Szilárd Molnár Bence Kollányi Levente Székely. Κοινωνικά Δίκτυα και η Κοινωνία των Δικτύων

Szilárd Molnár Bence Kollányi Levente Székely Κοινωνικά Δίκτυα και η Κοινωνία των Δικτύων Η ΠΡΟΤΑΣΗ Τα δίκτυα έχουν καταστεί τα πλέον βασικά στοιχεία του ανθρώπινου πολιτισμού, εφόσον η ζωή σε καθημερινή βάση δεν είναι νοητή σήμερα χωρίς τα σύγχρονα oδικά, κοινής ωφέλειας και επικοινωνιακά δίκτυα. Αν και η επιστημονική έρευνα των κοινωνικών δικτύων έχει ξεκινήσει εδώ και μερικές δεκαετίες, μόνο τελευταία έχει αποκτήσει δημοφιλή, ελκυστικό χαρακτήρα ερευνητικού πεδίου. Η χρήση ισχυρών υπολογιστικών συστημάτων έχει επιτρέψει την ανάλυση διαφόρων πολύπλοκων φυσικών συστημάτων (π.χ. κύτταρα) αλλά και κοινωνικών φαινομένων (π.χ. χρήση του Διαδικτύου) τα οποία μπορούν να ερμηνευτούν ως δίκτυα, με βάση μετρήσιμους, ποσοτικούς ενδείκτες. Εκατοντάδες εκατομμυρίων ανθρώπων χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο σε καθημερινή βάση και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο έχει αποδεχτεί ότι (το Διαδίκτυο) ασκεί τόσο σημαντική επίδραση στο σύστημα των κοινωνικών σχέσεων, στις θεσμικές και μη δομές της κοινωνίας, στο κοινωνικό κεφάλαιο και την ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης. Οι κοινωνιολόγοι διερευνούν, πάνω από 150 χρόνια τώρα, τη διαδικασία μέσω της οποίας οι προσωπικές σχέσεις και η ενσωμάτωση των ατόμων σε κοινότητες πρωταρχικής σημασίας (οικογένεια, συγγενικός και φιλικός περίγυρος) καθίστανται όλο και λιγότερο σημαντικές. Η διατύπωση αυτή έχει διαδραματίσει βασικό ρολό στις ιδέες και τα επιχειρήματα της κοινωνιολογίας. Η διαδικασία αυτή, η οποία άρχισε να λαμβάνει χώρα ήδη από τη μετάβαση από την αγροτική κοινωνία στα επόμενα στάδια, μπορεί να χαρακτηριστεί, μέχρι και σήμερα, από τη μετάβαση σε σχέσεις δεύτερης τάξης, από την κοινότητα (Gemeinschaft) στην 85

86 Κοινωνικά Δίκτυα και η Κοινωνία των Δικτύων κοινωνία (Gesellschaft) (Tönnies, 1957 [1887]). Η αγροτική κοινωνία μεταβλήθηκε αρχικά στη βιομηχανική κοινωνία και τώρα πλέον η βιομηχανική κοινωνία εξελίσσεται σε Κοινωνία της Πληροφορίας. Αυτή η τελευταία μεταβολή είναι συγκρίσιμη, τόσο σε μέγεθος όσο και σημασία, με αυτήν που προηγήθηκε. Ήδη από το 1976, ο D. Bell υποστήριζε ότι οι στρατηγικές κινητήριες δυνάμεις που υποκινούν την ανάπτυξη των μετά-βιομηχανικών κοινωνιών, θα είναι η πληροφορία και η θεωρητική γνώση (Bell, 1976). Ο Bell διατύπωσε την άποψη ότι δυο είναι οι παράγοντες που επιτελούν σημαντικό ρόλο σε αυτόν τον κοινωνικό μετασχηματισμό, η ανάπτυξη νέων υποδομών, συγκεκριμένα τα δίκτυα τηλεφωνίας, υπολογιστών, τηλεομοιοτυπίας και καλωδιακής τηλεόρασης, τα οποία προάγουν την επικοινωνία και τη μετάδοση δεδομένων (τα οποία βελτιώνουν και αναβαθμίζουν τις ήδη υπάρχουσες υποδομές) από τη μια και τα δίκτυα παροχής ενέργειας, από την άλλη, τα οποία αποτελούν το συνδετικό ιστό των κοινωνιών. Η ανάπτυξη των δικτύων αυτών συγκλίνει σε έναν συγκερασμό των τεχνολογιών υπολογιστικής επεξεργασίας δεδομένων και επικοινωνιών. Όλα αυτά τα επιτεύγματα έχουν καταστήσει το πεδίο των δικτύων μια από τις κύριες ερευνητικές περιοχές εντός της Κοινωνίας της Πληροφορίας. Πολλοί ερευνητές θεωρούν το πλεονέκτημα της οργάνωσης που βασίζεται σε απρόσωπες σχέσεις οι όποιες υλοποιούνται μέσω οργανισμών, συμβολαίων, τεχνολογιών επικοινωνιών, ως ένα σημαντικό κίνδυνο για την ανάπτυξη των σύγχρονων κοινωνιών. Την ίδια στιγμή, ο ρόλος των τοπικών κοινοτήτων, οι οποίες άμεσα μεταδίδουν ή διατηρούν τις κοινωνικές αξίες και πρότυπα, εκφυλίζεται. Φαίνεται ότι πολλές διαδικασίες εκσυγχρονισμού (για παράδειγμα η βιομηχανοποίηση, η παγκο σμιοποίηση, η επανάσταση της τεχνολογίας της πληροφορικής) συμβάλλουν μάλλον στη μείωση της ενεργού δραστηριότητας των πολιτών και προάγουν τον ατομισμό. Σε αυτόν τον προβληματισμό, η έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου διαδραματίζει έναν συνεχώς αυξανόμενης σημασίας ρόλο στις κοινωνικές επιστήμες. Εδώ, ένα από τα πλέον σημαντικά σημεία αναφοράς είναι η δουλειά του R.D. Putnam, καθηγητή στο πανεπιστήμιο του Harvard (1993, 2000, 2002), αν και το θέμα αυτό καθεαυτό έχει μια ιστορία που μπορεί να αναχθεί στη δουλειά των M. Granovetter (1973), J. S. Coleman (1988, 1990) και P. Bourdieu (1986). Υπάρχουν περισσότεροι του ενός ορισμοί για το κοινωνικό κεφάλαιο, κοινό στοιχείο όλων όμως είναι η σύνδεση του όρου με τα κοινωνικά δίκτυα, εντός των οποίων αναπτύσσονται αλληλεπιδράσεις, έλξεις, φιλικές σχέσεις καθημερινής ασχολίας θέματα μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Με τον όρο κοινωνικό κεφάλαιο εννοούμε τους άυλους εκείνους πόρους και αγαθά, τα οποία έχουν προκύψει ως αποτελέσματα σχέσεων μεταξύ των ατόμων που αποτελούν τα δίκτυα και τα οποία επηρεάζουν τις κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες συνεργασίας και αλληλε πίδρασης, οι οποίες λαμβάνουν χώρα στο κοινωνικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο κοινοτήτων (π.χ. οικογένεια, γειτονιά, τοπική περιφέρεια ή εθνικό επίπεδο).

Szilárd Molnár Bence Kollányi Levente Székely 87 Ένας άλλος λόγος αύξησης του ενδιαφέροντος που παρατηρείται στους κόλπους των κοινωνικών επιστήμων αναφορικά με την έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου είναι οι διαφαινόμενοι, πραγματικοί ή φανταστικοί, κίνδυνοι, ότι δηλαδή με την εξάπλωση των πληροφοριακών και επικοινωνιακών τεχνολογικών εργαλείων (εφεξής: Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών, ΤΠΕ) και την ευρεία χρήση τους από τα μελή της κοινωνίας, οι διαπροσωπικές σχέσεις επικοινωνίας καθίστανται όλο και περισσότερο περιττές και ότι οι άμεσες, ζεστές, προσωπικές σχέσεις οι οποίες κατεξοχήν εντοπίζονται στις πρωτογενείς κοινότητες-εντός της οικογενείας π.χ. ή στο στενό συγγενικό και φιλικό κύκλο, ατρο φούν επικίνδυνα. Το όραμα εκατομμυρίων απομονωμένων χρηστών, των οποίων συνδετικός κρίκος είναι το Διαδίκτυο, ή ο φόβος ότι ένα τέτοιο όραμα θα γίνει πραγματικότητα, εντοπίζεται ιστορικά και παραδοσιακά στις συζητήσεις επιστημόνων των κοινωνικών πεδίων, κάτι που δεν αποτελεί έκπληξη, με δεδομένο ότι κάθε χρονιά που περνά, όλο και περισσότεροι χρήστες αναλώνουν όλο και περισσότερο από το χρόνο τους στο Διαδίκτυο. Η παρατήρηση αυτή εγείρει το εξής ερώτημα: εάν, βελτιώνοντας και επιτρέποντας την επικοινωνία, οι ΤΠΕ προάγουν την ανάπτυξη νέων δικτύων, και οι αποδοτικές οικονομίες τείνουν να λειτουργούν με δικτυακό τρόπο, τότε πως επηρεάζουν όλα αυτά την κοινωνική ολοκλήρωση, τη συνοχή των μικρών κοινοτήτων και τους κοινωνικούς εταίρους του ατόμου; Θεωρητικό Υπόβαθρο: Το εννοιολογικό πλαίσιο της Κοινωνίας των Δικτύων Η έκφραση «κοινωνία δικτύων» (network society), πρωτοεμφανίζεται στην κοινωνιολογία στα τέλη του 20 ου αιώνα. Η έννοια κατέστη ευρύτερα γνωστή, μέσω της δουλειάς του M.Castells (Castells, 1996, Castells-Cardoso, 2006). Σύμφωνα με αυτόν τον Ισπανό ερευνητή, ο οποίος διενέργησε έρευνα στη Γαλλία και στις ΗΠΑ, η κοινωνία των δικτύων διαθέτει μια νέα κοινωνική δομή και διαδικασίες, οι οποίες μπόρεσαν να υπάρξουν χάρη στις ΤΠΕ που βασίζονται στη μικροηλεκτρονική. Σε μια κοινωνία των δικτύων, η πληροφορία δημιουργείται και διακινείται μέσω δικτύων υπολογιστών, επεξεργάζεται, μεταδίδεται με αυτά και παρατηρείται το φαινόμενο της συσσώρευσης γνώσης σε σημεία, τα οποία ονομάζονται δικτυακά κομβικά σημεία (network hubs). Σύμφωνα με τον Castells (Castells, 1996), στην εποχή της βιομηχανικής κοινωνίας, ο κύριος ρόλος των δικτύων περιοριζόταν κυρίως στην ιδιωτική σφαίρα, ενώ στο δημόσιο τομέα, στην παραγωγή και στο πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο κυριαρχούσαν τα θεσμικά όργανα, οι μεγάλες εταιρίες, το κράτος, η εκκλησία και ο στρατός, με δομές εξουσίας που παρουσίαζαν ιεραρχίες, μια κάθετη δόμηση, σε επίπεδα εξουσίας τοποθετημένα το ένα πάνω στο άλλο. Στις κοινωνίες των δικτύων, οι βασικοί θεσμικοί παράγοντες υφίστανται σημαντικούς μετασχη-

