Στο δεύτερο τµήµα τιµών (0,04-0,1 /m 3 ) οι γεωργοί υποχρεώνονται να εγκαταλείψουν τις καλλιέργειες που έχουν υψηλές αρδευτικές ανάγκες και σχετικά χαµηλή οικονοµική ανταποδοτικότητα, όπως το ρύζι, τα τεύτλα και η µηδική. Αξίζει να αναφερθεί πως στο βασικό σενάριο τα τεύτλα παραµένουν στο σχέδιο, παρόλο που η παραγωγή τους είναι οικονοµικά µη συµφέρουσα, εξαιτίας του αρχικού περιορισµού που είχε τεθεί. Στο τρίτο τµήµα της καµπύλης (0,1-0,2 /m 3 ) το ποτιστικό βαµβάκι δίνει τη θέση του στο ξηρικό και εγκαταλείπεται επίσης η καλλιέργεια σπαραγγιού. Τέλος, για τιµές µεγαλύτερες των 0,2 /m 3 µόνο 4 (τοµάτα, δέντρα, κηπευτικά και ποτιστικός καπνός) από τις 11 αρχικά αρδευόµενες καλλιέργειες παραµένουν στο σχέδιο παραγωγής, που, µάλιστα, περιορίζονται στο 13% της συνολικής έκτασης. Από την παραπάνω ανάλυση προκύπτει ότι εξαιτίας των κατώτατων περιορισµών στην έκταση των τεύτλων και των ροδάκινων, για χρέωση πάνω από µια ορισµένη τιµή του νερού (0,08 και 0,25 /m 3 αντίστοιχα), η οικονοµική τους βιωσιµότητα επιβάλλει την ανάληψη από κάποιον τρίτο φορέα (κράτος, εργοστάσια µεταποίησης, καταναλωτές) του επιπλέον κόστους παραγωγής µε τη µορφή της επιδότησης στον παραγωγό. Ανάλογα οικονο- µικά κίνητρα µπορούν να δοθούν και στο πλαίσιο µιας περισσότερο περιβαλλοντικής διαχείρισης του αγροτικού νερού, µε τη χορήγηση ενίσχυσης σε λιγότερο υδροβόρες καλλιέργειες καθώς και µε την περαιτέρω επιδότηση της αγρανάπαυσης (βρέθηκε πως µια αύξηση κατά 15% της υφιστάµενης επιδότησης την καθιστά ως µια οικονοµικά συµφέρουσα επιλογή για σχετικά υψηλές τιµές νερού). Πίνακας 4: Αρχικό σχέδιο παραγωγής στα δύο σενάρια και είδη καλλιεργειών που εισέρχονται ή εξέρχονται από αυτό σε διαφορετικά επίπεδα τιµών του νερού Εύρος τιµών ( /m 3 ) 0 1 ο σενάριο (βασικό) βαµβάκι ποτιστικό, ρύζι, ροδάκινα, τεύτλα, µηδική, δένδρα, τοµάτα, κηπευτικά, καπνός ποτιστικός, σπαράγγια 0,02-0,04 Καµία µεταβολή 0,06 Μέσα: σκληρό σιτάρι Έξω: ρύζι 2 ο σενάριο (περιβαλλοντικό) βαµβάκι ποτιστικό, ρύζι, καλαµπόκι, ροδάκινα, τεύτλα, µηδική, δένδρα, τοµάτα, κηπευτικά, καπνός ποτιστικός, σπαράγγια, καπνός ξηρικός Μέσα: σκληρό σιτάρι Έξω: καλαµπόκι Έξω: ρύζι 0,08 Έξω: µηδική Έξω: τεύτλα, µηδική 0,10-0,12 Μέσα: βαµβάκι ξηρ. Έξω: βαµβάκι ποτ. Μέσα: βαµβάκι ξηρ. Έξω: βαµβάκι ποτ. 0,14-0,20 Έξω: σπαράγγια Έξω: σπαράγγια 0,25 Καµία µεταβολή Έξω: ροδάκινα Πίνακας 5: Μεταβολή σχεδίου παραγωγής στο βασικό σενάριο ανάλογα µε το εύρος τιµών του αρδευτικού νερού 0-0,04 0,06 0,08 0,1-0,12 0,14-0,2 Χ1 32,5 40 26,5 Χ2 19 Χ3 Χ4 9 9 9 9 9 Χ5 15 15 5 5 5 Χ6 10 10 Χ7 3 3 3 3 3 Χ8 4 4 4 4 4 Χ9 4 4 4 4 4 Χ10 0 11,5 45 45 45 Χ11 2 2 2 2 2 Χ12 1,5 1,5 1,5 1,5 Χ13 Χ14 26,5 28 SA

