Η ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΣΤΙΚΟΥ, ΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Α ΕΠΙΠΕΔΟΥ Δ Ι Π Λ Ω Μ Α Τ Ι Κ Η Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α Η ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΦΟΥΝΤΕΔΑΚΗ ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΜΥΛΩΝΑΚΗ Θεσσαλονίκη, Μάρτιος 2013 0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Ω Ν Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η 5 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ (άρθρο 2 1 Σ) 7 Η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (άρθρο 5 1 Σ) - ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 9 ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ (άρθρο 57 ΑΚ) 11 ΟΙ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ 14 I. εκφάνσεις της φυσικής υπόστασης του προσώπου 16 II. εκφάνσεις της εσωτερικής υπόστασης του προσώπου 16 III. η ελευθερία του προσώπου και η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας 17 ειδικότερα η ελευθερία της έκφρασης και το δικαίωμα στην πληροφόρηση : 19 IV. εκφάνσεις της ηθικής υπόστασης του προσώπου 22 V. το δικαίωμα χρήσης κοινοχρήστων πραγμάτων 23 VI. τα μέσα προσδιορισμού της ταυτότητας του προσώπου 24 ειδικότερα η εικόνα του προσώπου 24 η φωνή και η ιστορία του προσώπου 29 VII. η σφαίρα του απορρήτου του προσώπου (ιδιωτική ζωή του προσώπου) 29 VIII. δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα η έκφανση της πληροφοριακής αυτοδιάθεσης του προσώπου 21 ειδικότερα η έκφανση της πληροφοριακής αυτοδιάθεσης 34 IX. προϊόντα διανοίας 36 X. η περιουσιακή εκμετάλλευση των στοιχείων της προσωπικότητας 38 Η ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ο ΦΟΡΕΑΣ ΤΟΥ 39 Η ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΝΟΜΟΥ ΤΗΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ 40 ΛΟΓΟΙ ΑΡΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΡΑΝΟΜΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ 40 I. η συναίνεση του προσβαλλόμενου 45 II. η με διάταξη νόμου άρση του παρανόμου 47 III. άρση του παρανόμου μέσω της στάθμισης δικαιωμάτων και συμφερόντων 49 1

ΑΞΙΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΗ ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ 50 I. «έχει δικαίωμα να απαιτήσει να αρθεί η προσβολή» 50 II. «και να μην επαναληφθεί στο μέλλον» 51 III. «αξίωση αποζημίωσης. δεν αποκλείεται» 51 IV. «να ικανοποιήσει την ηθική βλάβη αυτού που έχει προσβληθεί» 39 V. άλλες δυνατότητες 54 Η ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΤΟΥ ΑΠΟΘΑΝΟΝΤΟΣ ΔΙΚΑΙΟΥΧΟΙ 55 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ 57 Η ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 59 ΟΙ ΔΥΣΧΕΡΕΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ I. ο τεμαχισμός των διαδιδόμενων πληροφοριών 60 II. η ευθύνη του φορέα παροχής υπηρεσιών 60 III. η ανώνυμη χρήση του διαδικτύου 70 διαδικτυακές προσβολές της προσωπικότητας από ανώνυμους χρήστες 73 IV. το εφαρμοστέο δίκαιο 78 ΟΙ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΠΟΥ ΔΥΝΑΝΤΑΙ ΝΑ ΠΡΟΣΒΛΗΘΟΥΝ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Ο ΠΑΡΑΝΟΜΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ και Η ΑΡΣΗ ΑΥΤΟΥ 80 I. διαδικτυακές προσβολές της ηθικής υπόστασης του προσώπου 81 ειδικότερα η άρση του παρανόμου στις προσβολές της ηθικής υπόστασης 82 II. διαδικτυακές προσβολές της εικόνας του προσώπου 86 ειδικότερα η άρση του παρανόμου στις διαδικτυακές προσβολές της εικόνας 88 III. διαδικτυακές προσβολές της σφαίρας του απορρήτου του προσώπου 89 IV. ειδικότερα η άρση του παρανόμου στις διαδικτυακές προσβολές της σφαίρας του απορρήτου διαδικτυακές προσβολές της προσωπικότητας από την συλλογή, επεξεργασία και χρήση των προσωπικών δεδομένων του προσώπου προσβολές της πληροφοριακής αυτοδιάθεσης ειδικότερα η άρση του παρανόμου στις διαδικτυακές προσβολές της προσωπικότητας από την συλλογή, επεξεργασία και χρήση των προσωπικών δεδομένων του προσώπου : 90 90 95 2

V. διαδικτυακές προσβολές του ονόματος 97 i) το άρθρο 58 ΑΚ δικαίωμα στο όνομα 97 ii) η έννοια των ονομάτων χώρου (domain names) και η καταχώρησή τους 100 iii) το φαινόμενο του κυβερνοσφετερισμού (cybersquatting, άλλως domain grabbing) και άλλες περιπτώσεις «υφαρπαγής» των domain names iv) η προστασία των προσβαλλόμενων 104 VI. λοιπές προσβαλλόμενες εκφάνσεις 107 ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΑ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ - ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ 107 I. Η ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΑ ΜΜΕ 107 Α. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ 108 i) οι ηλεκτρονικές εκδόσεις και η αναλογική εφαρμογή των περί έντυπου τύπου διατάξεων ii) iii) δικαιώματα του προσβαλλόμενου που απορρέουν από την ανάλογη εφαρμογή των διατάξεων περί τύπου και συνίστανται σε δημοσίευση κειμένου υπέρ του προσβαλλόμενου δικαιώματα προσβαλλόμενου που απορρέουν από την ανάλογη εφαρμογή των διατάξεων περί τύπου και αφορούν τις προσβολές της τιμής και της υπόληψης Β. Η ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ 117 i) οι μορφές διαδικτυακής τηλεόρασης και η αναλογική εφαρμογή των διατάξεων που αφορούν την «παραδοσιακή» τηλεόραση ii) iii) οι προστατευτικές της προσωπικότητας διατάξεις σε νομοθετήματα που αφορούν ειδικότερα την τηλεόραση και στον κώδικα δεοντολογίας δημοσιογράφων δικαιώματα του προσβαλλόμενου επί προσβολών που τελούνται μέσω διαδικτυακής τηλεόρασης Γ. ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟ ΡΑΔΙΟΦΩΝΟ 123 II. Η ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣTΑ ΙΣΤΟΛΟΓΙΑ (BLOGS) ΚΑΙ ΤΙΣ ΟΜΑΔΕΣ ΣΥΖΗΤΗΣΕΩΝ (NEWSGROUPS DISCUSSION FORA) i) τι είναι τα ιστολόγια και ποια πρόσωπα εμπλέκονται στη λειτουργία τους ii) iii) iv) οι εφαρμοστέες διατάξεις στην περίπτωση προσβολής της προσωπικότητας από πληροφορία αναρτημένη σε ιστολόγιο προσβολή της προσωπικότητας από πληροφορίες που αναρτώνται σε ομάδες συζητήσεων (newsgroups discussion fora) τα μέσα του προσβαλλόμενου στην περίπτωση ανάρτησης πληροφορίας από άγνωστο πρόσωπο 103 108 111 113 117 120 122 124 124 127 131 133 3

III. Η ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΜΗ ΖΗΤΗΘΕΙΣΑ ΕΜΠΟΡΙΚΗ 134 ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ (spamming) i) το φαινόμενο spamming και το νομοθετικό πλαίσιο 134 ii) η προσβολή της προσωπικότητας μέσω της ανεπιθύμητης ηλεκτρονικής αλληλογραφίας 138 Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ 141 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α 143 4

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Η ανάγκη εύρεσης ενός τρόπου επικοινωνίας σε περίπτωση πυρηνικής επίθεσης και η τεχνολογική έκρηξη των τελευταίων σαράντα ετών, οδήγησαν στην γέννηση, την εξέλιξη και τη διάδοση του διαδικτύου (ίντερνετ). Το «Δίκτυο των Δικτύων» όπως είναι γνωστό, εισχώρησε αιφνίδια στην καθημερινότητα μας, κατέστη απαραίτητο εργασιακό εργαλείο και βοηθός στη διεκπεραίωση πληθώρας συναλλαγών, ενώ παράλληλα σταδιακά εξελίχθηκε σε δυναμικό μέσο για την επικοινωνία, τη διασκέδαση και την ενημέρωση των χρηστών του. Πέραν όμως της αναμφίβολα θετικής επίδρασης σε όλους τους προαναφερθέντες τομείς, ο κυβερνοχώρος με τις απεριόριστες δυνατότητες δημιούργησε ένα νέο πεδίο εκδήλωσης προσβολών της προσωπικότητας. Η παράθεση και η αντιμετώπιση των προσβολών της προσωπικότητας που δύνανται να λάβουν χώρα στο διαδίκτυο, αποτελούν εν προκειμένω τα εξεταζόμενα ζητήματα. Βέβαια, λόγω της διαρκούς εξέλιξης της τεχνολογίας, της ανάπτυξης της πληροφορικής και των νέων εφαρμογών υπηρεσιών που ξεπηδούν καθημερινά στο διαδίκτυο, ο μακρύς κατάλογος των εδώ αναφερόμενων προσβολών, αναμένεται να γίνει ακόμα μεγαλύτερος. Έτσι, όπως ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής, ήδη κατά την ημέρα της αγοράς του, είναι πεπερασμένης τεχνολογίας, η παρούσα κατά τη στιγμή της παρουσίασης της, ενδέχεται να είναι ελλιπής. Ωστόσο, με την εν λόγω εισήγηση αποπειράται η παρουσίαση των διαδικτυακών προσβολών, με τρόπο που ίσως βοηθήσει στη δημιουργία μηχανισμών ένταξης και των μελλοντικών προσβολών της προσωπικότητας, στις κατηγορίες των ήδη υπαρχόντων. Στο πρώτο μέρος της εισήγησης αναλύονται η ανθρώπινη αξία που αποτελεί τον πυρήνα του δικαιώματος στην προσωπικότητα και οι εντός του αστικού κώδικα προστατευτικές διατάξεις της προσωπικότητας. Ακολούθως, στο δεύτερο μέρος παρατίθενται οι δυσχέρειες αντιμετώπισης των προσβολών που λαμβάνουν χώρα στον κυβερνοχώρο και επιχειρείται προσέγγιση των διαδικτυακών προσβολών με βάση την εκάστοτε προσβαλλόμενη έκφανση. Τέλος, στην τελευταία ενότητα του 5