88 Κοινωνικά Δίκτυα και η Κοινωνία των Δικτύων ματισμούς και καθίστανται πιο ευέλικτοι και ευμετάβλητοι. Κατά την άποψη του Castells και η οικονομία επίσης διήλθε από ένα στάδιο ουσιαστικών μεταβολών, στα τέλη του 20ου αιώνα. Οι πυλώνες της νέου τύπου αυτής κοινωνικής δομής δεν είναι πλέον οι φυσικοί πόροι, αλλά τα ψηφιακά κανάλια επικοινωνίας. Ο Castells, χρησιμοποιώντας στατι στικά δεδομένα, ισχυρίζεται ότι η οικονομία των δικτύων αναπτύσσεται με γρηγορότερο ρυθμό από τις πρότερες μορφές της οικονομίας, οι οποίες τυπικά ανήκουν στη βιομηχανική εποχή. Ως παράδειγμα μελετά το ρυθμό ανάπτυξης των ΗΠΑ, όπου σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές ο ρυθμός ανάπτυξης μεταξύ των ετών 1996 και 2006 υπήρξε διπλάσιος του αντίστοιχου μεταξύ των ετών 1975 και 1995 (Castells, 2006: 8). Παρόμοια φαινόμενα παρατηρήθηκαν κατά την μελέτη ορισμένων Ευρωπαϊκών χωρών, οι οποίες προσχωρήσαν στην οικονομία των δικτύων σε πρώιμο στάδιο, π.χ. η Φιλανδία και η Ιρλανδία. Κατά την εκτίμηση των μεταβολών που έχουν σημειωθεί, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη ορισμένοι παράγοντες, ώστε η μετάβαση να θεωρηθεί επιτυχής. Η Φιλανδία χρειάστηκε μια αποτελεσματική πολιτική διαχείρισης καινοτομίας και μια οικονομική αναδιάρθρωση, η οποία κατέστη δυνατή σε μεγάλο βαθμό από εξωτερικούς παράγοντες (επενδύσεις). Στην περίπτωση της Ιρλανδίας, υπήρξε αποδοτική χρησιμοποίηση της βοήθειας που παρέχει εσωτερικά η Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο Castells αναφέρει με έμφαση σε αρκετά σημεία ότι δεν είναι η τεχνολογία αυτή που αλλάζει την κοινωνία, αλλά μάλλον το ότι οι μεταβαλλόμενες κοινωνικές ανάγκες είναι το κίνητρο για την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Στον οικονομικό τομέα, παρατηρούνται νέες μέθοδοι λειτουργίας, οι οποίες καθίστανται αποδοτικότερες διαμέσου της τεχνολογικής ανάπτυξης. Ως παράδειγμα, μπορούμε να αναφέρουμε την οργάνωση της εσωτερικής επικοινωνίας και των καταμερισμό εργασιών των πολυεθνικών εταιριών και την τεχνολογική καινοτομία που συνοδεύει την ανάπτυξη των διαδικασιών παραγωγής, οι οποίες υποστηρίζονται από αυτοματισμούς και ρομπότ. Στο μοντέλο του Castells, εντο πί ζονται τρεις, εξίσου σημαντικές, συνέπειες των μεταβολών αυτών: 1. 2. 3. Η επιστήμη και η καινοτομία διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στην επίτευξη των μετα βολών αυτών, εφόσον μέσω της ανάπτυξης της μικροηλεκτρονικής κατέστη δυνατή η ανάπτυξη των ΤΠΕ. Η αγορά εργασίας υπέστη και αυτή σημαντικές μεταβολές, σε αντιστοιχία με την ανάπτυξη της οικονομίας των δικτύων. Οι νέες εταιρικές φόρμες επιλογής προσωπικού αναζητούν άτομα υψηλής εξειδίκευσης, ένα ευέλικτο και εύρωστο εργατικό δυναμικό. Η εσωτερική οργανωσιακή δομή των εταιριών μετεβλήθη, ακλουθώντας τη δικτυακή λογική. Η δημιουργία της κοινωνίας των δικτύων εντοπίζεται αρχικά στη δεκαετία του 1960. Κατά το πρώιμο αυτό στάδιο, η δικτυακή λογική επιφέρει αλλαγές σε

Szilárd Molnár Bence Kollányi Levente Székely 89 όλα τα υποσυστήματα της κοινωνίας, αλλά στη φάση αυτή παρατηρούνται μόνο τεχνολογικές και οικονομικές αλλαγές. Σύμφωνα με τον Castells, οι κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές θα γίνουν αισθητές μονό 15-20 χρόνια αργότερα. Η επικοινωνία είχε ανέκαθεν αποφασιστικό ρόλο στη χρήση δικτύων υπολογιστών. Η ανάλυση αποκαλύπτει ότι μεταξύ των δραστηριοτήτων που διενεργούνται μέσω του Διαδικτύου, το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο υπερισχύει κατά πολύ έναντι όλων των άλλων. Αυτό επιβεβαιώνεται και από την έρευνα που διενέργησε το World Internet Project (WIP 2002-2006). Μπορεί επομένως να υποθέσει κάποιος ότι η τεχνολογία των δικτύων έχει αποφασιστικές επιπτώσεις και στη δομή των διαπροσωπικών σχέσεων και της κοινωνικότητας που επιδεικνύουν τα άτομα. Σε όλο τον κόσμο διενεργούνται έρευνες που αφορούν τη μελέτη των κοινωνικών σχέσεων των χρηστών του Διαδικτύου και κοινό συμπέρασμα όλων αυτών είναι ότι η χρήση του Παγκόσμιου Ιστού δε λειτουργεί αποτρεπτικά, σε βάρος δηλαδή των προσωπικών επαφών, αλλά μάλλον συμπληρωματικά. Σύμφωνα με τον Castells, τα μέλη της κοινωνίας των δικτύων δεν είναι αποξενωμένα άτομα, αλλά μάλλον άνθρωποι που είναι σε θέση να αναπτύξουν υψηλής ποιότητας συστήματα διαπροσωπικών σχέσεων. Η αξία της προσωπικότητας του ατόμου εκτιμάται θετικά εντός της κοινωνίας των δικτύων και αυτό είναι ένα εξέχον πολιτισμικό χαρακτηριστικό της νέας αυτής μορφής κοινωνίας. Σε μια κοινωνία των δικτύων, ο «επικοινωνιακός χώρος» ( communication space ) που περιβάλλει τα άτομα υφίσταται σημαντικές μεταβολές και ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της διαδικασίας αυτής είναι η μεταβολή της μορφής των μέσων επικοινωνίας. Ο Castells δίνει έμφαση σε τρεις κύριους τέτοιους μετασχηματισμούς: 1. 2. 3. Η μαζική επικοινωνία περιέχεται στα χέρια πολυεθνικών επιχειρήσεων μέσων μαζικής ενημέ ρωσης, οι οποίες είναι τόσο παγκοσμίου, όσο και τοπικού χαρακτήρα. Αυτό ισχύει για τον τομές της μουσικής ψυχαγωγίας, για την τηλεόραση, αλλά και για το ραδιόφωνο και τα έντυπα μέσα ενημέρωσης. Στην κοινωνία των δικτύων, τα κανάλια επικοινωνίας είναι ψηφιακά και διαδραστικά. Ως συνέπεια αυτού, οι ανεπτυγμένες κοινωνίες απομακρύνονται από τα συμβατικά μαζικά μέσα ενημέ ρωσης και προσανατολίζονται προς εξατομικευμένα και προσαρμοζόμενα σε συγκεκρι μένες προτιμήσεις ενημερωτικά περιεχόμενα. Λόγω της ύπαρξης και διάδοσης των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας, έχει αναπτυχθεί ένας νέος τύπος μέσων ενημέρωσης, με την προσωνυμία «οριζόντιο δίκτυο επικοινωνιών». Χαρακτηριστικά παραδείγματα του αυξανομένου πλήθους αυτών των νέων μορφών επικοινωνίας που εμφανίζονται στο Διαδίκτυο, είναι τρεις καινοφανείς «εφευρέσεις»: το blog (διαδικτυακό ημερολόγιο) το vlog (video diary) και το podcast (ιδιωτική ραδιοφω-