404 Οικονοµικοί, Κοινωνικοί και Πολιτικοί Παράγοντες στη ιαχείριση των Υδατικών Πόρων = οικονοµικά µη συµφέρουσα παραγωγή 4.2. Επιπτώσεις της τιµολόγησης στο εισόδηµα και τη γεωργική απασχόληση Η εφαρµογή της πολιτικής τιµολόγησης του αρδευτικού νερού, εκτός από τη δυνατότητα µεταβολής της κατανάλωσης που αναλύθηκε παραπάνω, επιφέρει και άλλες έµµεσες συνέπειες στον αγροτικό χώρο που έρχονται συνήθως σε αντιδιαστολή µε τη θετική συµβολή της στην εξοικονόµηση του νερού. Μία αρνητική επίπτωση της τιµολόγησης είναι η συρρίκνωση του γεωργικού εισοδήµατος. Η αύξηση της τι- µής του νερού είναι πιθανό να µειώσει το ακαθάριστο κέρδος του γεωργού µε διάφορους τρόπους. Καταρχήν, µπορεί να συµβάλει άµεσα στην αύξηση των µεταβλητών δαπανών, όσο ο γεωργός διατηρεί σταθερό το υφιστάµενο σχέδιο παραγωγής, αφού, πλέον, οι ίδιες ποσότητες νερού θα κοστίζουν περισσότερο. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα του γραµµικού προγραµµατισµού, το ακαθάριστο κέρδος της γεωργικής εκµετάλλευσης θα µειωθεί κατά 25% έως ότου η αύξηση της τιµής να προκαλέσει κάποια µείωση στην κατανάλωση του νερού. Στη συνέχεια, η µείωση της κατανάλωσης νερού θα οδηγήσει σε αντικατάσταση των καλλιεργειών µε άλλες που θα έχουν λιγότερες ή καθόλου απαιτήσεις σε άρδευση, όµως θα έ- χουν και µικρότερο οικονοµικό αποτέλεσµα. Εποµένως, όπως φαίνεται και στο Σχήµα 3, αυξανόµενες τιµές του νερού οδηγούν σε ολοένα και µικρότερο ακαθάριστο κέρδος, άρα και γεωργικό εισόδηµα. Ο γεωργός έχει επίσης τη δυνατότητα να χρησιµοποιήσει τεχνολογία εξοικονόµησης νερού (π.χ. µέθοδο άρδευσης µε λιγότερες απώλειες) ή να µην αρδεύσει όσο χρειάζεται η κάθε καλλιέργεια, µε αποτέλεσµα τη µείωση της αγοραστικής αξίας των προϊόντων του. Όποιος ωστόσο και να είναι ο τρόπος δράσης του γεωργού, είναι σχεδόν βέβαιο πως θα έχει αρνητικές επιπτώσεις στο εισόδηµά του µε αποτέλεσµα να βρεθεί το σύνολο του αγροτικού πληθυσµού α- ντιµέτωπο µε κάθε προοπτική κοστολόγησης [12]. 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0 0 20 40 60 80 100 120 140 160 Περιβαλλοντική Μη Περιβαλλοντική ακαθάριστο κέρδος ( /στρ) Σχήµα 3: Μεταβολή του ακαθάριστου κέρδους στις διάφορες τι- µές νερού για τα δύο διαφορετικά σενάρια διαχείρισης Μια ιδιαίτερα εποπτική µορφή της συνδυασµένης µεταβολής του ακαθάριστου κέρδους, της κατανάλωσης και των εσόδων που προκύπτουν στις διάφορες τιµές του νερού παρουσιάζεται στο Σχήµα 4. Για παράδειγµα, µε βάση την τιµή 0,1 /m 3 σχηµατίζεται ένα ορθογώνιο του οποίου οι κορυφές ορίζουν τις αντίστοιχες τιµές των τριών αυτών µεγεθών. Στο σχήµα αυτό φαίνεται πως τόσο η κατανάλωση όσο και το ακαθάριστο κέρδος µειώνονται όσο αυξάνει η τιµή, ενώ δεν συµβαίνει το αντίστροφο για τα έσοδα που εισπράττει η αρµόδια δηµόσια αρχή (κυβέρνηση, τοπική αυτοδιοίκηση ή φορέας διαχείρισης). Αντίθετα, τα έσοδα φαίνεται να αυξάνουν µόνο στα ση- µεία όπου η καµπύλη ζήτησης είναι ανελαστική, εκεί δηλαδή που µια αύξηση της τιµής του νερού δεν είναι δυνατό να συνοδευτεί µε µια τουλάχιστον ανάλογη µείωση της ζητούµενης ποσότητας. Στα σηµεία αυτά, και ειδικότερα στις τιµές άνω των 0,1 /m 3 (όπου η κατανάλωση νερού σχεδόν παγιώνεται), οποιαδήποτε αύξηση της τι- µής θα έχει µόνο εισπρακτικό χαρακτήρα. κατανάλωση νερού (m3/στρ) 800 600 400 200 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05 10 20 30 40 έσοδα ( /στρ) ακαθάριστο κέρδος ( /στρ) 60 80 100 120 140 160 Σχήµα 4: Συνδυασµένη µεταβολή ζήτησης, ακαθάριστου κέρδους και εσόδων ( βασικό σενάριο) Μια δεύτερη αρνητική επίπτωση της τιµολόγησης του νερού, µε πολύ σοβαρές κοινωνικές προεκτάσεις στην ευρύτερη περιοχή, είναι η µείωση του συντελεστή παραγωγής της εργασίας. Όπως φαίνεται και στο Σχήµα 5, η µείωση αυτή ακολουθεί σχεδόν τον ίδιο ρυθµό µε τη µεταβολή της ζήτησης του νερού µε συνέπεια οι ανάγκες σε εργασία σχεδόν να υποδιπλασιάζονται στο επίπεδο των 0,1 /m 3 σε σχέση µε την αρχική κατάσταση (τρέχουσα κατά το έτος 2002). Παρατηρείται επίσης ότι µια περιβαλλοντική διαχείριση µε µεγαλύτερη εξοικονόµηση νερού (σενάριο 2) οδηγεί σε περαιτέρω µείωση του απαραίτητου εργατικού δυναµικού. 4.3. Επιβολή ποσοστώσεων στο προσφερόµενο νερό Ως τώρα εξετάστηκε η δυνατότητα µείωσης της κατανάλωσης του νερού αποκλειστικά και µόνο µε την αύξηση της τιµής του. Κάποιοι περιορισµοί στις εκτάσεις των υδροβόρων καλλιεργειών (σενάριο 2) απέφεραν µια ση- µαντική (περίπου 15%) εξοικονόµηση νερού σε όλα τα

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 405 επίπεδα των τιµών, αλλά επέτειναν σε µεγάλο βαθµό τη µείωση του ακαθάριστου κέρδους (περίπου 30% για τιµές από 0 έως και 0,1 /m 3 ) και των αναγκών σε εργασία (20-30% για το ίδιο εύρος τιµών). Για τον λόγο αυτό, καθώς και για το γεγονός ότι η τιµολόγηση µε χαµηλές τιµές δεν επιφέρει σηµαντικές µεταβολές στη µείωση της κατανάλωσης, κρίθηκε σκόπιµο να εξεταστεί ένα τρίτο σενάριο κατά το οποίο ο φορέας διαχείρισης θα επιβάλει, ταυτόχρονα µε την τιµολόγηση, και συγκεκριµένους περιορισµούς στην κατανάλωση νερού µε τη µορφή ποσοστώσεων στην προσφορά του. Από τα τελευταία δύο σχήµατα (Σχήµατα 6 και 7) προκύπτει πως η επιβολή ποσόστωσης στη χρήση του αρδευτικού νερού διαφοροποιεί το σχέδιο παραγωγής - και εποµένως και το ακαθάριστο κέρδος της εκµετάλλευσης - µόνο για τιµές χρέωσης του νερού που κυµαίνονται από 0 έως 0,06 /m 3. Επίσης, διαπιστώνεται ότι µε αυτή την πολιτική µπορεί να επιτευχθούν σηµαντικές µειώσεις στην κατανάλωση του νερού µε αρκετά µικρότερη µείωση του εισοδήµατος του