δεύτερου μέρους, μελετώνται οι προσβολές της προσωπικότητας, ανάλογα με την εφαρμογή υπηρεσία μέσω της οποίας τελέσθηκαν. Το ζήτημα είναι πολυδιάστατο και περίπλοκο, καθώς για την κατανόησή του, πέρα από την γνώση του νομοθετικού πλαισίου, απαιτεί και την ήδη διαμορφωμένη αντίληψη του αναγνώστη γύρω από την έννοια και τη λειτουργία της κοινωνίας της πληροφορίας. Τις ίδιες βέβαια δυσκολίες αντιμετωπίζει και ο εφαρμοστής του δικαίου, οσάκις καλείται να κρίνει επί προσβολής σε διαδικτυακό τόπο. Έτσι, στα γνωστά προβλήματα που ανακύπτουν σε κάθε περίπτωση προσβολής της προσωπικότητας σχετικά με τον παράνομο χαρακτήρα της προσβολής και την στάθμιση των συγκρουόμενων δικαιωμάτων και συμφερόντων, προστίθενται και αυτά της κατανόησης του κοινωνικού ρόλου του διαδικτύου και πολλές φορές της κατανόησης τεχνικών ζητημάτων των τεχνολογιών του ίντερνετ. 6

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ (άρθρο 2 1 Σ) Μόλις στο δεύτερο άρθρο του Συντάγματος και στην πρώτη παράγραφο αυτού, ορίζεται ότι «Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». Η διάταξη βρίσκεται στο Τμήμα του Συντάγματος υπό τον τίτλο «Μορφή του Πολιτεύματος» και ως εκ τούτου χαρακτηρίζει το δημοκρατικό μας πολίτευμα, ως ανθρωποκεντρικό 1. Έτσι, η αξία του ανθρώπου τίθεται ως βάση επί της οποίας στηρίζεται το όλο νομοθετικό οικοδόμημα 2. Επιπρόσθετα και σε πλήρη συνέπεια με τα ανωτέρω, ο συνταγματικός νομοθέτης αντιλαμβανόμενος την αξία του ανθρώπου ως θεμελιώδη αρχή, εντάσσει τη σχετική διάταξη σε αυτές που δεν υπόκεινται ούτε σε αναθεώρηση 3, αλλά ούτε και σε αναστολή (άρθρο 48 Σ). Το περιεχόμενο της αρχής έγκειται στην αναγνώριση του ανθρώπου από το δίκαιο ως «υποκείμενο δικαίου» 4, ώστε συγκεκριμένα ο κάθε άνθρωπος να μην υποβιβάζεται σε αντικείμενο, δηλαδή σε απλό και αντικαταστατό μέσο για την επιδίωξη οποιουδήποτε σκοπού 5. Αντίθετα, το δίκαιο πρέπει να είναι το μέσο και ο σκοπός για την ολοκλήρωση της ανθρώπινης αξίας. 1 ΟλΑΠ 40/1998 www.areiospagos.gr, Μάνεσης, Ατομικές Ελευθερίες, 1982, 108 2 ΕφΑθ 5538/2006 ΤΝΠ ΔΣΑ «η αξία του ανθρώπου του άρθρου 2 1 ορίζεται ως η σπονδυλική στήλη του συστήματος αξιών της συνταγματικής τάξης» με περαιτέρω παραπομπή σε Α. Bleckmann, Problems des Grundrechtsverzichts, Juristenzeitung 43 (1988), 57 62, Παπαστερίου, Γεν. Αρχές, 2009, 214. 3 Βλ. άρθρο Συντάγματος 110 1 όπου ορίζεται ότι «Οι διατάξεις του Συντάγματος υπόκεινται σε αναθεώρηση, εκτός από εκείνες που καθορίζουν τη βάση και τη μορφή του πολιτεύματος και από τις διατάξεις των άρθρων 2 παράγραφος 1, 4 παράγραφοι 1, 4 και 7, 5 παράγραφοι 1 και 3, 13 παράγραφος 1 και 26». 4 Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, Β, 2 η έκδοση, 2005, 1325, αριθμ. 1450, Μανωλεδάκης σε Μανωλεδάκη/Prittwich (επιμέλεια έκδοσης), Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας : ελληνογερμανικό συμπόσιο Θεσσαλονίκη 1995, 1997, 15, Μανιτάκης, Κράτος Δικαίου και δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας, Ι, 1994, 409. 5 Μανωλεδάκης, ό.π., 14 επ., Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 2006, 110, ΕφΑθ 5538/2006 ΤΝΠ ΔΣΑ βλ. και Κωνσταντινίδη, Ποινικό Δίκαιο και Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια, 1987, 42 σχετικά με τους διάφορους ορισμούς της αξίας του ανθρώπου, ΜΠρΑθ 4701/2002 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. 7

Η αξία διακρίνεται από την αξιοπρέπεια του ανθρώπου 6, με την έννοια της αξίας να είναι ευρύτερη και να συμπεριλαμβάνει και την έννοια της αξιοπρέπειας 7. Η αξία του ανθρώπου, είναι το σύνολο των χαρακτηριστικών εκείνων που τον διακρίνουν από κάθε άλογο ον 8. Πρόκειται για το σύνολο των επιμέρους αξιών που απαρτίζουν την ουσία του ανθρώπου 9, δηλαδή τα φυσικά, πνευματικά, ηθικά και κοινωνικά γνωρίσματα που απαρτίζουν την προσωπικότητα του ανθρώπου 10, στην ουσία τον άνθρωπο 11. Λόγω της γενικότητας της, η διάταξη εφαρμόζεται συμπληρωματικά ή επικουρικά έναντι των ειδικών διατάξεων σε κάθε περίπτωση που δεν καλύπτεται από τις ειδικές συνταγματικές διατάξεις 12. Η δυνατότητα εφαρμογής της στις περιπτώσεις που δεν εντάσσονται σε άλλη συνταγματική ρύθμιση, έγκειται στο ότι 6 Η αξία του ανθρώπου ως το ύψιστο συνταγματικό αγαθό κατοχυρώνεται στην διάταξη του άρθρου 2 1 του Συντάγματος, ενώ η ανθρώπινη αξιοπρέπεια κατοχυρώνεται ειδικότερα στην διάταξη του άρθρου 7 2 του Συντάγματος, βλ. και Καράση, Το νέο σχέδιο νόμου για την «Εφαρμογή των μεθόδων της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», Αρμ 2005, 833, ο ίδιος, Αισθήσεις και Ψευδαισθήσεις της Προόδου, Μελέτες και Δοκίμια, 2010, 273 και 418 - βλ. όμως και αντίθετα Κασιμάτης, Η απόφαση 40/1998 της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου. Οι βάσεις εφαρμογής της αρχής σεβασμού και προστασίας της αξίας του ανθρώπου και της εγγύησης της ιδιοκτησίας, ΝοΒ 1999, 711, σημ. 9, Κονταξής, Τύπος και Δίκαιο, 1989, 495, Κοτζάμπαση, Η εθνική ή θρησκευτική συνείδηση ως στοιχείο της προσωπικότητας και η προστασία της στο πλαίσιο των ΑΚ 57, ΚριτΕπιθ 2000, 263, Κωνσταντινίδη, ό.π., 40, Ράικο, Συνταγματικό Δίκιο, ΙΙΙ, Θεμελιώδη δικαιώματα, 4 η έκδοση, 2011, 196, Παραρά, Σύνταγμα Ι, άρθρα 1 4, 2010, 193, αριθμ. 43, όπου «ανθρώπινη αξία» και «ανθρώπινη αξιοπρέπεια» χρησιμοποιούνται χωρίς καμία διάκριση και με ταυτόσημο περιεχόμενο. 7 Καράσης, Το νέο σχέδιο νόμου για την «Εφαρμογή των μεθόδων της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», Αρμ 2005, 833, ο ίδιος, Αισθήσεις και Ψευδαισθήσεις της Προόδου, Μελέτες και Δοκίμια, 2010, 273 και 418, Παυλόπουλος, Συνταγματικές όψεις του δικαιώματος της αναπαραγωγής, ΔτΑ, Ν. 23, 2004, 887, όπου ισχυρίζονται ότι ο όρος «αξία» είναι πολύ ευρύτερος από τον όρο «αξιοπρέπεια» διότι καταλαμβάνει τον άνθρωπο συνολικώς, ως ον και ως πρόσωπο. Αφετέρου, ο όρος «αξιοπρέπεια» είναι ειδικότερος, αφού αφορά ορισμένα μόνο στοιχεία της προσωπικότητας του ατόμου. βλ. και Δημητρόπουλος, Η συνταγματική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία Συμβολή στο πρόβλημα της «τριτενέργειας», 1981/2, 72, Μανιτάκης, ό.π., 409-410, όπου ο όρος «αξία» περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και το σεβασμό της αξιοπρέπειας του προσώπου. 8 Μάνεσης, ό.π., 109. 9 ΑΠ 543/2009, ΑΠ 1731/2008, ΑΠ 1718/2007 όλες οι αποφάσεις από www.areiospagos.gr. 10 ΟλομΑΠ 13/1999 www.areiospagos.gr. 11 Δημητρόπουλος, ό.π., 71, όπου «ό,τι ο άνθρωπος στην πραγματικότητα, είναι ανθρώπινη αξία κατά δίκαιο». 12 Μανιτάκης, Το υποκείμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων κατά το άρθρο 25 παρ. 1 του συντάγματος : συμβολή στη θεωρία της διάσπασης του ανθρώπου σε "άτομο" και "μέλος" του κοινωνικού συνόλου, 1981, 127, Δαγτόγλου, ό.π., 1323, αριθμ. 1448, βλ. και Ράικο, ό.π., 205 που θεωρεί ανεπίτρεπτη και περιττή την επίκληση της διάταξης του άρ. 2 1 μόνης ή σε συνδυασμό με γενική ή ειδική διάταξη περί θεμελιώδους δικαιώματος, όταν μία διάταξη περί θεμελιώδους δικαιώματος καλύπτει πλήρως και κατά τρόπο αναμφίβολο το σχετικό βιοτικό τομέα του ατόμου. 8