90 Κοινωνικά Δίκτυα και η Κοινωνία των Δικτύων νική εκπομπή). Μέσω αυτών προβάλλονται ιδιωτικά κατασκευασμένες πληροφορίες, προσβάσιμες από όλους και ταυτόχρονα οι παραγωγοί αυτών των πληροφοριών μπορούν να παραμένουν αδέσμευτοι από τις όποιες εταιρίες διακίνησης ενημερωτικού υλικού, ή τις όποιες κυβερνήσεις. Ο Castells αποκαλεί την περιπλοκή αυτή διαδικασία «εξάπλωση της μαζικής επικοινωνίας, η οποία λειτουργεί με βάση τους δικούς της κανόνες» (Castells, 2006: 12-14) Η κοινωνία των δικτύων έχει επίδραση, φυσικά, και στην πολιτική ζωή. Ο Castells αναφέρει ως τους δυο σημαντικότερους παράγοντες αναφορικά με αυτό το θέμα, τη δημοσίευση (mediatization) και την παγκοσμιοποίηση (globalisation) (Castells, 2006). Κατά την ανάλυση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ΜΜΕ και της πολιτικής, εμφανίζεται επιφυλακτικός όταν εισάγει την τηλεόραση και ιδιαίτερα το Διαδίκτυο ως ένα είδος «μηχανισμού πειθούς». Αναφερόμενος στις έννοιες που αναπτύχθηκαν από τη σχολή της αντιληπτικής θεωρίας (reception theory), εφιστά την προσοχή στη σημασία της εξατομικευμένης ερμηνείας που εφαρμόζει το άτομο-δέκτης της πληροφορίας. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, τα περιεχόμενα των μέσων ενημέρωσης δεν επιδέχονται απλά μια μονοσήμαντη ερμηνεία: κάθε ερμηνεία που προσδίδεται σε αυτά, επηρεάζεται ισχυρά και διαμορφώνεται από το επιμέρους ερμηνευτικό πλαίσιο που έχει διάθεση του το κάθε άτομο. Πέρα από τη διαρκή και καθολική παρουσία των μέσων ενημέρωσης, η παγκοσμιοποίηση έχει επίσης επιφέρει δραστικές αλλαγές στο πολιτικό σύστημα. Ο Castells εκφράζει την γνώμη ότι η ανάπτυξη της κοινωνίας των δικτύων κλονίζει τα θεμέλια των θεσμών του κράτους, όπως αυτά συντηρούνται έως τώρα: εφόσον η κοινωνία των δικτύων λειτουργεί σε παγκόσμιο επίπεδο, η όποια τοπική κυβέρνηση δεν μπορεί να λειτουργεί σε τοπικό και μόνο επίπεδο. Ταυτόχρονα, εμφανίζονται σοβαρά εμπόδια στην προσπάθεια εγκαθίδρυσης μιας παγκόσμιας κυβέρνησης, η οποία να είναι προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις της παγκοσμιοποίησης. Με την δημιουργία και την επικράτηση της κοινωνίας των δικτύων, οι εθνικές κυβερνήσεις ενδέχεται να απεμπολήσουν κάποια από τα κυριαρχικά τους δικαιώματα. Κατά την άποψη του Castells, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού, οπου εντός της οποίας όλες οι εθνικές κυβερνήσεις έχουν οργανωθεί με βάση ένα κοινό κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό δίκτυο (Castells, 2006). Βασικές Έννοιες, Βασικές Διαδικασίες, Βασικά προβλήματα 1. Κοινωνικά δίκτυα Ο J.L.Moreno θεωρείται ως ο πρωτοπόρος των μελετών των σχετικών με τα

Szilárd Molnár Bence Kollányi Levente Székely 91 δίκτυα. Ο Ρουμάνος στην καταγωγή ψυχίατρος που εργάστηκε στην Αυστρία και στις ΗΠΑ ανέπτυξε την μέθοδο της κοινωνιομετρίας (sociometry), η οποία επιτρέπει την απεικόνιση των δικτυακών συνδέσεων, στα μέσα της δεκαετίας του 1910. Ο Moreno έστειλε μια επιστολή στην κυβέρνηση της Ουγγαρίας στα 1916, στην οποία πρότεινε τη χρήση της κοινωνιομετρίας για την αναδιοργάνωση μιας μετατοπισμένης ομάδας πληθυσμού και μερικά χρόνια αργότερα, σε ένα άρθρο μιας εφημερίδας, περιέγραψε ορισμένους άλλους τομείς στους οποίους θα μπορούσε να εφαρμοστεί η μέθοδος της κοινωνιομετρίας. Η μέθοδος αυτή επιτρέπει τον καθορισμό των εσωτερικών δομών των διαφόρων ομάδων και μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως ερευνητικό εργαλείο για τον καθορισμό των διαφόρων ρόλων (Moreno, 1923). Σύμφωνα με το σχετικό λήμμα της Wikipedia, ο όρος κοινωνιομετρία έχει λατινική ρίζα (στα αγγλικά sociometry), με τη λέξη socius να σημαίνει σύντροφος. Ο Moreno χαρακτηρίζει την κοινωνιο μετρία ως μια μέθοδο διερεύνησης, με τη βοήθεια της οποίας μπορούμε να κατανοήσουμε τη δημιουργία και την οργάνωση των κοινωνικών ομάδων, όπως επίσης και τους ρόλους των ατόμων μέσα σε αυτές τις ομάδες. Η κοινωνιομετρία αποκαλύπτει αρκετές από τις κρυμμένες δομές, οι οποίες βασίζονται σε προσωπικές προτιμήσεις και απέχθειες, καθώς και τις μοναδικές σχέσεις μεταξύ των ατόμων, οι οποίες καθορίζουν τις βάσεις λειτουργίας της ομάδας σε οργανωσιακό επίπεδο. Ο Moreno εξέτασε τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων με τη βοήθεια απλών ερωτήσεων, υποθέτοντας ότι οι κρυφές επιλογές που βασίζονται στις προσωπικές προτιμήσεις αντικατοπτρίζουν τη δομή του δικτύου. Οι σχέσεις μεταξύ των υπό εξέταση ατόμων αναπαριστάνονται με τη βοήθεια ενός απλού διαγράμματος, το λεγόμενο «διάγραμμα κοινωνιομετρίας» (sociogram). Στο διάγραμμα αυτό, τα μέλη της ομάδας αναπαριστάνονται ως σημεία ενώ οι σχέσεις μεταξύ αυτών αναπαριστάνονται ως βέλη, αμφίδρομα εάν είναι αμοιβαίες, ή απλά κατευθυνόμενα, εάν όχι. Η μέθοδος της κοινωνιομετρίας χρησιμοποιείται συχνά κατά την εξέταση κοινοτήτων (π.χ. σχολικές αίθουσες) και άλλων τέτοιου κλειστού τύπου ομάδων πληθυσμού. 2. Διασύνδεση Η δικτυακή προσέγγιση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ανάλυση των σχέσεων εντός ολιγομελών σχετικά ομάδων, αλλά επίσης και πολυπληθών, παγκοσμίου χαρακτήρα κοινωνικών συστημάτων. Αρκετά επιστημονικά πεδία ασχολούνται με τη μελέτη των δικτύων: εκτός από τους μαθηματικούς και άλλους θετικούς επιστήμονες, στην έρευνα αυτή συμμετέχουν και ερευνητές των κοινωνικών επιστημών. Στο βιβλίο του που δημοσιεύθηκε το 2002 στα Αγγλικά που φέρει τον τίτλο: «Linked: Η νέα επιστήμη των Δικτύων», ο Ούγγρος στην καταγωγή μαθηματικός A.L. Barabási, παραθέτει μια εμπεριστατωμένη ανάλυ-

92 Κοινωνικά Δίκτυα και η Κοινωνία των Δικτύων ση σύνθετων και πολύπλοκων δικτύων (Barabási, 2002). Στον πρόλογο του βιβλίου αυτού, ο Barabási. χρησιμοποιεί έναν παραλληλισμό μεταξύ μιας τυπικής περίπτωσης που δείχνει τη λειτουργία του παγκόσμιου δικτύου υπολογιστών και των ιεραποστολικών δραστηριοτήτων του Αποστόλου Παύλου. Κατά τον 1 ο μ.χ. αιώνα, ο Απόστολος Παύλος θεμελίωσε την εξάπλωση σε παγκόσμια κλίμακα της χριστιανικής πίστης, ακολουθώντας μια δικτυακή λογική. Μετέβαινε από οικισμό σε οικισμό, από πόλη σε πόλη και δημιούργησε ένα δίκτυο κοινοτήτων, καλλιεργώντας τις σχέσεις μεταξύ των πρώτων αυτών χριστιανικών κοινοτήτων. Το Φεβρουάριο του 2000, ένας δεκαπεντάχρονος Καναδός έφηβος, με το ψευδώνυμο Maffia Boy έκανε ακριβώς το αντίθετο από αυτό, αποστέλλοντας ιούς και μολύνοντας αρκετές χιλιάδες υπολογιστών, παραλύοντας έτσι τη διακίνηση δεδομένων μερικών σημαντικών Αμερικανών παρόχων υπηρεσιών Διαδικτύου. Με βάση τη δικτυακή λογική που διέπει τη λειτουργία του Διαδικτύου, κατέστη δυνατή η ταυτόχρονη μόλυνση των αρχικών σελίδων των εταιρειών Yahoo, Amazon, ebay και άλλων, με την αποστολή σε όλες αυτές ενός τεράστιου και μη αναμενόμενου, απλά μη αντιμετωπίσιμου, αριθμού αιτήσεων για εξυπηρέτηση, θέτοντας αυτές προσωρινά εκτός λειτουργίας. Αν και τα δυο αυτά ακραία παραδείγματα φαίνεται να διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, τόσο χρονικά όσο και εκ φύσεως, το κοινό τους σημείο παρόλα αυτά είναι η κατάδειξη της ανεκτίμητης αξίας των δικτύων, η οποία είναι διαχρονική. Η ερευνητική δουλειά του Barabási διαφέρει από άλλες παρόμοιες, χαρακτηριστικές του δευτέρου μισού του 20ου αιώνα. Ένας από τους κριτές των εργασιών του αναφέρει ότι στη μαθηματική μοντελοποίηση των δικτύων ο Barabási εφαρμόζει πρακτικές και αντιλήψεις που είναι χαρακτηριστικά μιας προσέγγισης κοινωνικής επιστήμης, ενώ σε μια πρότερη φάση χρησιμοποιούσε κυρίως μοντέλα των φυσικών επιστημών, τα οποία ήταν προτιμητέα, λόγω της αναγνώρισης από την επιστημονική κοινότητα που επέφερε η χρήση τους και του ότι υπήρχαν για αυτά θεωρητικές εξηγήσεις (Letenyei, 2003). Αρχικά, ο Barabási διερεύνησε τη λειτουργία του Διαδικτύου και συνειδητοποίησε ότι ο Παγκόσμιος Ιστός αποτελείται από ένα μικρό σχετικά πλήθος «αρχικών σελίδων» (homepages), η αλλιώς κέντρα και έναν πολύ μεγαλύτερο αριθμό περιφερειακών, δευτερογενών σελίδων. Το χαρακτηριστικό αυτό του Διαδικτύου οδήγησε τον Barabási και τους συνεργάτες του να αρχίσουν να μιλάνε για δίκτυα χωρίς κλίμακα (scale-free networks) (Barabási, 2002). Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει κάποιο προτιμητέο σημείο στο Διαδίκτυο (όσον αφορά το πλήθος των διασυνδέσεων), κάποιο που μπορεί να αποκληθεί συνηθισμένο, τυπικό. Με αλλά λόγια, όλα τα άλλα σημεία του Διαδικτύου εμφανίζουν παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτό το σημείο. Επομένως, η εσωτερική κλίμακα, η οποία ήταν παράγοντας-κλειδί στην πρότερη έρευνα στον τομέα των δικτύων, δεν εφαρμόζεται σε αυτά τα απαλλαγμένα κλίμακας δίκτυα. Τα περισσότερα από τα πολύπλοκα δίκτυα που απαντώνται στη φύση αποτελούνται από μερικά