αγρότη. Για παράδειγµα, για την εξοικονόµηση της ίδιας ποσότητας νερού µε το δεύτερο σενάριο η µείωση του ακαθάριστου κέρδους είναι δυνατόν να περιοριστεί µόλις στο 5%. Εποµένως, εάν επιλεγεί η εφαρµογή των ποσοτικών περιορισµών στη χρήση του αρδευτικού νερού (ποσοστώσεις), η τιµολόγηση του νερού είναι δυνατό να περιοριστεί σ έναν επικουρικό ρόλο, ο οποίος θα στοχεύει κυρίως στο να συνειδητοποιήσουν οι χρήστες του την οικονοµική αξία του νερού καθώς και την ανάγκη για την ορθολογική του χρήση. 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Μη περιβαλλοντική ανάγκες σε εργασία (ώρες/στρ) Περιβαλλοντική ακαθάριστο κέρδος ( /στρ) 170,00 150,00 130,00 110,00 90,00 70,00 50,00 200 300 400 500 600 700 800 900 διαθέσιµο νερό (m 3 /στρ) p = 0 p = 0,02 p = 0,04 p = 0,06 p= 0,08 Σχήµα 5: Μεταβολή των αναγκών εργασίας στις διάφορες τιµές του νερού για τα δύο σενάρια διαχείρισης Στο Σχήµα 6 φαίνεται η µεταβολή του ακαθάριστου κέρδους, µε βάση την τιµή, για συγκεκριµένες ποσοστώσεις νερού (από 800 έως και 300 m 3 /στρ), ενώ στο Σχήµα 7 παρουσιάζεται το ίδιο αποτέλεσµα αντίστροφα εκφρασµένο (µε βάση τη ποσότητα που διατίθεται) αλλά µόνο για τις τιµές που επιτρέπουν τη διαφοροποίηση του ακαθάριστου κέρδους. ακαθάριστο κέρδος ( /στρ) 170,00 150,00 130,00 110,00 90,00 70,00 50,00 0 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25 WA = 800 WA = 700 WA = 600 WA = 500 WA = 400 WA = 300 Σχήµα 6: Μεταβολή του ακαθάριστου κέρδους σε σχέση µε την τιµή του νερού σε συγκεκριµένες ποσοστώσεις αρδευτικού νερού (στο βασικό σενάριο) Σχήµα 7: Μεταβολή του ακαθάριστου κέρδους σε σχέση µε τη διαθέσιµη ποσότητα νερού για συγκεκριµένες τιµές του 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στην παρούσα εργασία εξετάζεται όλο το φάσµα των επιπτώσεων µιας πιθανής τιµολογιακής πολιτικής του αρδευτικού νερού στην Ελλάδα, σύµφωνα µε το γενικό πνεύµα των επιταγών της Ευρωπαϊκής Οδηγίας για το νερό [5] και της ενσωµάτωσής της στο εθνικό δίκαιο (Ν. 3199/2003). Για τον σκοπό αυτό επιλέχθηκε µια τυπική περιοχή στον Βορειοελλαδικό χώρο, µεγάλης έκτασης ώστε να είναι αντιπροσωπευτική και, επιπλέον, σε επίπεδο κάλυψης µιας λεκάνης απορροής (ποταµός Λουδίας). Η διατύπωση του οικονοµικού-κοινωνικού προβλή- µατος, που θα προκαλέσει η πιθανή µετάβαση σε καθεστώς πλήρους τιµολόγησης του αρδευτικού νερού, γίνεται µε γνώµονα τους δύο κύριους άξονες πολιτικής που ισχύουν µέσω των αντίστοιχων θεσµικών πλαισίων: α) τη βιώσιµη διαχείριση του νερού (Ευρωπαϊκή Οδηγία) και β) την οικονοµική στήριξη του αγροτικού τοµέα (Κοινή Αγροτική Πολιτική). Το βασικό συµπέρασµα που προκύπτει από την ειδική αυτή ανάλυση δείχνει πως, σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, σε