η αξία του ανθρώπου αποτελεί τον απαραβίαστο πυρήνα της προσωπικότητάς του 13 και ταυτόχρονα το ακραίο όριο οποιουδήποτε περιορισμού ατομικού δικαιώματος, είτε ο περιορισμός αναφέρεται στο περιεχόμενο του δικαιώματος, είτε στους φορείς του 14. Η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (άρθρο 5 1 Σ) - ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Δεδομένου ότι η αξία του ανθρώπου αποτελεί τη θεμέλιο λίθο του δικαϊκού μας συστήματος 15, κάθε κανόνας δικαίου εξειδικεύει και υπηρετεί την αρχή αυτή 16. Η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας που κατοχυρώνεται συνταγματικά στο άρθρο 5 1 Σ, αποτελεί κατά τα ανωτέρω εξειδίκευση της αξίας του ανθρώπου 17. Η προσωπικότητα της 5 1 Σ, αναφέρεται στο σύνολο των ικανοτήτων, ιδιοτήτων και καταστάσεων που αφενός απορρέουν από την υπόσταση του ανθρώπου ως ελλόγου και συνειδητού όντος 18, αφετέρου εξατομικεύουν τον κάθε άνθρωπο 19. Κατ επέκταση, ως ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας, εννοείται η δυνατότητα του κάθε ανθρώπου να ενεργεί σε συνάρτηση με τις ικανότητες και ιδιότητές του χωρίς δεσμεύσεις, και να «πραγματώνει την κατά αυτόν ολοκλήρωση της σωματικής, πνευματικής, ηθικής και κοινωνικής υποστάσεώς του, δηλαδή να αυτοδιαμορφώνει την προσωπικότητά του, χωρίς να εμποδίζεται από τα κρατικά όργανα» 20. Έτσι, η διάταξη κατοχυρώνει το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης και του αυτοκαθορισμού του ανθρώπου, με την έννοια βέβαια της προσπάθειας του ατόμου για το ίδιο το άτομο και όχι την δυνατότητα άσκησης εξουσίας έναντι άλλων προσώπων για τον καθορισμό της προσωπικότητας των τελευταίων. 13 14 15 16 17 18 19 20 Σταθόπουλος, Η χρήση προσωπικών δεδομένων και η διαπάλη μεταξύ ελευθεριών των κατόχων τους και ελευθεριών των υποκειμένων τους, ΝοΒ 2000, 13, σημείωση 22, Καράκωστας, Όροι και προϋποθέσεις δημοσίευσης προσωπικών δεδομένων που αφορούν πρόσωπο της επικαιρότητας, ΔίΜΕΕ 2005, 30, Καράκωστας/Βρεττού, Προσβολή προσωπικότητας και right of publicity, Σκέψεις με αφορμή την ΠΠρΑθ 4661/2004, ΔίΜΕΕ 2006, 154, Κλαβανίδου, Προστασία της προσωπικότητας και ψυχικός κόσμος, ΕΦΑΔ 2009, 1031, Συνοδινού, Η εικόνα στο Δίκαιο, 2007, 262, Ζημνιανίτης, Τα όρια του δικαιολογημένου ενδιαφέροντος των ΜΜΕ για πληροφόρηση του κοινού σχετικά με τα πρόσωπα της επικαιρότητας, ΠοινΔικ 2000, 294, βλ. και ΑΠ 1735/2009 www.areiospagos.gr όπου δέχεται ότι περιεχόμενο του σεβασμού της αξίας του ανθρώπου όπως αυτή ορίζεται στο άρθρο 2 του Συντάγματος, αποτελεί η προστασία της προσωπικότητάς του. Δαγτόγλου, ό.π., 1328, αριθμ. 1454. Κασιμάτης, ό.π., 711. Δημητρόπουλος, ό.π., 75, Ράικος, ό.π., 237. ΠΠρΚοζ 22/2004 ΤΝΠ ΔΣΑ, ΠΠρΘεσ 6773/2009 ΤΝΠ ΔΣΑ. Συνεπώς απαντώνται στο πρόσωπο κάθε ανθρώπου - βλ. και άρθρο 3 2 ιταλικού συντάγματος όπου ορίζεται ότι καθήκον της Δημοκρατίας είναι η άρση των εμποδίων που παρακωλύουν την ελεύθερη ανάπτυξη του ανθρώπινου προσώπου ( È compito della Repubblica rimuovere gli ostacoli.., che, impediscono il pieno sviluppo della persona umana ). Μάνεσης, ό.π., 116. Παραράς, Σύνταγμα 1975 Corpus, 1982, 140. 9

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι εδώ καθιερώνεται αρνητική υποχρέωση για την Πολιτεία και ειδικότερα καθιερώνεται κρατική υποχρέωση για ανοχή της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας. Περαιτέρω έχει υποστηριχθεί, ότι η διάταξη ιδρύει παράλληλα και θετική κρατική υποχρέωση, που συνίσταται σε παροχή των αναγκαίων μέσων για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας 21. Από τη γραμματική διατύπωση της 5 1 Σ δεν καθιερώνεται ευθέως θετική υποχρέωση για την Πολιτεία, ωστόσο πλήρης ελευθερία στην ανάπτυξη της προσωπικότητας δεν μπορεί να νοηθεί όταν δεν εξασφαλίζεται το ελάχιστο, δηλαδή η δυνατότητα για ανάπτυξη της προσωπικότητας. Ειδάλλως, μόνοι πραγματικά ελεύθεροι, καθίστανται οι ούτως ή άλλως πιο ελεύθεροι, κατέχοντες. Βέβαια, η αχαλίνωτη ελευθερία της εξέλιξης και διαμόρφωσης της προσωπικότητας του καθενός, αναμφίβολα θα μπορούσε να οδηγήσει σε ακραίες συμπεριφορές με χαοτικές συνέπειες για το κοινωνικό σύνολο και το δημοκρατικό πολίτευμα. Για το λόγο αυτό ο Συνταγματικός νομοθέτης έθεσε ως περιορισμούς στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας τη μη προσβολή των δικαιωμάτων των άλλων, τη μη παραβίαση του Συντάγματος και τη μη παραβίαση των χρηστών ηθών. Ως δικαιώματα - και όχι συμφέροντα - των άλλων, εννοούνται όλα τα συνταγματικώς κατοχυρωμένα ατομικά δικαιώματα, αλλά και κάθε άλλο δικαίωμα που εδράζεται στους σύμφωνους με το Σύνταγμα νόμους και στις συμβάσεις, υπό την προϋπόθεση ότι σκοπός θέσπισής τους, δεν είναι ο περιορισμός της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας συγκεκριμένου προσώπου 22. Δεύτερο περιορισμό της ανάπτυξης της προσωπικότητας, αποτελεί η απαγόρευση παραβίασης του Συντάγματος, δηλαδή των «θεσμικών» διατάξεων και των γενικών αρχών 23, αφού οι διατάξεις που αφορούν τα ατομικά δικαιώματα, εντάσσονται στον περιορισμό των «δικαιωμάτων των άλλων». Εκτός από το Σύνταγμα, όρια στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας τίθενται και από κάθε νόμο που έχει θεσπιστεί, ουσιαστικά και τυπικά 24, σύμφωνα με το Σύνταγμα 25. Τέλος, τα χρηστά ήθη δεν περιορίζουν ευθέως 21 22 23 24 25 Ίδρυση μόνο αρνητικής υποχρέωσης υποστηρίζει ο Δαγτόγλου, ό.π., 1334, αριθμ. 1459 και ο Χρυσόγονος, ό.π., 178, αντίθετα ο Μάνεσης, ό.π., 118 κάνει λόγο για θετική υποχρέωση της Πολιτείας. Δαγτόγλου, ό.π., 1338, αριθμ. 1466, Χρυσόγονος, ό.π. 178, Παραράς, Σύνταγμα και ευρωπαϊκή σύμβαση δικαιωμάτων του ανθρώπου / κείμενα, βιβλιογραφία, παρατηρήσεις, 1996, 28. Δαγτόγλου, ό.π., 1337, αριθμ. 1465, Παραράς, Σύνταγμα και ευρωπαϊκή σύμβαση δικαιωμάτων του ανθρώπου / κείμενα, βιβλιογραφία, παρατηρήσεις, 1996, 28, βλ. και Χρυσόγονο, ό.π., 179 όπου επισημαίνεται ότι ακόμα και ο νομοθέτης όταν θεσπίζει διατάξεις οι οποίες συνεπάγονται περιορισμό της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, δεσμεύεται από τους «περιορισμούς των περιορισμών», υπό την έννοια ότι κάθε προς θέσπιση διάταξη, υποχρεούται να σέβεται ιδίως την αρχή της αναλογικότητας και της διαφύλαξης του πυρήνα του δικαιώματος. Σκουρής/Βενιζέλος, Ο δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων, 1985, 83. Σπυρόπουλος, Το σύστημα των περιορισμών των ατομικών δικαιωμάτων στο Σύνταγμα, σε Κράτος, νόμος, διοίκηση, Σύμμεικτα Επαμεινώνδα Π. Σπηλιωτόπουλου, 2000, 624. 10