Szilárd Molnár Bence Kollányi Levente Székely 93 μεγάλου μεγέθους κέντρα και πολυάριθμα περιφερειακά σημεία. Εκτός από το σαφή ορισμό της ερευνητικής περιοχής με την οποία ασχολείται, ο Barabási καταδεικνύει τη θεωρία του χρησιμοποιώντας πολυάριθμα οικονομικά, κοινωνικά και επιστημονικά παραδείγματα. Σύμφωνα με την πλέον σημαντική παρατήρηση, τόσο στη φύση που μας περιβάλλει, όσο και μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία, τα περισσότερα δίκτυα δεν αναπτύσσονται τυχαία και άναρχα. Αντίθετα, η ανάπτυξη τους είναι σταδιακή και λαμβάνει υπόψη της τα ήδη υπάρχοντα και λειτουργούντα κέντρα του δικτύου. Ο Barabási καταδεικνύει τις διαφορές μεταξύ των δυο αυτών τρόπων ανάπτυξης, χρησιμοποιώντας ένα παράδειγμα από τον τομέα των μεταφορών. Στις ΗΠΑ όλες οι μεγάλες πόλεις είναι προσιτές μέσω ενός διαπολιτειακού οδικού συστήματος. Ταυτόχρονα, ποτέ δεν υπάρχουν π.χ. μερικές δεκάδες λεωφόροι που έχουν κοινό προορισμό (δεν υπάρχουν δηλαδή πραγματικά μεγάλα οδικά κέντρα). Εάν, αντίθετα, εξετάσουμε την ανάπτυξη των εναέριων μεταφορών των ΗΠΑ, τότε θα διαπιστώσουμε την ύπαρξη μερικών άκρως σημαντικών κέντρων (κομβικών σημείων, hubs, στην ορολογία των δικτύων). Τέτοια κομβικά σημεία είναι τα αεροδρόμια του Chicago, της Atlanta, της Νέας Υόρκης και του Low Angeles, ενώ η πλειοψηφία των αεροδρομίων μπορεί να χαρακτηριστεί ως σταθμοί εξυπηρέτησης με μειωμένη ή μέτρια κίνηση. Υπάρχουν λοιπόν κεντρικά και περιφερειακά σημεία στο δίκτυο αυτό. Οπότε μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε ως δίκτυο scale-free. 3. 6 Βαθμοί Διαχωρισμού Παρόλη την πολυπλοκότητα που παρουσιάζουν οι ανθρώπινες κοινωνίες, η μέση απόσταση μεταξύ δυο μελών μιας κοινότητας είναι ίσως μικρότερη από ότι θα υπέθετε κανείς. Το 1967, ο S. Milgram, Αμερικάνος κοινωνικός ψυχολόγος και οι συνεργάτες του, διενήργησαν ένα συναρπαστικό πείραμα (Milgram, 1967). Ζήτησαν από 300 τυχαία επιλεγμένους Αμερικανούς πολίτες να στείλουν ένα γράμμα σε κάποιο άγνωστο πρόσωπο, με τη βοήθεια των φίλων και των γνωστών τους. Οι κανόνες αυτού του διασκεδαστικού πειράματος, είναι απλοί: το γράμμα θα πρέπει να φθάσει στον προορισμό του όσο γίνεται πιο γρήγορα και για να γίνει αυτό, είναι προτιμότερο να επιλεγεί εκείνο το άτομο από τον κύκλο γνωριμίας το οποίο να παρουσιάζει τη μεγαλύτερη πιθανότητα να γνωρίζει τη διεύθυνση ενός στενού φίλου ή φίλης του τελικού αποδέκτη. Τα περισσότερα γράμματα εστάλησαν αρχικά από Βοστόνη (στην πολιτεία της Μασαχουσέτης) στην Ανατολική ακτή, από την Omaha (μεγαλύτερη πόλη στην πολιτεία της Nebraska) και την Wichita (πολιτεία του Κάνσας) στις κεντρικές περιοχές των ΗΠΑ. Οι παραλήπτες επίσης διέμεναν σε κάποιες από τις προαναφερθείσες περιοχές.

94 Κοινωνικά Δίκτυα και η Κοινωνία των Δικτύων Κατά τη διάρκεια του πειράματος από τα 296 συνολικά απεσταλθέντα γράμματα, τα 232 δεν παραλήφθηκαν από τους αποδέκτες τους. Οι συμμετέχοντες, σε κάποιο σημείο, απλά δεν προώθησαν το προς αποστολή υλικό. Ο Milgram και οι συνεργάτες του μελέτησαν τη διαδρομή των 64 γραμμάτων που έφθασαν τελικά στον προορισμό τους και με βάση αυτό κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δυο τυχαία επιλεγμένα άτομα στις ΗΠΑ βρίσκονται, κατά μέσο όρο, 5.5 «βήματα» μακριά το ένα από το άλλο. Στην εργασία του, ο Milgram περιγράφει τις ΗΠΑ ως έναν «μικρό κόσμο». Την εποχή της δημοσίευσης της μελέτης αυτής, ο πληθυσμός των ΗΠΑ είχε μόλις υπερβεί τα 200 εκατομμύρια. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρατήρηση ότι πριν τη διενέργεια του πειράματος του Milgram, ένας Ούγγρος συγγραφέας, ο F. Karinthy, είχε ήδη περιγράψει το φαινόμενο αυτό, σε ένα μικρό διήγημα που δημοσιεύθηκε το 1929, προβλέποντας σχεδόν επακριβώς τις συνθήκες του πειράματος: «Προκειμένου να αποδεχθεί ότι τα μέλη της κοινωνίας του γήινου πληθυσμού βρίσκονται πιο κοντά, από κάθε άποψη, σε σχέση με ό,τι ίσχυε παλαιότερα, ένα μέλος της κοινωνίας πρότεινε ένα πείραμα. Ας επιλέξουμε ένα οποιοδήποτε άτομο από το 1.5 δισεκατομμύριο ανθρώπων που ζουν στη γη, από οποιοδήποτε σημείο της και (το μέλος) είναι πρόθυμο να στοιχηματίσει ότι το πολύ 5 άλλα άτομα, ένα εκ των οποίων θα είναι προσωπικός του γνωστός, χρειάζονται για να τον φέρουν σε επαφή με το τυχαία επιλεχθέν άτομο, διαμέσου αμοιβαίων προσωπικών γνωριμιών, ως εξής. Γνωρίζεις τον Χ.Υ., διαβίβασε το αίτημα για επικοινωνία στον Z.V. που είναι γνωστός σου κλπ.» (Karinthy, 1929). Στο σύντομο αυτό διήγημα, τα μηνύματα φθάνουν κάθε φορά στον προορισμό τους, με τη μεσολάβηση το πολύ 5 ενδιάμεσων άλλων κρίκων στην αλυσίδα γνωριμιών. Μπορεί να είναι ο Βασιλεύς Γουσταύος της Σουηδίας αυτός που διαβιβάζει το μήνυμα του αρχικά ενδιαφερομένου, στον συμπαίκτη του στο τένις, ή ο υπεύθυνος ενός εργοστασίου της Ford που βοηθά έναν Ούγγρο εκδότη εφημερίδας να προωθήσει το μήνυμα. Στο διήγημα του, ο Karinthy δίνει έμφαση στο γεγονός ότι, κατά τη διάρκεια της ιστορίας, η απόσταση μεταξύ των ανθρώπων μειώνεται συνεχώς. Όμως, το παράδειγμα του Karinthy εστιάζεται μάλλον στην εξαφάνιση ορισμένων εμποδίων στην επικοινωνία αυτή, όπου π.χ. στην εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ήταν δύσκολο ακόμη και για τον παντοδύναμο Ιούλιο Καίσαρα να προσπαθήσει να διαβιβάσει ένα μήνυμα σε κάποιον κάτοικο της Αμερικανικής ηπείρου(!), ως μέρος π.χ. ενός παράξενου πειράματος. Όσο μικρός και εάν είχε γίνει ο κόσμος μέχρι τότε (1967), είναι μάλλον βέβαιο ότι ο Milgram δεν ήταν γνώστης της ύπαρξης του διηγήματος του Karinthy, επειδή κατά την εποχή του πειράματος του Milgram αυτό δεν είχε μεταφραστεί στα Αγγλικά. Ο Barabási είναι αυτός που αναφέρει τον ενδιαφέροντα αυτό παραλληλισμό, στο βιβλίο του. Δημοσίευσε επίσης αποσπάσματα από το διήγημα του Karinthy στα Αγγλικά.