καµία περίπτωση δεν µπορούν να συνυπάρξουν οι δύο παραπάνω θεσµικές πολιτικές, εφόσον παραµείνει σε ισχύ η απαίτηση της Οδηγίας για πλήρη ανάκτηση του κόστους του από τους χρήστες. Το γεγονός αυτό έχει επιβεβαιωθεί ήδη και από αντίστοιχες µελέτες σε άλλες χώρες της Μεσογείου. Ειδικότερα, η εφαρµογή ενός µοντέλου βελτιστοποίησης, µε το οποίο επιδιώκεται η µεγιστοποίηση του οικονοµικού οφέλους των αγροτών από τις καλλιεργητικές τους δραστηριότητες, διασαφηνίζει πλήρως τους κρίσι- µους παράγοντες του προβλήµατος και τις αντίστοιχες ε-

406 Οικονοµικοί, Κοινωνικοί και Πολιτικοί Παράγοντες στη ιαχείριση των Υδατικών Πόρων πιπτώσεις σε σηµαντικούς τοµείς. Από τα αποτελέσµατα λοιπόν γίνονται φανερά τα εξής: 1. Για πολύ χαµηλές τιµές τιµολόγησης του αρδευτικού νερού η ζήτηση είναι ανελαστική. Έτσι, καµία ουσιαστική εξοικονόµηση νερού δεν επιτυγχάνεται, ενώ το δηµόσιο εισπράττει ποσά τα οποία αφαιρούνται απευθείας από το αγροτικό εισόδηµα. 2. Για ένα φάσµα υψηλότερων τιµών, που και πάλι δεν καλύπτουν σε όλες τις περιπτώσεις το πλήρες κόστος του νερού, επιτυγχάνεται εξοικονόµηση νερού, ενώ τα δηµόσια έσοδα δεν αυξάνονται αναλογικά. Αυτό γίνεται µε αναδιάρθρωση του καλλιεργητικού σχεδίου, αντικαθιστώντας δηλαδή υδροβόρες (και προσοδοφόρες) καλλιέργειες από λιγότερο απαιτητικές σε νερό, πού όµως δεν έχουν την ίδια θετική συµµετοχή στο αγροτικό εισόδηµα. 3. Η αναδιάρθρωση αυτή, που προκύπτει εξ ανάγκης, λόγω της αύξησης της τιµής χρέωσης του νερού, έχει πρόσθετες αρνητικές επιπτώσεις κοινωνικού χαρακτήρα. Αυτό συµβαίνει διότι οι λιγότερο υδροβόρες καλλιέργειες έχουν και µικρότερες απαιτήσεις σε ώ- ρες εργασίας, γεγονός που προκαλεί σοβαρό κοινωνικό πρόβληµα στην απασχόληση του αγροτικού πληθυσµού. 4. Εάν στα παραπάνω συνυπολογισθούν και πρόσθετα, περιβαλλοντικού χαρακτήρα, περιοριστικά µέτρα η γενική κατάσταση καθίσταται ακόµα πιο δυσµενής. Τέλος, η µελετηθείσα στην εργασία εφαρµογή µιας εναλλακτικής πολιτικής, σύµφωνα µε την οποία τον πρώτο ρόλο θα έχει η θεσµική επιβολή ποσοστώσεων στη χρήση του νερού ενώ µία χαµηλού ύψους τιµολόγησή του θα συµµετέχει επικουρικά (ως παράγοντας σεβασµού και προστασίας των υδατικών πόρων από τους χρήστες τους), κατέδειξε ότι εξασφαλίζει τόσο τη φυσική όσο και την οικονοµική αποτελεσµατικότητα της χρήσης του νερού µε λιγότερο δυσµενείς κοινωνικές επιπτώσεις. Συνεπώς, το ζήτηµα της τιµολόγησης του αγροτικού νερού στην Ελλάδα φαίνεται να αποτελεί ένα επίκαιρο αντικείµενο συζήτησης και, κυρίως, περαιτέρω έρευνας µε στόχο την ανάδειξη µε µεγαλύτερη λεπτοµέρεια και ακρίβεια όλων των παραµέτρων του προβλήµατος αλλά και των θετικών ή αρνητικών επιπτώσεων απ αυτήν. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Johansson R.C., (2000). Pricing Irrigation Water: A Literature Review, Report No. WPS 2449, The World Bank, Washington, D.C. 2. Johansson R.C., Tsur Y., Roe T.L., Doukkali R., Dinar A., (2002). Pricing irrigation water: a review of theory and practice, Water Policy, 4, 173-199. 3. Ward F.A., Michelsen, A., (2002). The economic value of water in agriculture: concepts and policy applications, Water Policy, 4, 423-446. 4. OECD, (2002). Transition to Full-cost Pricing of Irrigation Water for Agriculture in OECD Countries, OECD, Paris. 5. European Commission, (2000). Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council establishing a framework for community action in the field of water policy, Official Journal of the European Communities, L327, 22/12/2000. 6. Gomez-Limon J., Arriaza M., Berbel J., (2002). Conflicting implementation of agricultural and water policies in irrigated areas in the EU, Journal of Agricultural Economics, 53, 259-281. 7. Latinopoulos D., Mylopoulos Y., (2004). Efficiency and equity considerations on irrigation water pricing: a case study in Loudias river basin, Inter. Confer. Protection and Restoration of the Environment VII, Mykonos, 31 June 1 July. 8. Berbel J., Gomez-Limon J.A., (2000). The impact of water-pricing policy in Spain: an analysis of three irrigated areas, Agricultural Water Management, 43, 219-238. 9. Latinopoulos P., Antonopoulou E., Tziakas V., (2003). Derivation of the irrigation water demand function: a Greek experience, Proc. 8 th International Conference on Environmental Science and Technology, Lemnos Island, 8-10 September, pp. 539-546. 10. Gomez-Limon J.A., Berbel J., (2000). Multicriteria analysis of derived water demand functions: a Spanish case study, Agricultural Systems, 63, 49-72. 11. Fraiture C., Perry C., (2002). Why is irrigation water demand inelastic at low price ranges?, Proc. World Bank Conf. Irrigation Water Policies: Micro and Macro Considerations, Agadir, Morocco. 12. Merrett S., (2002). Twelve theses on the cost and use of irrigation water, Irrigation and Drainage, 51, 265-268.. Λατινόπουλος, Γεωπόνος, MSc University College London, Υποψήφιος ιδάκτορας, Υπότροφος ΙΚΥ, Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 54124. Τηλ./Fax: 2310 995856 / 2310 995711. E-mail: dlatino@civil.auth.gr. Π. Λατινόπουλος, Καθηγητής, Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 54124. Τηλ./Fax: 2310 995718 / 2310 995711. E-mail: latin@civil.auth.gr.

Οικονοµικοί, Κοινωνικοί και Πολιτικοί Παράγοντες στη ιαχείριση των Υδατικών Πόρων 2 Γ. Μυλόπουλος, Καθηγητής, Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 54124. Τηλ./Fax: 2310 995695 / 2310 994310. E-mail: mylop@civil.auth.gr.