την ελευθερία του ατόμου 26, καθώς δεν αποτελούν ένα «υπερσυνταγματικό» δίκαιο, αλλά μέσω αυτών παρέχεται η δυνατότητα στον νομοθέτη να επεμβαίνει και να επιβάλει περιορισμούς για την προστασία τους 27. Περαιτέρω, η ρήτρα των χρηστών ηθών συνιστά επιφύλαξη του νόμου 28 και ορίζει ότι η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, δεν πρέπει να αντίκειται «στις επιταγές της επικρατούσας κοινωνικής και συναλλακτικής ηθικής και στις θεμελιώδεις ηθικές και οικονομικές αντιλήψεις του μέσης ηθικής κοινωνικού ανθρώπου και να μην οδηγεί σε καταφώρως άδικα και εντόνως αντικοινωνικά αποτελέσματα» 29. ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ (άρθρο 57 ΑΚ) Το άρθρο 57 ΑΚ αναφέρεται στο δικαίωμα στην προσωπικότητα. Ειδικότερα το άρθρο 57 ΑΚ θέτει τις προϋποθέσεις για την προστασία της προσωπικότητας και ορίζει τις αξιώσεις που έχει ο προσβληθείς και οικεία πρόσωπα αυτού, στην περίπτωση που ο προσβληθείς έχει πεθάνει. Έτσι, κατά την 57 1 εδ. α ΑΚ, όποιος προσβάλλεται παράνομα στην προσωπικότητά του, έχει δικαίωμα να απαιτήσει να αρθεί η προσβολή και να μην επαναληφθεί στο μέλλον. Η διάταξη συνιστά γενική ρήτρα 30 και αποτελεί εξειδίκευση της αρχής της αξίας του ανθρώπου (άρθρο 2 1 Σ) 31, ενώ διατυπώνεται και η άποψη ότι αποτελεί συγκερασμό της αρχής της αξίας του ανθρώπου (άρθρο 2 1 Σ) και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας (άρθρο 5 1 Σ) 32. Σε κάθε περίπτωση, τόσο η διάταξη του άρθρου 2 1 Σ, όσο και αυτή του άρθρου 5 1 Σ, τριτενεργούν στις σχέσεις του ιδιωτικού δικαίου, διαμέσου της 57 ΑΚ 33. Υποστηρίζεται ότι μετά τη συνταγματική καθιέρωση της αρχής της αξίας του ανθρώπου (άρθρο 2 1 Σ), οι διατάξεις του ιδιωτικού δικαίου που προστατεύουν την προσωπικότητα, πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ειδικές συνταγματικές 26 27 28 29 30 31 32 33 Αντίθετα μειοψηφία σε ΕφΘεσ 180/1996 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ και ΜΠρΑθ17115/1998 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. Χρυσόγονος, ό.π., 180, Παραράς, ό.π., 28 όπου επισημαίνεται ότι «τα χρηστά ήθη είναι αόριστη νομική έννοια». Δαγτόγλου, ό.π., 1339, αριθμ. 1468, Σπυρόπουλος, ό.π., 630. ΑΠ 717/1985 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. Σούρλας, ΕρμΑΚ, Εισαγ. 57-60, αριθμ. 6, Καρακατσάνης, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλου, άρθρ. 57 αριθμ. 2, Πλαγιαννάκος, Το δικαίωμα επί της ίδιας προσωπικότητας, ΕλλΔνη 1966, 108, Καράκωστας/Βρεττού, Ελευθερία Τύπου και Προστασία Προσωπικών Δεδομένων, ΝοΒ 2011, 3, Μήτρου, σημείωση υπό ΜΠρΘεσ 16790/2009, ΔίΜΕΕ 2009, 406 βλ. και ΕφΠειρ 361/2009, ΕφΑθ 5538/2006, ΠΠρΠειρ 4591/2009, ΜπρΠατρ 2765/2005, όλες οι αποφάσεις από ΤΝΠ ΔΣΑ. Γεωργιάδης, Γεν. Αρχές, 2002, 12, αριθμ. 1, Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 123, ΕφΠειρ 361/2009, ΠΠρΘεσ 6773/2009 ΤΝΠ ΔΣΑ αμφότερες. Συνοδινού, ό.π., 262, Καράκωστας, Προσωπικότητα και Τύπος, 3 η έκδοση, 2000, 54, Καράκωστας /Βρεττού, Προσβολή προσωπικότητας και right of publicity, Σκέψεις με αφορμή την ΠΠρΑθ 4661/2004, ΔίΜΕΕ 2006, 154, ΠΠΡΠειρ 4591/2009 ΤΝΠ ΔΣΑ, ΜΠρΑθ 4393/2003 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΕφΑθ 5538/2006 ΤΝΠ ΔΣΑ, ΜΠρΑθ 4701/2002 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΑθ 5715/199 ΤΝΠ ΔΣΑ, ΕιρΘεσ 2921/1997 ΝΟΜΟΣ. 11

επιταγές 34. Αυτό συνεπάγεται ότι η προστασία και ο σεβασμός της προσωπικότητας είναι πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας και επιπλέον, κάθε νόμος που περιορίζει ή καταργεί την παρεχόμενη από τις διατάξεις του ΑΚ προστασία της προσωπικότητας πρέπει να κρίνεται αντισυνταγματικός 35. Ορισμός της προσωπικότητας δεν απαντάται στον Αστικό Κώδικα, αλλά επισημαίνεται ότι η προσωπικότητα του 57 ΑΚ δεν πρέπει να συγχέεται με την ικανότητα δικαίου του άρθρου 34 ΑΚ (προσωπικότητα εν στενή έννοια) 36, καθώς ως μόνο σημείο «σύνδεσης» μπορεί να θεωρηθεί το ότι η αρχή και το τέλος της προσωπικότητας του φυσικού προσώπου, συμπίπτουν με την έναρξη και το τέλος του φυσικού προσώπου 37. Ενόψει της σιωπής του αστικού νομοθέτη και ελλείψει ορισμού, θεωρητικοί και εφαρμοστές του δικαίου, έχουν κατά καιρούς προβεί σε απόπειρες προσδιορισμού της εν λόγω έννοιας, επιχειρώντας ένα έργο ομολογουμένως δυσχερές. Η δυσκολία ορισμού της προσωπικότητας έγκειται στην αοριστία και την γενικότητα της έννοιας και επιπλέον στην ιδιαιτερότητα του ανθρώπου να είναι υποκείμενο φορέας των εξουσιών που αναγνωρίζονται στην προσωπικότητα και ταυτόχρονα αντικείμενο των εξουσιών αυτών 38. Ειδικότερα, στη θεωρία έχει διατυπωθεί ότι η διάταξη προστατεύει τις αστάθμητες αξίες που απαρτίζουν την ουσία του ανθρώπου 39, το πλέγμα των αστάθμητων αξιών με τις οποίες 34 35 36 37 38 39 Πλαγιαννάκος, ό.π., 165, Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 123, Δεληγιάννης, Η προστασία της προσωπικότητας κατά τον Αστικό Κώδικα από την άποψη των σχετικών συνταγματικών ρυθμίσεων, ΕλλΔνη 1997, 492, ΕφΠειρ 361/2009 ΤΝΠ ΔΣΑ βλ. όμως και επιφυλάξεις για τη σύνδεση των προστατευτικών της προσωπικότητας διατάξεων του ΑΚ με τα άρθρα 2 1 και 5 1 Σ σε Παπανικολάου, Σύνταγμα και αυτοτέλεια του Αστικού Δικαίου, 2006, 61 επ. Γεωργιάδης, Γεν. Αρχές, 2002, 12, αριθμ. 2, Καράκωστας, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, 41, ΟλΑΠ 40/1998 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ που έκρινε αντισυνταγματικές διατάξεις που προέβλεπαν απόσβεση αξιώσεων χρηματικής ικανοποίησης ηθικής βλάβης για αδικήματα που τελέσθηκαν δια του τύπου. Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 86, Σημαντήρας, Γεν. Αρχές, 1988, 253, αριθμ. 367, Παπαστερίου, Γεν. Αρχές, 2009, 338, Λαδάς, Γεν. Αρχές Ι, 2007, 17 αριθμ. 1 και 18 αριθμ. 1, Σπυριδάκης, Γεν. Αρχές, τ. Ά, 2007, 271 όπου αναφέρει ότι : Η ικανότητα του να είναι κανείς υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων (=πρόσωπο) ονομάζεται «ικανότητα δικαίου» (βλ. παράτιτλο ΑΚ 34) ή «δικαιοκτητική ικανότητα» ή «δικανική ικανότητα» ή «προσωπικότητα» (βλ. ΑΚ 61). Μπαλής, Γεν. Αρχαί, 1961, 78, Φουντεδάκη, Φυσικό πρόσωπο και προσωπικότητα, 2012, 133 επισημαίνεται ότι σε αυτό συνηγορεί και η κρατούσα και ορθότερη άποψη που υποστηρίζει ότι στην περίπτωση προσβολής της προσωπικότητας αποθανόντος, το δικαίωμα που παρέχεται στα αναφερόμενα στην 57 1 εδ. β πρόσωπα, δεν έχει την έννοια της συνέχισης της προστασίας της προσωπικότητας και μετά το θάνατο του φορέα της βλ. και αντίθετα Σπυριδάκη, Γεν. Αρχές, τ. Ά, 2007, 513. Παπαστερίου, Γεν. Αρχές, 2009, 214, Σπυριδάκης, Γεν. Αρχές, τ. Ά, 2007, 148, βλ. όμως και Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 125 όπου αναφέρει ότι η «ανωμαλία» αυτή, να είναι δηλαδή ο άνθρωπος υποκείμενο και αντικείμενο, είναι μόνο φαινομενική, διότι ως αντικείμενο θεωρείται η εξουσία του ανθρώπου να αποκρούει κάθε ενέργεια προσβλητική της προσωπικότητας του. Γεωργιάδης, Γεν. Αρχές, 2002, 12, αριθμ. 3. 12