Szilárd Molnár Bence Kollányi Levente Székely 95 Η έρευνα στον τομέα των δικτύων έχει ισχυρές διασυνδέσεις με τις μελέτες της κοινωνίας των δικτύων. Δεν είναι τυχαίο γεγονός ότι ο Barabási ενδιαφέρθηκε για την κατανόηση της δικτυακής τοπολογίας του Διαδικτύου. Η θεωρία δικτύων μας βοηθά να κατανοήσουμε την και τώρα εξελισσόμενη διαδικασία κατά την οποία τις τελευταίες δεκαετίες η διασυνδετικότητα (interconnectivity) μεταξύ ατόμων, οργανισμών και οικονομικών επιχειρήσεων έχει αυξηθεί δραματικά. 4. Κοινωνικό κεφάλαιο και κοινωνία των πολιτών Πολλοί κοινωνιολόγοι προειδοποιούν ότι, λόγω του εκφυλισμού παραγόντων διατήρησης του κοινωνικού κεφαλαίου (για παράδειγμα, η αποδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών (civil society), η ελάττωση του πλήθους των κοινοτικών χώρων ενδυνάμωσης των κοινωνικών δεσμών κλπ), οι σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ των ανθρώπων και η ένταση των προσωπικών τους σχέσεων, σημειώνουν κάμψη κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Παρόμοια κάμψη σημειώνεται και στο βαθμό που τα άτομα είναι διατεθειμένα να λάβουν μέρος σε κοινωνικές πρωτοβουλίες και δραστηριότητες. Στα πλαίσια αυτά, το λεγόμενο «κοινωνικό κεφάλαιο» αποκτά διαρκώς αυξανόμενη σημασία στις κοινωνικές επιστήμες, κάτι που επιτείνεται ακόμη περισσότερο από την αυξανόμενη διάχυση και εξάπλωση των εργαλείων των ΤΠΕ. Το κοινωνικό κεφάλαιο εκφράζει κυρίως την αξία των ανθρωπίνων σχέσεων στα διάφορα δίκτυα. Σύμφωνα με έναν από τους πρώτους σχετικούς ορισμούς (Hanifan, 1916), κοινωνικό κεφάλαιο υπάρχει όταν, κατά τη διάρκεια της καθημερινής ζωής, στις κοινωνικές σχέσεις μεταξύ ατόμων και οικογενειών, αναπτύσσονται καλοπροαίρετες σχέσεις, σχέσεις αμοιβαίου ενδιαφέροντος και φιλίας. Ο Hanifan εξέφρασε την άποψη ότι όταν δημιουργούμε μια σχέση με τους γείτονες μας και αυτοί καλλιεργούν σχέσεις με κάποιους άλλους, τότε όλοι εμπλεκόμαστε στη δημιουργία κοινωνικού κεφαλαίου. Από τη μια μεριά, με τον τρόπο αυτό ικανοποιούνται κάποιες κοινωνικές ανάγκες και από την άλλη, με τη βοήθεια του υπάρχοντος αυτού δικτύου σχέσεων, βελτιώνεται η ζωή τόσο των ατόμων, όσο και της κοινότητας. Αυτός ο πρώιμος ορισμός του κοινωνικού κεφαλαίου υπονοεί ότι οι διαπροσωπικές σχέσεις αποτελούνται και αυτές από πόρους (recourses). Αυτό τονίζει και ο Bourdieu (1986), διατυπώνοντας την άποψη ότι το κοινωνικό κεφάλαιο -- το εγγενές κεφαλαίο στις κοινωνικές σχέσεις -- αποτελεί προσωπικό πλούτο για τα άτομα, τα οποία καταβάλουν μεγάλες προσπάθειες για να το αποκτήσουν, καλλιεργώντας, επεκτείνοντας και βελτιώνοντας το κοινωνικό τους δίκτυο. Ο Coleman (1988, 1990), ο οποίος θεώρησε το κοινωνικό κεφάλαιο ως σημαντικό στοιχείο της οικονομικής κοινωνιολογίας, χρησιμοποίησε την έννοια αυτή για να αναφερθεί στις ανθρώπινες σχέσεις γενικά, συμπεριλαμβανομένης της

96 Κοινωνικά Δίκτυα και η Κοινωνία των Δικτύων αμοιβαιότητας, της υποστήριξης ενός ατόμου προς το άλλο και της αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Ο Putnam εφιστά την προσοχή στην ύφεση, στη φθορά του κοινωνικού κεφαλαίου και της κοινωνικής ζωής της «κοινωνίας των πολιτών», ως συνέπεια της φθοράς του κοινωνικού κεφαλαίου (1993, 2000, 2002). Ένα από τα πλέον σημαντικά στοιχεία της δουλειάς του Putnam είναι ότι τεκμηριώνει, με την υποστήριξη σημαντικού όγκου πειραματικών δεδομένων, τον ισχυρισμό ότι η μέχρι πρότινος ανθηρή κοινωνία των πολιτών στις ΗΠΑ έχει εισέλθει σε μια συνεχιζόμενη φάση ύφεσης από το τέλος του Β ΠΠ και μετά. Ένα από τα πλέον περίεργα και αξιοπρόσεκτα παραδείγματα που αναφέρει ο Putnam, είναι η παρατήρηση ότι όλο και λιγότερα άτομα προθυμοποιούνται να συμμετάσχουν στις διάφορες ομάδες bowling. Το bowling ήταν εξαιρετικά δημοφιλές ομαδικό άθλημα στις ΗΠΑ και ο τίτλος του best-seller βιβλίου του Putnam, Bowling Alone, αναφέρεται στο νέο αυτό φαινόμενο. Σήμερα, οι ασχολούμενοι με το άθλημα αυτό στις ΗΠΑ αριθμούν περισσότερους από ποτέ, αλλά το πλήθος των οργανωμένων συλλόγων bowling, όπως και των αντίστοιχων ομοσπονδιών, έχει μειωθεί δραματικά, ιδίως την τελευταία δεκαετία. Ο αριθμός των παικτών αυξήθηκε κατά 10% μεταξύ των ετών 1980 και 1993, ενώ το παιχνίδι που διεξάγεται μέσω οργανωμένων συλλόγων μειώθηκε κατά 40%. Αυτό το φαινομενικά απλό παράδειγμα της μείωσης των συλλόγων bowling δείχνει ξεκάθαρα την ανάπτυξη μιας πολύ ευρύτερης κοινωνικής διαδικασίας: Οι μοναχικοί παίκτες δεν συζητούν όπως παλιά, όπου συνοδευτικό του αθλήματος ήταν το δείπνο ή τα ποτά, κάτι που σημαίνει ότι πλέον δε σημειώνεται κάποια κοινωνική αλληλεπίδραση. Είτε ο Αμερικανός πολίτης είναι υπέρ η κατά του bowling, γεγονός παραμένει ότι η περίπτωση των λεσχών bowling καταδεικνύει τη φθορά, καταστρεπτική ίσως, του κοινωνικού κεφαλαίου» (Putnam, 2000). Οι απαρχές της φθοράς αυτής μπορούν να εντοπιστούν ήδη στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Υπάρχει μια προφανής τάση, όσον αφορά την πλειοψηφία της αναζήτησης και σύναψης άτυπων σχέσεων παροδικού χαρακτήρα, οι οποίες είναι εύχρηστες κατά τη διάρκεια μιας μεταβατικής περιόδου, αλλά αυτή η ομάδα της πλειοψηφίας δεν είναι σε θέση να συντηρήσει μια κοινωνία των πολιτών (την προθυμοποίηση σύναψης σχέσεων), πόσο μάλλον μια κοινοτική ζωή, η οποία βασίζεται στις σχέσεις αναλογίας, αμοιβαιότητας και εμπιστοσύνης. Η επιτυχία της Αμερικανικής δημοκρατίας και το «οικονομικό θαύμα» που κατόρθωσε αυτή, βασιζόταν, τουλάχιστον σε ένα βαθμό, σε αυτόν τον τύπο κοινωνικής αφοσίωσης, στον τύπο δηλαδή εκείνον των σχέσεων και αξιών, τον οποίο ο de Tocqueville (2000 [1835, 1840]) περιέγραψε με τόσο γλαφυρό τρόπο στο βιβλίο του «Η Αμερικανική Δημοκρατία». Σύμφωνα με την άποψη του Putnam, η διατήρηση της επιτυχημένης πορείας και της ανταγωνιστικότητας μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την, έστω και μερική, αναζωογόνηση της παλαιάς αυτής κοινωνικής αφοσίωσης και της αναδημιουργία του Αμερικανικού κοινωνικού κεφαλαίου.

Szilárd Molnár Bence Kollányi Levente Székely 97 Δεν αποτελεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι κατά τον προσδιορισμό της έννοιας του κοινωνικού κεφαλαίου, εμφανίζονται οι έννοιες της «κοινότητας» (community) και της «κοινωνίας των πολιτών» (civil society). Η ορολογία αυτή περιγράφει τους κοινωνικούς θεσμούς εντός των οποίων διάγουν τις ζωές τους οι άνθρωποι του τριτογενούς τομέα. Εδώ έρχονται σε επαφή μεταξύ τους διαμέσου διαφόρων οργανώσεων, λεσχών, ομίλων και σχέσεων π.χ. με γείτονες, φίλους και γνωστούς και επηρεάζουν ο ένας τον άλλο με τη διάδοση κοινών μέτρων συμπεριφοράς και αξιών. Ο τύπος του κοινωνικού κεφαλαίου κατά Putnam έχει δυο σημαντικά χαρακτηριστικά: το κοινωνικό δίκτυο: φιλικές συναντήσεις, επισκέψεις, σχέσεις με γείτονες, κοινωνικές εκδηλώσεις, κοινωνική αφοσίωση: η προθυμία συμμετοχής σε κοινότητες, η έκφραση προσωπικής γνώμης, οι σχέσεις μεταξύ των μελών η συμμετοχή σε αρχιερεσίες και εκλογές κλπ. Επομένως, το κοινωνικό κεφαλαίο αποτελείται από επιμέρους σύνθετα δομικά στοιχεία (κοινωνικά δίκτυα) και πολύπλοκες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις (κοινωνικοί τρόποι συμπεριφοράς, εμπιστοσύνη και προθυμία συμμετοχής στα κοινά). 5. Δικτυακή Οικονομία Η δικτύωση μπορεί να θεωρηθεί όχι μονό στο επίπεδο των εξατομικευμένων κοινωνικών σχέσεων, αλλά πλέον εμφανίζεται πλήρως ολοκληρωμένη και σε επίπεδο οικονομικού συστήματος. Τόσο πολύ μάλιστα, ώστε η μελέτη της οικονομικής δομής της κοινωνίας των δικτύων είναι δυνατή μονό με τη χρήση εννοιών των δικτύων (Kelly, 1998). Η οικονομική δομή της κοινωνίας των δικτύων αποκαλείται «δικτυακή οικονομία». Ο όρος αυτός υποδηλώνει ότι η δημιουργία των αγαθών και των υπηρεσιών, η δημιουργία αξίας, λαμβάνει χώρα εντός των ίδιων των δικτύων. Ο λόγος για την επιτυχή λειτουργία των δικτύων είναι ότι εντός του νέου κοινωνικού και οικονομικού περιβάλλοντος, τα δίκτυα μπορούν αποτελεσματικά να δημιουργήσουν γνώση και να επεξεργαστούν πληροφορία, όπως επίσης είναι σε θέση να προσαρμοστούν γρήγορα στις ταχέως μεταβαλλόμενες παγκοσμιοποιημένες συνθήκες, να προσαρμοστούν με ευέλικτο τρόπο σε ετερογενείς καταστάσεις (Castells, 1996). Στις δομές της προηγούμενης βιομηχανικής κοινωνίας, οι εταιρείες οργανώνουν τις δραστηριότητες τους λαμβάνοντας υπόψη γεωγραφικούς παράγοντες και η ανάπτυξη τους εξαρτώνταν από το παραδοσιακό στοιχείο του κεφαλαίου (π.χ. μηχανολογικός εξοπλισμός), ενώ αντίθετα στο κέντρο της νέας δικτυακής οικονομίας τοποθετείται η ανθρώπινη γνώση και το πολύπλοκο σύστημα σχέσεων και ροής πληροφοριών του ψηφιακού χώρου. Η πεμπτουσία του δικτύου, με την οικονομική έννοια, είναι οι μακροχρόνιες σχέσεις συνεργασίας μεταξύ