ολοκληρώνεται η υπόσταση καθενός ατόμου 40, τα αγαθά που απαρτίζουν την ανθρώπινη υπόσταση 41, όλες τις εκφάνσεις που συνθέτουν την υπόσταση της προσωπικότητας 42, τα αναπόσπαστα με το πρόσωπο του ανθρώπου δικαιώματα 43, τις εκδηλώσεις του ενιαίου δικαιώματος της προσωπικότητας 44, τους συντελεστές που συνιστούν την ατομικότητα του ανθρώπου 45. Αντίστοιχα κατά την νομολογία, προσωπικότητα αποτελεί το πλέγμα των αξιών που συνθέτουν την ουσία του ανθρώπου 46, το πλέγμα αγαθών που συνθέτουν την υπόσταση του προσώπου 47 και τέλος έχει διατυπωθεί ότι προσωπικότητα είναι όλοι εκείνοι οι συντελεστές της ατομικότητας του προσώπου που συνδέονται με την αξία του ανθρώπου 48, όλα τα προσδιοριστικά στοιχεία της ταυτότητας του κάθε ανθρώπου 49. Η ανωτέρω πολυφωνία και ποικιλία ορισμών είναι αναπόφευκτη, καθώς συμπλέει με την αφηρημένη και ταυτόχρονα σφαιρική προστασία της προσωπικότητας που εισάγει η 57 ΑΚ, η οποία δεν αποτελεί νομική αστοχία. Αντίθετα, το μη ορισμένο της προστασίας είναι νομοτεχνικά σκόπιμο, καθώς επιτρέπει την περιπτωσιολογική προσέγγιση και την ένταξη στην σκέπη της διάταξης νέων κάθε φορά προστατευόμενων αγαθών και προσβολών της προσωπικότητας, που δεν ήταν δυνατόν να προβλεφθούν από τον νομοθέτη 50. Χαρακτηριστικές νέες μορφές προσβολών, που δεν θα μπορούσε να προβλέψει κατά τη σύνταξη του Αστικού Κώδικα ο ιστορικός νομοθέτης, είναι όλες όσες λαμβάνουν χώρα στον κυβερνοχώρο, ενώ νέα έκφανση της προσωπικότητας που προέκυψε από τις εξελίξεις της γενετικής και της βιοτεχνολογίας, είναι το δικαίωμα του προσώπου να διαθέσει όπως επιθυμεί το σώμα του ώστε να δημιουργήσει οικογένεια 51. Η ευρεία δηλαδή διατύπωση της έννοιας της προσωπικότητας, εφοπλίζει τη διάταξη με την απαιτούμενη δυναμική που της επιτρέπει να συμβαδίζει με τις εκάστοτε κοινωνικές, ηθικές και τεχνολογικές συνθήκες 52. 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 Σημαντήρας, Γεν. Αρχές, 1988, 376, αριθμ. 534. Ασπρογέρακας - Γρίβας, Γεν. Αρχές, 1981, 134. Τούσης, Γεν. Αρχαί, Ημίτομος Α, 1978, 226. Παπαχρήστου, Γεν. Αρχαί, 1979, 157. Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 126. Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 127, Σπυριδάκης, Γεν. Αρχές, 1985, 322. ΜΠρΘεσ 15793/2012 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΜΠρΧαλκιδικ 481/2012 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΑθ 924/2010 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΘεσ 481/2010 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΑθ 5715/1999 ΤΝΠ ΔΣΑ. ΑΠ 846/2010 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΠΠρΑθ 1322/1997 ΤΝΠ ΔΣΑ. ΕφΑθ 5538/2006 ΤΝΠ ΔΣΑ. ΑΠ 756/2011, ΑΠ 712/2011, ΑΠ 31/2011, όλες οι αποφάσεις από ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 126, Σπυριδάκης, Γεν. Αρχές, 1985, 321 και 326, ΕφΑθ 1531/2011 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΠΠρΚοζ 22/2004 ΤΝΠ ΔΣΑ. ΠΠρΠειρ 4591/2009 ΤΝΠ ΔΣΑ. Καράκωστας, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, 50, ΕφΑθ 219/2007 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. 13

Αντίστοιχα, την ίδια νόρμα σφαιρικής προστασίας ακολουθεί ο νομοθέτης και στο 59 ΑΚ όπου ρυθμίζεται η ικανοποίηση της ηθικής βλάβης του προσβληθέντος 53. Η ικανοποίηση κατά το άρθρο 59 ΑΚ, δεν περιορίζεται στη χρηματική ικανοποίηση ή στην επανόρθωση μέσω δημοσιεύματος, αλλά «συνίσταται σε πληρωμή χρηματικού ποσού, σε δημοσίευμα, ή σε οτιδήποτε επιβάλλεται από τις περιστάσεις». ΟΙ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ Παρά τις διαφορετικές απόψεις για το πότε μία προσβολή της προσωπικότητας είναι παράνομη, πότε δηλαδή πληρούται η απαραίτητη προϋπόθεση για την ενεργοποίηση του προστατευτικού μηχανισμού των 57 ΑΚ και 59 ΑΚ 54, γίνεται δεκτό ότι οι προστατευόμενες από την 57 ΑΚ εκφάνσεις (ή εκδηλώσεις, άλλως αγαθά) της προσωπικότητας, είναι μεταξύ άλλων αυτές που αναλύονται κατωτέρω 55. Πρέπει πάντως να παρατηρηθεί ότι τα επιμέρους αγαθά της προσωπικότητας, σε πολύ μεγάλο βαθμό αποτελούν αντικείμενο προστασίας από διατάξεις όχι μόνον του αστικού δικαίου, αλλά και του ποινικού, όπως είναι εκείνες για την προστασία της ζωής, της σωματικής ακεραιότητας, της τιμής κλπ. Περαιτέρω, επισημαίνεται εν προκειμένω ότι η απαρίθμηση των εκφάνσεων είναι ενδεικτική 56, αφού κάθε ισχυρισμός περί κλειστού αριθμού (numerus clausus) των εκφάνσεων της προσωπικότητας, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με όσα αναλύθηκαν ανωτέρω για την ευρύτητα της έννοιας της προσωπικότητας και την προσαρμοστικότητα της διάταξης. Ωστόσο, η ενδεικτική και αναπόφευκτα ελλιπής απαρίθμηση κρίνεται απαραίτητη για την πληρέστερη κατανόηση των σχετικών με τις προσβολές της προσωπικότητας ζητημάτων. Επιπρόσθετα, η απαρίθμηση κατηγοριοποίηση των εκφάνσεων της προσωπικότητας, είναι σχηματική, γίνεται για συστηματικούς λόγους και με διαφορετικά κριτήρια από τον κάθε συγγραφέα 57 και από τον εκάστοτε εφαρμοστή δικαίου. Για τον λόγο αυτό, στη θεωρία και τη νομολογία παρατηρείται το φαινόμενο να αναγνωρίζονται έννομα αγαθά ως αυτοτελείς εκφάνσεις της προσωπικότητας, τη στιγμή που αντίθετες απόψεις υποστηρίζουν με εξίσου ισχυρά επιχειρήματα ότι τα αγαθά αυτά δεν αποτελούν αυτοτελείς εκφάνσεις της προσωπικότητας, αλλά η προστασία τους υπαγορεύεται επειδή πηγάζουν και προέρχονται από άλλες «κοινής αποδοχής» αυτοτελείς 53 54 55 56 57 Σούρλας, ΕρμΑΚ, Εισαγ. 57-60, αριθμ. 6, Καράκωστας, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, 50. Βλ. παρακάτω σελ. 40 επ. παρούσης. Επισημαίνεται ότι αναλύονται εκτενέστερα οι εκφάνσεις που δύνανται να προσβληθούν στο διαδίκτυο. Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 35, ΕφΑθ 219/2007 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΜΠρΑθ 4701/2002 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 127, Λαδάς, Γεν. Αρχές Ι, 2007, 21 αριθμ. 12 13, Παπαστερίου, Γεν. Αρχές, 2009, 216. 14

εκφάνσεις. Άλλωστε, «η προσωπικότητα και οι επιμέρους αξίες της δεν επιδέχονται μονοδιάστατες προσεγγίσεις» 58. Τέλος, παρά τις όποιες διαφορές από απόφαση σε απόφαση και από συγγραφέα σε συγγραφέα, παρατηρείται ομόφωνα ότι οι διάφορες εκφάνσεις της προσωπικότητας, δεν συνιστούν αυτοτελή δικαιώματα, δεν έχουν δηλαδή από νομικής απόψεως διακριτή, αυτοτελή και ανεξάρτητη ύπαρξη, αλλά προστατεύονται στο πλαίσιο του γενικού και ενιαίου δικαιώματος της προσωπικότητας 59, με την έννοια ότι η προσβολή οποιασδήποτε εκφάνσεως, σημαίνει και προσβολή της συνολικής έννοιας προσωπικότητας. I. εκφάνσεις της φυσικής υπόστασης του προσώπου : Η ζωή, η σωματική ακεραιότητα και η υγεία, είναι το δίχως άλλο προαπαιτούμενα για την εκδήλωση κάθε άλλης δραστηριότητας και για το λόγο αυτό αποτελούν βέβαια την σημαντικότερη έκφανση της προσωπικότητας 60. Στη σωματική ακεραιότητα περιλαμβάνονται και η όψη, η εξωτερική εμφάνιση και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ανθρώπου 61. Παρατηρείται ότι τα ως άνω αγαθά προστατεύονται και από άλλες διατάξεις του Αστικού Κώδικα (928 932), ενώ στις διατάξεις του Ποινικού Κώδικα γίνεται σχεδόν εξαντλητική απαρίθμηση των προσβολών τους 62. II. εκφάνσεις της εσωτερικής υπόστασης του προσώπου : Κατά τους περισσότερους συγγραφείς 63 και μεγάλο αριθμό αποφάσεων 64, ο ψυχικός κόσμος του ανθρώπου αποτελεί έκφανση της προσωπικότητας με 58 59 60 61 62 63 Φουντεδάκη, ό.π., 147 βλ. επίσης ενδεικτικά ΜΠρΘεσ 23238/2006 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ που έκρινε ότι η απαγόρευση εισόδου σε δημόσιο κατάστημα - μπαρ χωρίς εύλογη αιτία (πχ. ιδιωτική εκδήλωση), αποτελεί μειωτική διάκριση και προσέβαλε την τιμή του ενάγοντος, ενώ θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι συνιστά προσβολή της προσωπικότητας επειδή παρακωλύει την ελεύθερη ανάπτυξη (κοινωνική συναναστροφή και ελευθερία κίνησης του ενάγοντος). ΑΠ 285/2012, ΑΠ 284/2012, ΑΠ 271/2012, ΑΠ 1414/2011, ΑΠ 385/2011, ΑΠ 79/2010, ΕφΑθ 164/2011, ΕφΔωδ 24/2006, ΕφΑθ 4594/2005, όλες οι αποφάσεις από ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ βλ. και Σούρλα, ΕρμΑκ Εισαγ. 57-60 αριθμ. 13, Καρακατσάνη, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλου, άρθρ. 57 αριθμ. 2, Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 127, Γαζή, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 35, Λαδά, Γεν. Αρχές Ι, 2007, 21, αριθμ. 11, Πλαγιαννάκο, Το δικαίωμα επί της ίδιας προσωπικότητας, ΕλλΔνη 1966, 107, Σπυριδάκη, Γεν. Αρχές, 1985, 326. Σούρλας, ΕρμΑΚ, Εισαγ. 57-60, αριθμ. 43, Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 127. Καρακατσάνης, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλο, άρθρ. 57 αριθμ. 4, Σπυριδάκης, Γεν. Αρχές, τ. Ά, 2007, 487. Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 36, Σούρλας, ΕρμΑΚ, Εισαγ. 57-60, αριθμ. 44, Καρακατσάνης, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλο, άρθρ. 57 αριθμ. 4, Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 127, Λαδάς, Γεν. Αρχές Ι, 2007, 21 αριθμ. 14. Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 36, Σούρλας, ΕρμΑΚ, Εισαγ. 57-60 αριθμ. 94, Καρακατσάνης, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλου, άρθρ. 57 αριθμ. 5, Γεωργιάδης, Γεν. Αρχές, 2002, 12, αριθμ. 7, Λαδάς, Γεν. Αρχές Ι, 2007, 21 αριθμ. 20, Παπαστερίου, Γεν. Αρχές, 2009, 15

αυτοτελή προστασία. Άλλωστε, χωρίς την παράλληλη προστασία αυτού, δεν θα υπήρχε πλήρης προστασία του αγαθού της υγείας 65. Στην εσωτερική υπόσταση του προσώπου, εντάσσεται πέραν του ψυχικού και ο συναισθηματικός κόσμος 66 ο οποίος προσβάλλεται δευτερογενώς συνεπεία άλλης παράνομης πράξης που στρέφεται κατά του προσβαλλόμενου και προκαλεί σε αυτόν σωματικό ή ψυχικό πόνο 67. Προστατεύονται συνεπώς ενδεικτικά η διατήρηση της ψυχικής υγείας 68, η ομαλή ψυχική ανάπτυξη του προσώπου 69, η ψυχική και συναισθηματική ολοκλήρωση και ισορροπία μέσα από την ακώλυτη επικοινωνία γονέων και τέκνων 70. Κατά άλλη άποψη, προστατευόμενη έκφανση της 57 ΑΚ δεν αποτελεί γενικά και αόριστα ο ψυχικός κόσμος, αλλά μόνο «η αποτροπή σκόπιμης βαριάς προσβολής του ψυχικού κόσμου και των συναισθημάτων του» 71, διαφορετικά θα οδηγούμασταν στο συμπέρασμα, ότι κάθε ψυχική επιβάρυνση συνιστά και προσβολή του ψυχικού κόσμου και κατ επέκταση προσβολή της προσωπικότητας. Άλλωστε, οι αποφάσεις αρχικά αναγνωρίζουν τον ψυχικό κόσμο ως αυτοτελή έκφανση της προσωπικότητας, αλλά πάντοτε αναφέρουν και συμπροσβαλλόμενες με αυτόν εκφάνσεις, ενώ τελικά σχετίζουν την προσβολή του ψυχικού κόσμου με την ικανοποίηση ηθικής βλάβης 72. Πάντως, κατά την ίδια πάντοτε άποψη, ο ψυχικός και ο συναισθηματικός κόσμος των ανηλίκων και άλλων προσώπων υπό καθεστώς προστασίας, αποτελεί προστατευόμενη έκφανση της προσωπικότητας καθώς η 64 65 66 67 68 69 70 71 72 215, Πατεράκης, Η χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης, 2001, 90, Κλαβανίδου, Προστασία της προσωπικότητας και ψυχικός κόσμος, ΕΦΑΔ 2009, 1033. Ενδεικτικά ΑΠ 532/2011, ΕφΑθ 1531/2011, ΑΠ 492/2010, ΑΠ 273/2008, ΕφΘεσ 657/2009, όλες οι αποφάσεις ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. Βλ. και Σύνταγμα της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας, όπου ορίζεται ότι η υγεία είναι «μια κατάσταση φυσικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι μόνο η απουσία ασθένειας ή αναπηρίας». Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 36, Καρακατσάνης, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλο, άρθρ. 57 αριθμ. 5, Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 129, Σπυριδάκης, Γεν. Αρχές, 1985, 327, Λαδάς, Γεν. Αρχές Ι, 2007, 21 αριθμ. 20, Σημαντήρας, Γεν. Αρχές, 1988, 378, αριθμ. 534. Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 36, Καρακατσάνης, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλο, άρθρ. 57 αριθμ. 5, Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 129, Λαδάς, Γεν. Αρχές Ι, 2007, 21 αριθμ. 21. ΠΠρΑθ 45/2010 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΜΠρΘεσ 9639/2009 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 2100/2009 www.areios. pagos.gr, ΕιρΘεσ 4106/2007 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 1086/1995 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΜΠρΑθ 335/1995 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΜΠρΑθ 1936/2008, ΜΠρΣπαρτ 835/2005, ΜΠρΚαβ 10/1994, όλες οι αποφάσεις από ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. Φουντεδάκη, ό.π., 242. Φουντεδάκη, ό.π., 240, σχ. 366 με εκεί παραπομπές σε νομολογία. 16