98 Κοινωνικά Δίκτυα και η Κοινωνία των Δικτύων των εταιρειών. Η ανάπτυξη των δικτύων αυτών είναι αποτέλεσμα πολύπλοκων αλληλεπιδράσεων, όπου τα όρια μεταξύ ενός οργανισμού και ενός άλλου δεν είναι πλήρως καθορισμένα εντός των δικτύων αυτών. Η δύναμη του δικτύου βρίσκεται στο γεγονός ότι οι διμερείς σχέσεις μεταξύ των μελών του είναι ενσωματωμένες στο δίκτυο και η αξία τους εξαρτάται από την αξία του δικτύου. Όσο μεγαλύτερο είναι ένα δίκτυο, τόσο μεγαλύτερη είναι και η αξία του (Shapiro Varian, 2000). Οι διάφοροι συμμετέχοντες στα δίκτυα αυτά μικρές επιχειρήσεις αλλά και μεγάλες εταιρείες, αυτοαπασχολούμενοι, κρατικά, ιδιωτικά και πανεπιστημιακά ερευνητικά κέντρα έχουν όλοι τους καθορισμένες θέσεις εντός του δικτύου. Τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα δικτυακής παραγωγής είναι οι πολυεθνικές εταιρείες, όπου τα κεντρικά γραφεία, το τμήμα έρευνας και ανάπτυξης και οι γραμμές παραγωγής μπορούν κάλλιστα να βρίσκονται το καθένα σε μια διαφορετική χώρα, ή ακόμη και ήπειρο. Για να μπορέσει να εκμεταλλευθεί την ευελιξία του δικτύου μια εταιρεία, θα πρέπει η ίδια να λάβει τη μορφή ενός δικτύου. Το δικτυακό μοντέλο λειτουργίας εμφανίζεται όχι μονό ως προς τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά, αλλά και ως προς την εσωτερική οργάνωση: το παρωχημένο, κάθετα δομημένο οργανωσιακό μοντέλο των πολυεθνικών εταιρειών έχει μεταβληθεί και σήμερα οι «μεγάλες» εταιρείες διαδραματίζουν κατά κύριο λόγο ένα σημαντικό ρόλο εντός μιας πολύπλοκης δικτυακής δομής, έχοντας διασυνδέσεις με ένα πλήθος μικρότερων εταιρειών. Έχουν εμφανιστεί στρατηγικές συμμαχίες μεταξύ των εταιρειών, με την ουσία των κινήσεων αυτών να αποδίδεται με τους όρους «συνεργατική ανταγωνιστικότητα» (cooperative competition, coopetition). H coopetition 1 είναι ιδιαίτερα σημαντικός παράγων στην περίπτωση εταιρειών υψηλής τεχνολογίας, οι οποίες επενδύουν υψηλά ποσά στην έρευνα, όσον αφορά π.χ. την καθιέρωση ενοποιημένων προτύπων (standards). Τα πλέον εύρωστα δίκτυα είναι αυτά που έχουν αναπτυχθεί στο πεδίο της τεχνολογίας πληροφοριών, κάτι που αντικατοπτρίζει την ισχυρή αλληλεξάρτηση των βιομηχανιών παραγωγής υλικού και λογισμικού για υπολογιστές. Κατά το τέλος της περασμένης χιλιετίας, αρκετές μεγάλες εταιρείες (π.χ. η Cisco Systems ή η Nokia) οφείλουν το ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα και την επιτυχία τους στην προσαρμογή τους στο νέο δικτυακό μοντέλο λειτουργίας. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και μετά, όλο και περισσότερες μεγάλες εταιρείες (π.χ. HP, IBM, Sun και Oracle) άρχισαν να αναδιαρθρώνουν τις λειτουργίες τους σύμφωνα με τις αρχές της δικτύωσης. Άλλες, πιο παραδοσιακές και όχι του τομέα της πληροφορικής εταιρείες, όπως π.χ. αυτοκινητοβιομηχανίες, βιομηχανίες υφασμάτων, τράπεζες κλπ, ολοκλήρωσαν επίσης με επιτυχία τη μετάβαση τους στο δικτυακό μοντέλο λειτουργίας. 1 Για τον ορισμό του όρου, βλ. π.χ. Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/coopetition

Szilárd Molnár Bence Kollányi Levente Székely 99 Η κοινωνία των δικτύων και το κοινωνικό κεφάλαιο Μήπως η εξάπλωση του Διαδικτύου διαμέσου της κοινωνίας των δικτύων, υποβοηθούμενη από τα εργαλεία των ΤΠΕ, θα επιβεβαιώσει τις απαισιόδοξες προβλέψεις μερικών κοινωνιολόγων, ότι δηλαδή θα μειωθεί η συμμετοχή των ατόμων στις διαφορές κοινότητες; Ή μήπως η αυξανόμενη χρήση του Διαδικτύου και του Παγκόσμιου Ιστού θα ενδυναμώσει τη συμμετοχή στα κοινά; Ως συνέπεια της αλματώδους ανάπτυξης του Παγκόσμιου Ιστού, στα τέλη της χιλιετίας που πέρασε, έχουν δημοσιευτεί πολυάριθμες εργασίες (Kraut et al, 1998; Nie et al, 2000, 2002, 2003), οι οποίες δείχνουν ότι το Διαδίκτυο απομονώνει τους χρηστές ακόμη περισσότερο, απομακρύνοντας τους από τα κοινωνικά τους δίκτυα. Περνούν όλο και λιγότερο χρόνο με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας τους, τους φίλους τους και τις διάφορες κοινότητες στις οποίες ανήκουν, λόγω της αυξανόμενης χρήσης του Διαδικτύου. Ο καθηγητής N.H. Nie και οι συνεργάτες του θεώρησαν ότι αν και το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ήταν ένας πρόσφορος τρόπος ανάπτυξης και διατήρησης σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, εάν δεν μπορούσε να προσφέρει την ατμόσφαιρα και την ζεστασιά που παρέχει μια πρόσωπο με πρόσωπο συζήτηση, ή μια συνάντηση για ένα καφέ η ένα ποτό, τότε το Διαδίκτυο θα μπορούσε να είναι η τελική τεχνολογία της απομόνωσης, η οποία θα κατέστρεφε εντελώς τις ανθρώπινες κοινότητες, οι οποίες είχαν ήδη αποδυναμωθεί από τα αυτοκίνητα και την τηλεόραση. Σύμφωνα με τις έρευνες τους (Nie and Erbring, 2002), όσο περισσότερο χρόνο αφιερώνει κανείς στο Διαδίκτυο, τόσο λιγότερος είναι ο χρόνος κατά τον οποίο το άτομο αυτό βρίσκεται σε συντροφιές άλλων ανθρώπων. Σύμφωνα με αναλύσεις που πραγματοποιήθηκαν στις ΗΠΑ και αφορούσαν γεωγραφικά στοιχεία βάσεων δεδομένων (Kraut et al, 2004), η χρήση του Διαδικτύου ενδέχεται να οδηγεί σε μείωση της συχνότητας επισκεψιμότητας μεταξύ των μελών μιας οικογένειας ή και φιλικών προσώπων, με τη μορφή αμοιβαίων επισκέψεων. Επιπλέον, και αυτό είναι σημαντικό, το αποτέλεσμα αυτό εμφανίζεται περισσότερο για εκείνα τα άτομα που στο παρελθόν διατηρούσαν περισσότερες κοινωνικές σχέσεις. Όλα αυτά ενδέχεται να οδηγήσουν σε μια κοινωνία λιγότερο υπεύθυνη, περισσότερο ατομοκεντρική, ως αποτέλεσμα της χρήσης των δικτύων των υπολογιστών (Levine, 2001). Μερικοί απαισιόδοξοι ερευνητές διατυπώνουν την άποψη ότι αν και νέες σχέσεις διαμορφώνονται με τη βοήθεια του Διαδικτύου, η πλειοψηφία αυτών εν τούτοις χαρακτηρίζεται ως «ασθενής δεσμός». 2 Το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, για παράδειγμα, θεωρείται «κατώτερη» μορφή επικοινωνίας από την τηλεφωνική, φωνη- 2 Γνωρίζουμε, από την εργασία του M. Granovetter, ότι οι ασθενείς δεσμοί μπορούν και αυτοί να χαρακτηριστούν ως πολύτιμοι πόροι. Ο Granovetter (1973) διαχωρίζει μεταξύ ισχυρών και ασθενών δεσμών. Θεωρεί τους δεσμούς μεταξύ φίλων ως ισχυρούς, ενώ ως ασθενείς χαρακτηρίζει τις κάπως συμβατικές σχέσεις, π.χ. γνωριμίες, συνεργάτες κλπ. Ταυτόχρονα, όπως είδαμε στα προηγούμενα, τα δίκτυα καθίστανται ασταθή και απρόβλεπτα χωρίς 6την ύπαρξη αυτών των ασθενών δεσμών, οπότε αυτοί είναι που στην πραγματικότητα σταθεροποιούν τα κοινωνικά δίκτυα.

100 Κοινωνικά Δίκτυα και η Κοινωνία των Δικτύων τική συνομιλία ή την κατά πρόσωπο συνάντηση (Cummings, Butler and Kraut, 2002). Τα αρνητικά αποτελέσματα των ΤΕΠΕ επιτείνονται ακόμη περισσότερο, λόγω του ότι αυτές προάγουν την απρόσωπη επικοινωνία και τον ανταγωνισμό, αποδυναμώνοντας επομένως τις κοινωνικές φόρμες και την προσωπική εμπιστοσύνη, καταστρέφοντας κοινωνικό κεφαλαίο (Kiesler et al, 1991). Όλα τα παραπάνω εγείρουν το ερώτημα του τρόπου με τον οποίο η σύγχρονη τεχνολογία της πληροφορικής επηρεάζει την κοινωνική ολοκλήρωση, τη συνοχή των μικρών κοινοτήτων και τη συμμετοχική δραστηριότητα του ατόμου. Παρουσιάζεται και πάλι η περίπτωση όπου μια νέα τεχνολογία, όπως ήταν κάποτε η τηλεόραση, καταστρέφει τις ανθρώπινες σχέσεις, απομονώνει τα άτομα και αποδυναμώνει την αξία των κοινοτήτων ως κοινωνικών δυνάμεων; Το ερώτημα αυτό ανακύπτει όλο και συχνότερα στην εξειδικευμένη βιβλιογραφία της κοινωνιολογίας. Φυσικά, υπάρχουν και τα σενάρια που αντιπροσωπεύουν τη θετική, αλλά ουτοπική άποψη, ότι δηλαδή «δεν είναι όλες οι ταινίες ίδιες». Ο J.Katz (1997) παρουσιάζει τον «δικτυακό πολίτη», που χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο σε καθημερινή βάση, ως ένα ανεκτικό τύπο ανθρώπου, ο οποίος αγαπά την ελευθερία και διαθέτει μια ισχυρή αίσθηση κοινωνικής αντίληψης. Σύμφωνα με ενθουσιώδεις οπαδούς της άποψης αυτής, η εξάπλωση των εργαλείων των ΤΠΕ ενδυναμώνει το άτομο ενάντια στην κρατική εξουσία και της παραδοσιακές δομές της ιεραρχίας της εξουσίας και προσδίδει μια πρωτοφανή δυνατότητα ταυτόχρονης επικοινωνίας μεταξύ πολλών ανθρώπων. Υπάρχει στον ισχυρισμό αυτόν η ελπίδα ότι, με τη βοήθεια κάποιου συγχρόνου λογισμικού συστήματος, εφαρμογών δικτύων και προγραμμάτων διαχείρισης πληροφοριών σε επίπεδο κοινότητας, η κοινωνία των πολιτών και οι σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ των ανθρώπων θα βελτιωθεί στο έπακρο και ότι θα ενισχυθούν οι θεσμοί της συμμετοχικής δημοκρατίας, και οι αποφάσεις θα αποτελούν προϊόντα διαβούλευσης. Ο Putnam είναι της γνώμης ότι οι μεταβολές που προκλήθηκαν από την εξάπλωση της χρήσης της τηλεόρασης στον τρόπο ζωής και στα χρονοδιαγράμματα δραστηριοτήτων των ανθρώπων, αποτελούν παράγοντα καθοριστικής σημασίας στην αναζήτηση μιας εξήγησης για τη μείωση του κοινωνικού κεφαλαίου (Putnam 2000), 3 σε σχέση με τα νέα εργαλεία που προσφέρουν οι ΤΠΕ. Παρόλα αυτά, διατυπώνει την ελπίδα ότι με τη χρήση των εργαλείων αυτών, τα άτομα θα μπορέσουν να βελτιώσουν το κοινωνικό τους κεφάλαιο (Putnam, 2002). Οι μελέτες των Cole και Robinson (2002) αποδεικνύουν ότι οι πολίτες που χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο δεν αφιερώνουν λιγότερο χρόνο στην καλλιέργεια σχέσεων, σε σχέση με τις ομάδες των μη-χρηστών, αλλά επιπλέον εκφράζουν μια 3 Όσον αφορά την τηλεόραση, ο Putnam τονίζει το γεγονός ότι μια ολόκληρη γενιά έχει μεγαλώσει, χρησιμοποιώντας την τηλεόραση αποκλειστικά ως ένα μέσο διασκέδασης, ως «θόρυβο υπόβαθρου», ή ως ευκαιρία περιήγησης και εναλλαγής καναλιών ( zapping) και όχι για άντληση πληροφοριών. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι, σε σχέση με τη γενιά των πατεράδων τους τα μέλη αυτής της γενιάς, σε ηλικίες π.χ. 18-29 επιδεικνύουν δραματική πτώση της κοινωνικότητας τους.

Szilárd Molnár Bence Kollányi Levente Székely 101 πιο θετική κοινωνική στάση και αισθάνονται λιγότερο μοναχικοί. Ο Wellman και οι συνεργάτες του (2001), είναι ακόμα πιο σαφείς: «Το Διαδίκτυο βοηθά τα άτομα να βρίσκονται κοντά το ένα στο άλλο, αυξάνει την προθυμία συμμετοχής τους σε οργανισμούς και εξασφαλίζει την ύπαρξη νέων μορφών κοινωνικής αφοσίωσης.[ ]. Το Διαδίκτυο μπορεί να αυξήσει το κοινωνικό κεφάλαιο, την κοινωνική αφοσίωση, κάτι που μπορεί να γίνει φανερό με τη μελέτη των on-line κοινοτήτων». Επομένως, το κοινωνικό κεφάλαιο μπορεί από τη μια μεριά να θεωρηθεί ως ένα «ιδιωτικό αγαθό», αλλά και ως ένα «δημόσιο αγαθό», από την άλλη (Putnam, 2000). Στην πρώτη περίπτωση, οι σχέσεις δημιουργούνται μέσα από τις προσπάθειες και τα ενδιαφέροντα των ατόμων, ενώ στη δεύτερη, αν και οι επιμέρους σχέσεις αναπτύσσονται μεταξύ ατόμων, ολόκληρη η κοινότητα επωφελείται από τα «ευεργετήματα» που παρουσιάζουν οι μηχανισμοί του δικτύου. Οι άνθρωποι καταλήγουν σε συνεργασία όταν καταλάβουν ότι εξυπηρετούνται έτσι τα κοινά τους συμφέροντα. Οι πολιτιστικές παραδόσεις της συνεργασίας αυτής διαφέρουν από χώρα σε χώρα, ενώ δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου εντοπίζονται διαφορές και από τη μια περιοχή της ίδιας χώρας στην άλλη (Putnam, 1993, 2000). Το κοινωνικό κεφάλαιο επιδέχεται ερμηνείας και σε μακροσκοπικό επίπεδο, σύμφωνα με τον οποίο ο συγκεκριμένος τύπος κεφαλαίου δεν είναι κυρίως ιδιωτικό αγαθό, αλλά μάλλον δημόσιο, το οποίο καθένας μπορεί να εκμεταλλευθεί. Όπως και οι άλλοι τύποι κεφαλαίου, το κοινωνικό κεφάλαιο είναι και αυτό επίσης ένας πόρος, οπότε όσο περισσότερο κοινωνικό κεφάλαιο διαθέτει μια κοινότητα, τόσο πιο πετυχημένη μπορεί να θεωρηθεί και τόσο ισχυρότερη παρουσιάζεται η οικονομία της. Η έκταση της συνεργασίας και της εμπιστοσύνης μεταξύ των ανθρώπων είναι ένας από τους πιο σημαντικούς πόρους ανάπτυξης της κοινωνικής και οικονομικής αποδοτικότητας. Στην ουσία, είναι το μέτρο επιτυχίας της κάθε οικονομίας. Ο Fukuyama (1995), ο οποίος μπορεί να αναφερθεί ανάμεσα στους πρωταγωνιστές της προσέγγισης σε μακροσκοπικό επίπεδο, ισχυρίζεται ότι η ισχύς και η δομή της κάθε οικονομίας εξαρτάται από την ποιότητα του κοινωνικού κεφαλαίου και ότι αυτό το τελευταίο σχετίζεται στενά με την εξάπλωση των σύγχρονων εργαλείων των ΤΠΕ. Κατά τη γνώμη του, η χρήση των υπολογιστών και του Διαδικτύου ήταν πολύ πιο επιτυχημένη σε εκείνες τις κοινωνίες, οι οποίες διέθεταν αυξημένες ποσότητες κοινωνικού κεφαλαίου ακόμη και πριν την εποχή της ψηφιακής επανάστασης, ενώ στις χώρες όπου υπάρχει έλλειμμα εμπιστοσύνης και σχέσεων μεταξύ των πολιτών, δεν θα είναι εύκολη η αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων που προσφέρουν τα εργαλεία των ΤΠΕ. Αναφορικά τώρα με τη διάδοση του Διαδικτύου, μερικοί κοινωνιολόγοι μελέτησαν την επίδραση της χρήσης του Διαδικτύου στο κοινωνικό κεφάλαιο. Συμφωνώντας με τον Putnam, ο B. Wellman, καθηγητής του πανεπιστημίου του Τoronto και οι συνεργάτες του (Wellman et al, 2001), διακρίνουν μεταξύ δυο μορφών κοινωνικού κεφαλαίου. Το δικτυακό κεφάλαιο είναι αυτό που δημιουρ-