αυξημένη προστασία της παιδικής ηλικίας υπαγορεύεται από το άρθρο 21 1 Σ, εθνικούς και υπερεθνικούς κανόνες 73. III. η ελευθερία του προσώπου και η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας : Έτερη προστατευόμενη της 57 ΑΚ έκφανση, αποτελεί η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας 74. Ειδικότερα, το δικαίωμα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας συνίσταται στο δικαίωμα του προσώπου να «αυτοδιαμορφώνει», να «αυτοκαθορίζει» την προσωπικότητά του, να «αυτοδιατίθεται» σε σχέση με το σώμα του και την υγεία του 75, να επιλέγει τον σεξουαλικό του προσανατολισμό 76, να απολαμβάνει προσωπική ασφάλεια, ελευθερία κίνησης 77, εγκατάστασης και επικοινωνίας, να εξελίσσεται επαγγελματικά 78, κοινωνικά, επιστημονικά, πνευματικά 79, να συνάπτει γάμο, να δημιουργεί οικογένεια 80, να αναπτύσσει ή να 73 74 75 76 77 78 79 80 Βλ. και Γαζή, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 36, όπου γίνεται λόγος για προσβολή της ψυχικής υγείας λόγω ισχυρού ψυχολογικού κλονισμού, ιδίως των ατόμων της νεαρής ηλικίας, Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 129, όπου επισημαίνεται ότι οι προσβολές της ψυχικής υγείας κυρίως στην παιδική ηλικία επέβαλαν την νομική προστασία του ψυχικού κόσμου και Λαδά, Γεν. Αρχές Ι, 2007, 21 αριθμ. 20, όπου τονίζεται η ανάγκη προστασίας του ψυχικού κόσμου των ανηλίκων, οι οποίοι διαμορφώνονται ψυχοσωματικά διαρκώς. Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 128, Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 38, Γεωργιάδης, Γεν. Αρχές, 2002, 12, αριθμ. 9, Λαδάς, Γεν. Αρχές Ι, 2007, 21 αριθμ. 28επ, Παπαστερίου, Γεν. Αρχές, 2009, 215, Πατεράκης, ό.π., 95, Σπυριδάκης, Γεν. Αρχές, τ. Ά, 2007, 489, Φουντεδάκη, ό.π., 170. Αντίθετα ο Ρούσσος, σχόλιο στην ΕφΑθ 1475/2007, ΧρΙΔ 2008, 613 όπου ισχυρίζεται ότι το δικαίωμα αυτοδιάθεσης, δεν υπάγεται στις εκφάνσεις της προσωπικότητας αλλά είναι αυτοτελές έννομο αγαθό του προσώπου, ισότιμο με τα άλλα δικαιώματα που συνδέονται με το πρόσωπο και απολαμβάνουν αδικοπρακτικής προστασίας, όπως πχ. το δικαίωμα στη ζωή, στην υγεία και την ελευθερία. Σημαντήρας, Γεν. Αρχές, 1988, 378, αριθμ. 534, Φουντεδάκη, ό.π., 170. Σούρλας, ΕρμΑΚ Εισαγ. 57-60 αριθμ. 66, Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 38, Σπυριδάκης, Γεν. Αρχές, 1985, 328, Σημαντήρας, Γεν. Αρχές, 1988, 378, αριθμ. 534. Σούρλας, ΕρμΑΚ Εισαγ. 57-60 αριθμ. 68, Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 38, Καρακατσάνης, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλου, άρθρ. 57 αριθμ. 7, Σπυριδάκης, Γεν. Αρχές, 1985, 328, Λαδάς, Γεν. Αρχές Ι, 2007, 21 αριθμ. 30, όπου επισημαίνεται ότι στην έκφανση της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας ανήκει και η επαγγελματική ανέλιξη και η επαγγελματική πρόοδος του προσώπου, η ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας και το δικαίωμα στην εργασία βλ. και Ζερδελής, Εργατικό Δίκαιο Ι, 2006, 106 επ. και αντίθετα Γεωργιάδης, Γεν. Αρχές, 2002, 12, αριθμ. 16 που θεωρεί την επαγγελματική απασχόληση και ανέλιξη ως αυτοτελή έκφανση της προσωπικότητας. Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 39, Καρακατσάνης, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλου, άρθρ. 57 αριθμ. 7, Λαδάς, Γεν. Αρχές Ι, 2007, 21 αριθμ. 29. Σχετικά με το δικαίωμα στην αναπαραγωγή βλ. Παπαχρίστου, Εγχειρίδιο Οικογενειακού Δικαίου, 3 η έκδοση, 2005, 215, Φουντεδάκη, Ανθρώπινη Αναπαραγωγή, 2007, 152 επ., Κοτζάμπαση, Το δικαίωμα στην αναπαραγωγή Ανάμεσα στην ελευθερία της φυσικής αναπαραγωγής και το νομοθετημένο δικαίωμα της τεχνητής αναπαραγωγής, Γενέθλιον Απόστολου Γεωργιάδη Ι, 2006, 400. 17

μην αναπτύσσει την θρησκευτική του συνείδηση 81, να επιλέγει θρήσκευμα και γενικότερα να πράττει κάθε νόμιμη δραστηριότητα. Η εν λόγω κατηγορία, που ουσιαστικά αναφέρεται στην ελευθερία του προσώπου να προβαίνει σε κάθε επιτρεπτή εκ του νόμου συμπεριφορά 82, είναι τόσο ευρεία, ώστε έχει κριθεί κατά καιρούς ότι περιλαμβάνεται σε αυτήν από το δικαίωμα ελεύθερης εισόδου προσώπου σε καζίνο (στο πλαίσιο της ελεύθερης ανάπτυξης της κοινωνικής του δραστηριότητας) 83, μέχρι το δικαίωμα επιλογής εταιρίας υπηρεσιών τηλεφωνίας (στο πλαίσιο της οικονομικής ελευθερίας) 84. Ωστόσο, πρέπει να τονισθεί ότι υπάρχουν και όψεις της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας που δεν ενδιαφέρουν το δίκαιο (π.χ. οι διατροφικές επιλογές του καθενός), διότι διαφορετικά θα οδηγούμασταν στην επ αόριστον νομικοποίηση όλων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων 85. Επιπρόσθετα, λόγω της ευρύτητας της έκφανσης, παρατηρείται ότι πολλές από τις αυτοτελώς προστατευόμενες εκφάνσεις της προσωπικότητας, συνδέονται με την έκφανση της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας 86. Για παράδειγμα η προσβολή της τιμής ενός προσώπου από ένα ΜΜΕ πανελλαδικής εμβέλειας, ενδέχεται να πλήξει και την ελεύθερη ανάπτυξη της επαγγελματικής ή κοινωνικής δραστηριότητας του προσβαλλόμενου. Υποστηρίζεται περαιτέρω, ότι στην διαρκή αλληλεπίδραση του δικαίου με την τεχνολογία, ολοένα και θεσπίζονται νέοι νόμοι για να προστατέψουν αυτοτελώς ειδικότερες εκφάνσεις της προσωπικότητας που αποτελούν πάντως εκδηλώσεις της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας 87. Αξίζει τέλος να αναφερθεί ότι η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας του προσώπου δεν είναι απεριόριστη, αλλά ισχύουν και εδώ όσα έχουν επισημανθεί ανωτέρω σχετικά με τους περιορισμούς της μη προσβολής των δικαιωμάτων των άλλων, της μη παραβίασης του Συντάγματος και της μη παραβίασης των χρηστών ηθών 88. 81 82 83 84 85 86 87 88 Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 128, Σημαντήρας, Γεν. Αρχές, 1988, 378, αριθμ. 534. ΑΠ 855/2011 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΑΠ 846/2010 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΕφΑθ 3683/2010 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. Φουντεδάκη, Φυσικό πρόσωπο και προσωπικότητα, 143 και 174. Φουντεδάκη, ό.π., 171. Σχετικά με το Ν 2472/1997 για την προστασία των προσωπικών δεδομένων Γεωργιάδης, Γεν. Αρχές, 2002, 12, αριθμ. 9. Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 39, Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 129, Σημαντήρας, Γεν. Αρχές, 1988, 379, αριθμ. 534 - βλ. ανωτέρω σχετικά με την διάταξη του άρθρου 5 1 Σ σελ. 9 επ.. 18

ειδικότερα η ελευθερία της έκφρασης και το δικαίωμα στην πληροφόρηση : Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, περιλαμβάνει την ελευθερία έκφρασης και διάδοσης στοχασμών 89, αλλά και το δικαίωμα πληροφόρησης, τόσο με την έννοια του πληροφορείν, όσο και με την έννοια του πληροφορείσθαι. Η ελευθερία έκφρασης της γνώμης, άλλως ελευθερία έκφρασης και διάδοσης των στοχασμών, κατοχυρώνεται στο άρθρο 14 1 Σ, στο άρθρο 10 1 της ΕΣΔΑ και σε πολλά ακόμα διεθνή κείμενα 90. Η ελευθερία της γνώμης περιλαμβάνει το δικαίωμα της αποσιώπησης, της έκφρασης, της διάδοσης, της διαμόρφωσης και της λήψης μιας γνώμης 91. Σχετικά με τη διάδοση στοχασμών, ενδεικτικά αναφέρεται ότι καλύπτει κάθε διάδοση αισθημάτων, αποτελέσματος διανοητικής εργασίας, ιδεών, γεγονότων, μηνυμάτων, ειδήσεων, απόψεων και ψυχαγωγικών μηνυμάτων. Ειδικότερα η ελευθερία της έκφρασης, όπως το ΕΔΔΑ την αντιλαμβάνεται, «περιλαμβάνει όχι μόνον πληροφορίες και ιδέες που γίνονται ευμενώς δεκτές και θεωρούνται ουδέτερες (inoffensive) ή αδιάφορες (indifferent), αλλά και εκείνες που προσβάλλουν (offend), σοκάρουν (shock) 92 και αναστατώνουν (disturb) το κράτος ή ένα τμήμα του πληθυσμού» 93. 89 90 91 92 93 Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 39, Καρακατσάνης, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλου, άρθρ. 57 αριθμ. 7, Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 128, Σημαντήρας, Γεν. Αρχές, 1988, 378, αριθμ. 534. ειδικότερα βλ. άρθρο 11 1 του Χάρτη Θεμελιωδών δικαιωμάτων της ΕΕ όπου κατοχυρώνεται το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης, ορίζοντας ότι κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης και μάλιστα ότι αυτή περιλαμβάνει την ελευθερία γνώμης και την ελευθερία λήψης ή μετάδοσης πληροφοριών ή ιδεών. Επιπρόσθετα, η ελευθερία της έκφρασης κατοχυρώνεται και στο άρθρο 19 2 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα του ΟΗΕ που κυρώθηκε στην Ελλάδα με τον Ν. 2462/1997 και ορίζει ότι «κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει την ελευθερία της αναζήτησης, της λήψης και της μετάδοσης πληροφοριών και απόψεων κάθε είδους, ανεξαρτήτως συνόρων, προφορικά, γραπτά, σε έντυπα, σε κάθε μορφή τέχνης ή με κάθε άλλο μέσο της επιλογής του». Τέλος, το άρθρο 19 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα ορίζει ότι «καθένας έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης, που σημαίνει το δικαίωμα να μην υφίσταται δυσμενείς συνέπειες για τις γνώμες του, και το δικαίωμα να αναζητεί, να παίρνει και να διαδίδει πληροφορίες και ιδέες, με οποιοδήποτε μέσο έκφρασης, και από όλο τον κόσμο». Καράκωστας, Προσωπικότητα και Τύπος, 2000, 24. Πάντως, όπως επισημαίνει ο Μάλλιος, το ΕΔΔΑ δεν έχει καταλήξει σε ένα ασφαλές και σαφές κριτήριο διάκρισης σχετικά με το πότε μία έκφραση που σοκάρει και αναστατώνει επιτρέπεται και πότε συνιστά μισαλλόδοξη και ρατσιστική ή τέλος πάντων άλλη έκφραση που δεν προστατεύεται από το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ, σε Μάλλιος, σημείωμα σε ΑΠΟλ 3/2010, Ελευθερία έκφρασης και ρατσιστικός λόγος Η «αθώωση Πλεύρη» και η νομολογία Στρασβούργου, ΔίΜΕΕ 2010, 400. Βλ. σχετικά 49 η παράγραφο απόφασης ΕΔΔΑ Handyside v. The United Kingdom (7.12.1976), 41 η παράγραφο απόφασης Lingens v. Austria (8.7.1986), 31 η παράγραφο απόφασης Jersild v. Denmark (23.9.1994), 30 η παράγραφο απόφασης Lopes Gomes Da Silva v. Portugal (28.9.2000), 19

Η ελευθερία της έκφρασης βέβαια, δεν είναι άμοιρη περιορισμών. Στο δεύτερο εδάφιο της 14 1 Σ ορίζεται ότι η απόλαυση της ελευθερίας της έκφρασης, προστατεύεται μόνο όταν τηρούνται παράλληλα και οι νόμοι του κράτους. Επιπρόσθετα στη διάταξη 10 2 της ΕΣΔΑ ορίζεται ότι η ελευθερία της έκφρασης και της πληροφόρησης, δύναται να υπαχθεί σε ορισμένες διατυπώσεις, όρους, περιορισμούς ή κυρώσεις που θα προβλέπονται από τον νόμο και θα αποτελούν τα αναγκαία μέτρα σε μία δημοκρατική κοινωνία για την εθνική ασφάλεια, την εδαφική ακεραιότητα, τη δημόσια ασφάλεια, την προάσπιση της τάξης, την πρόληψη του εγκλήματος, την προστασία της υπόληψης ή δικαιωμάτων των τρίτων, τη διασφάλιση των εμπιστευτικών πληροφοριών και του κύρους και αμεροληψίας της δικαστικής εξουσίας. Πάντως, το ΕΔΔΑ επιμένει ότι οι περιορισμοί αυτοί, πρέπει να ερμηνεύονται στενά 94. Η ελευθερία της έκφρασης κατ άρθρο 14 1 Σ συνδέεται με το δικαίωμα της πληροφόρησης (στην παθητική του μορφή), με την έννοια ότι για την διασφάλιση της πληροφόρησης προϋποτίθεται η πληθώρα των πηγών ενημέρωσης 95. Επίσης το άρθρο 10 1 της ΕΣΔΑ κατοχυρώνει επιπλέον την ελευθερία της πληροφορίας, που συνίσταται στην ελευθερία του πληροφορείν, αλλά και του πληροφορείσθαι όπως ανωτέρω αναφέρθηκε 96. Παράλληλα, το δικαίωμα της πληροφόρησης, τόσο με την έννοια του πληροφορείν, όσο και με την έννοια του πληροφορείσθαι, κατοχυρώνεται ευθέως στο άρθρο 5Α Σ ως προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας που προβλέπεται κατά το άρθρο 5 1 Σ. Ειδικότερα, κατά την 5Α 1 Σ ορίζεται ότι «Καθένας έχει δικαίωμα στην πληροφόρηση, όπως νόμος ορίζει. Περιορισμοί στο δικαίωμα αυτό είναι δυνατόν να επιβληθούν με νόμο, μόνο εφόσον είναι απολύτως αναγκαίοι και δικαιολογούνται για λόγους εθνικής ασφάλειας, καταπολέμησης του εγκλήματος ή προστασίας δικαιωμάτων και συμφερόντων τρίτων», ενώ κατά την 5Α 2 εδ. α Σ ορίζεται ότι «Καθένας έχει δικαίωμα συμμετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας». Ωστόσο, η συμμετοχή στην Κοινωνία της Πληροφορίας περιορίζεται στην 5Α 2 εδ. β Σ, κατά την οποία : «Η διευκόλυνση της πρόσβασης στις πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά, καθώς και της παραγωγής, ανταλλαγής και διάδοσής τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους, τηρουμένων πάντοτε των 94 95 96 32 η παράγραφο απόφασης Skalka v. Poland (27.5.2009) και 87 η παράγραφο απόφασης Steel and Morris v. The United Kingdom (15.2.2005). Βλ. σχετικά 65 η παράγραφο της απόφασης ΕΔΔΑ Sunday Times v. The United Kingdom (26.4.1979) 30 η παράγραφο απόφασης Lopes Gomes Da Silva v. Portugal (28.9.2000) και 51 η παράγραφο απόφασης Giniewski v. France (31.6.2006). Χρυσόγονος, ό.π., 292. Βλ. σχετικά 65 η παράγραφο της απόφασης ΕΔΔΑ Sunday Times v. The United Kingdom (26.4.1979) περί του δικαιώματος του κοινού να λαμβάνει πληροφορίες σε http://hudoc.echr.coe.int/sites/ eng/pages/search.aspx?i=001-57584. 20

εγγυήσεων των άρθρων 9, 9Α και 19». Συνεπώς, η άσκηση του δικαιώματος της πληροφόρησης, περιορίζεται από άλλες αντίρροπες και ανταγωνιστικές συνταγματικές κατοχυρώσεις, μεταξύ των οποίων είναι η προστασία δικαιωμάτων και συμφερόντων τρίτων και οι εγγυήσεις των άρθρων 9 Σ (απαραβίαστο ιδιωτικής ζωής), 9Α Σ (προστασία προσωπικών δεδομένων) και 19 Σ (απόρρητο επικοινωνίας). Κατ επέκταση, βρίσκεται έξω από το περιεχόμενο της νόμιμα διακινούμενης πληροφορίας, κάθε στοιχείο που παραβιάζει τις προστατευτικές διατάξεις των αντίρροπων αυτών αγαθών 97. IV. εκφάνσεις της ηθικής υπόστασης του προσώπου : Μεγάλος αριθμός αποφάσεων αφορά εκφάνσεις της προσωπικότητας σχετικές με την ηθική υπόσταση του προσώπου 98 που περιλαμβάνει την συνταγματικά κατοχυρωμένη στο άρθρο 5 2 Σ τιμή 99, την υπόληψη και την αξιοπρέπεια, την κοινωνική και επαγγελματική καταξίωση 100, την αναγνώριση και την αξιοπιστία του προσώπου σε σχέση με τις συναλλαγές του με τρίτους 101. Η έννοια της τιμής περιλαμβάνει την «υποκειμενική» και την «αντικειμενική» τιμή 102. Η πρώτη αναφέρεται στην αξία που το ίδιο το πρόσωπο αποδίδει στον εαυτό του, ενώ η δεύτερη, άλλως εξωτερική τιμή ή υπόληψη, αναφέρεται στην αντίληψη των άλλων για την αξία του προσώπου. Προστατευόμενο αγαθό αποτελεί εν προκειμένω η «αντικειμενική τιμή» 103 και συνεπώς τιμή έχουν και τα βρέφη και όσοι έχουν μειωμένη αντιληπτική ικανότητα 104. Άλλωστε, σε αυτό το συμπέρασμα συνηγορεί και το γεγονός ότι οι ειδικές για την προστασία της τιμής διατάξεις (βλ. 920 ΑΚ, 361 επ. ΠΚ, άρθρο 3 1 εδ. β του Ν. 2328/1995), είναι «προσανατολισμένες» στην έννοια της υπόληψης του προσώπου 105. Αντίθετα, η 97 98 99 Σωτηρόπουλος, Δημοσίευση video από το πάρτυ των bloggers, Τρίτη, Απριλίου 25, 2006 σε : http://elawyer.blogspot.gr/search/label/%ce%91%ce%bd%cf%89%ce%bd%cf%85%ce%bc%ce %AF%CE%B1%20%CF%83%CF%84%CE%BF%20%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CE%AF%CE%BA %CF%84%CF%85%CE%BF (τελευταία πρόσβαση 25-02-2013). ΕφΠειρ 490/2009 ΤΝΠ ΔΣΑ. Ενδεικτικά, ΜΠρΘεσ 30548/2010 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΑθ 216/2010 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 1718/2007 ΤΝΠ ΔΣΑ, ΕφΠατρ 477/2007 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΠΠρΑθ 2575/2007 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΑθ 7451/2006 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΠΠρΘεσ 9621/2006 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΜΠρΘεσ 23238/2006 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 780/2005 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΠατρ 662/2004 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΑθ 7630/2001 ΤΝΠ ΔΣΑ. 100 ΕφΛαρ 710/2008 ΤΝΠ ΔΣΑ. 101 ΕφΑθ 4786/2002 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. 102 Σούρλας, ΕρμΑΚ, Εισαγ. 57-60, αριθμ. 51. 103 Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 37, Σπυριδάκης, Γεν. Αρχές, 1985, 327, Καρακατσάνης, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλο, άρθρ. 57 αριθμ. 6, Παπαντωνίου, Γεν. Αρχές, 1983, 129 βλ. και ΑΠ 576/2006 και ΕφΑθ 5538/2006, από ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ αμφότερες. 104 Γαζής, Γεν. Αρχαί Το φυσικόν πρόσωπον, 1973, 37, Σπυριδάκης, Γεν. Αρχές, 1985, 327, Καρακατσάνης, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλο, άρθρ. 57 αριθμ. 6. 105 Φουντεδάκη, ό.π., 223. 21