102 Κοινωνικά Δίκτυα και η Κοινωνία των Δικτύων γείται από την καλλιέργεια σχέσεων με τους γείτονες, συνεργάτες και στενούς φίλους. Αυτός ο τύπος κεφαλαίου είναι μια από τις κύριες πηγές πληροφορίας, η βάση συγκεκριμένων λειτουργιών και το αίσθημα του «ανήκω κάπου» σχετίζεται με αυτό το είδος κοινωνικού κεφαλαίου. Η βάση του συμμετοχικού κεφαλαίου είναι ο ρόλος που αυτό διαδραματίζει στους πολιτικούς σχηματισμούς, σε μηκυβερνητικές οργανώσεις, εξασφαλίζοντας στα άτομα την ευκαιρία να επιτελέσουν κάποιο έργο εντός της κοινότητας, ή να καθορίσουν τους κοινούς στόχους και να τους διεκδικήσουν με έναν συνεπή τρόπο. Ο Wellman και οι συνεργάτες του προσέθεσαν και ένα τρίτο στοιχείο στην έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου: η κοινοτική αφοσίωση αναπαριστά μια ισχυρή κινητήρια δύναμη, με τη βοήθεια της οποίας το κοινωνικό κεφάλαιο μπορεί πιο εύκολα να κινητοποιηθεί. Υπονοεί επίσης την ύπαρξη ενός αισθήματος ευθύνης και συνεισφέρει στον προσδιορισμό της ταυτότητας των ατόμων. Εάν θέσουμε σήμερα σε μερικούς εξέχοντες κοινωνιολόγους το ερώτημα «Με ποιο τρόπο επηρεάζει το Διαδίκτυο το κοινωνικό κεφάλαιο;» θα λάβουμε, κατά πάσα πιθανότητα, ποικίλες απαντήσεις, μερικές μάλιστα από αυτές δεν αποκλείεται να έρχονται σε πλήρη αντίθεση μεταξύ τους. Σε μια μελέτη τους, ο Wellman και οι συνεργάτες του (2001), εξηγούν λεπτομερώς τις αισιόδοξες απόψεις που διατυπώνουν, αναφορικά με το ρόλο του Διαδικτύου και συγκεκριμένα ότι ο Παγκόσμιος Ιστός προσφέρει νέες μορφές επαφής και επι κοινωνίας, οι οποίες αναζωογονούν τις κοινότητες των ανθρώπων. Την ιδία στιγμή, εφόσον καταργούνται οι χρονικοί και οι χωρικοί περιορισμοί, οι νεοσχηματιζόμενες κοινωνικές ομάδες μπορούν να ενδυναμωθούν ακόμη περισσότερο. Το κεντρικό σημείο των αντεπιχειρημάτων που προτάσσει το αντίπαλο στρατόπεδο, μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: Το Διαδίκτυο οδηγεί σε μείωση του κοινωνικού κεφαλαίου, το δίκτυο αποξενώνει τους ανθρώπους και τους απομακρύνει αντί τη σύναψη και διατήρηση πραγματικών, διαπροσωπικών σχέσεων. Ένα από τα πλέον σημαντικά τους επιχειρήματα αναφέρεται στα χρονικά όρια: εάν πρόκειται να προσμετρήσουμε και αυτή τη νέα δραστηριότητα -- τη χρήση του Παγκόσμιου Ιστού -- στην ημέρα των 24 ωρών, τότε αναγκαστικά θα πρέπει να ελαττώσουμε το χρόνο που κανονικά θα αφιερώναμε σε άλλες δραστηριότητες, όπως π.χ. στην καλλιέργεια προσωπικών σχέσεων. Ο Wellman και οι συνεργάτες του μελέτησαν την ενσωμάτωση της χρήσης του Παγκοσμίου Ιστού στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων και βρήκαν ότι ο Παγκόσμιος Ιστός δεν επιφέρει κάποιο άμεσο και μονόπλευρο αποτέλεσμα στο κοινωνικό κεφάλαιο. Αντίθετα, παρουσιάζεται μάλλον συμπληρωματική (η χρήση του Παγκόσμιου Ιστού) ως προς την κοινωνική αλληλεπίδραση και βοηθά στη διατήρηση ήδη υπαρχόντων κοινωνικών σχέσεων. Με βάση αυτό, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το Διαδίκτυο έχει μια επίδραση στο κοινωνικό κεφάλαιο, την εξής: ο υπολογιστής και ο Παγκόσμιος Ιστός επεκτείνουν τον ήδη υπάρχοντα κύκλο κοινωνικών σχέσεων. Το email και οι ηλεκτρονικές συνομιλίες

Szilárd Molnár Bence Kollányi Levente Székely 103 (chats) δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις προσωπικές σχέσεις, παρά μόνο να λειτουργήσουν συμπληρωματικά ως προς αυτές. Αναλύοντας τις απαντήσεις που συνέλεξαν κατά τη διάρκεια της έρευνας, είδαν ξεκάθαρα ότι οι δικτυακές επικοινωνίες δεν οδήγησαν σε αύξηση του αριθμού των προσωπικών συναντήσεων. Κάτι που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι γεγονός ότι η πλειοψηφία των Διαδικτυακών σχέσεων αναπτύχθηκε μεταξύ ατόμων που βρισκόταν σε μια απόσταση το πολύ 50 χιλιομέτρων το ένα από το άλλο. Η επικοινωνία παρουσιαζόταν πιο έντονη, στις περιπτώσεις όπου οι αποστάσεις κρατούσαν τους ανθρώπους μακριά και βαθιές, αληθινές φιλικές σχέσεις μπορούσαν να διατηρηθούν μόνο μέσω του υπολογιστή. Λαμβάνοντας υπόψη τον τρόπο με τον οποίο αναπτύχθηκαν οι σχέσεις, ο Wellman και οι συνεργάτες του έφθασαν στο συμπέρασμα ότι το Διαδίκτυο επιφέρει ένα συμπληρωματικό αποτέλεσμα στο κοινωνικό κεφάλαιο, με άλλα λόγια ούτε οι αντι-ουτοπιστές, οι οποίοι προτείνουν ένα σκοτεινό μέλλον μιας κοινωνίας μεμονωμένων ατόμων και αποξενωμένων χρηστών υπολογιστών, ούτε αυτοί που οραματίζονται ένα λαμπρό μέλλον για τη νέας μορφής κοινωνία, είναι εντελώς σωστοί. Πέρα από τη μελέτη των επιδράσεων επί του κοινωνικού κεφαλαίου, ο Wellman και οι συνεργάτες του (2001) αναφέρουν ότι ο Παγκόσμιος Ιστός αυξάνει σημαντικά το συμμετοχικό κεφάλαιο. Όσο περισσότερο χρόνο αφιερώνει κανείς στο Διαδίκτυο, τόσο περισσότερο εμπλέκεται και ασχολείται με πράγματα που οργανώνονται σε πραγματικό χρόνο, on-line, ή σε πολιτικές δραστηριότητες. Το φαινόμενο μπορεί να παρατηρηθεί μεταξύ πρώην ενεργά συμμετεχόντων στην πολιτική ζωή, όπως επίσης και μεταξύ των πολιτών εκείνων οι οποίοι ήταν λιγότερο ενεργοί στην πολιτική ζωή εκτός του Διαδικτύου. Εικονικά Κοινωνικά Δίκτυα 1. Κοινωνικό λογισμικό (Social software) Mε την εξάπλωση της τεχνολογίας του Διαδικτύου, εμφανίστηκαν πολυάριθμες νέες ευκαιρίες επικοινωνίας και λήψης πληροφορίας. Έχουμε πλέον στη διάθεση μας νέα είδη λογισμικού, με τα οποία μπορούμε να εκφράσουμε τη γνώμη μας, να συνεργαστούμε με άλλα άτομα προκειμένου να επιλύσουμε κάποιο πρόβλημα ή ερώτημα, να αναλογιστούμε τις παρατηρήσεις που λαμβάνουμε από άλλους, ή να ζητήσουμε από άλλους ανθρώπους βοήθεια για συγκεκριμένα θέματα. Μέσω των μηχανισμών διαλογικότητας, τα λογισμικά προάγουν τη δημιουργία και τη λειτουργία συνεργατικών κοινωνικών δικτύων. Σήμερα το ακρωνύμιο www (World Wide Web) θα μπορούσε κάλλιστα να σημαίνει (World Wide Words), λόγω της ύπαρξης και της διάδοσης του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και των λογισμικών στιγμιαίων μηνυμάτων (instant messaging). Οι εξελιγμένες εφαρμο-

104 Κοινωνικά Δίκτυα και η Κοινωνία των Δικτύων γές του Web 2.0 μπορούν να προάγουν τη συνεργασία μεταξύ ανθρώπων και τη δημιουργία on-line κοινοτήτων, πιο εύκολα από ποτέ. Ο όρος «κοινωνικό λογισμικό» (social software) εμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990, μόνο στις μέρες μας όμως, αυστηρά μιλώντας, έχει αποκτήσει το πραγματικό νόημα. 4 Αν και ακόμη δεν έχει υπάρξει ένας καθολικά αποδεκτός ορισμός, με τον όρο «κοινωνικό λογισμικό» εννοούμε εκείνον τον τύπο λογισμικού που καθιστά δυνατή τη συνεργατική συμπεριφορά, την οργάνωση και τη ζύμωση των κοινοτήτων, τη δυνατότητα αυτόνομης έκφρασης, τις κοινωνικές συναναστροφές και τη λήψη ανάδρασης για όλα τα παραπάνω. Οι δυνατότητες αυτές εξασφαλίζονται με έναν οριζόντιο τρόπο, χωρίς την ύπαρξη κάποιου θεσμικού πλαισίου, και δεν ανακύπτουν σχέσεις ανωτερότητας ή κατωτερότητας, ούτε θέματα ελέγχου. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό του υπάρχοντος ορισμού του «κοινωνικού λογισμικού» είναι ότι επιτρέπει τη δομημένη εξάπλωση γνώσεων και αντιλήψεων μεταξύ των ανθρώπων είτε με κεντρικά ελεγχόμενο τρόπο είτε με αυτο-προσδιορισμό, όπως επίσης και με κατεύθυνση είτε από-πάνω-προς-τα κάτω, είτε αντίστροφα (Coates 2003). Στη γενική κατηγορία του κοινωνικού λογισμικού εντάσσονται οι διάφορες δικτυακές πύλες κοινωνικών δικτύων (MySpace, Facebook, Orkut), οι ιστοσελίδες παροχής blog υπηρεσιών ( π.χ. LiveJournal, Xanga, Blogger), τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται για αποδελτίωση (tagging) (π.χ. del.icio.us, Digg) και οι ιστοσελίδες διαμοιρασμού πολυμέσων (π.χ. YouTube, Flickr). Όλες αυτές οι υπηρεσίες παρουσιάζουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, όπως π.χ. την παροχή περιεχομένου δημιουργημένο από τους χρήστες, γραφική αναπαράσταση των σχέσεων μεταξύ των χρηστών, ύπαρξη δημοσίου βήματος διαβούλευσης και συνεχής παρακολούθηση της συμπεριφοράς των χρηστών. Πίνακας 1: Τύποι κοινωνικού λογισμικού Λογισμικό E-mail, Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο Weblog, Wiki Messenger systems Επεξεργασία εγγράφων Ομαδικά ημερολόγια Συστήματα σύναψης γνωριμιών Συστήματα οργάνωσης ομαδικών συζητήσεων και ανταλλαγής απόψεων Παραδείγματα Outlook, Sendmail, Pine, Hotmail Movable Type, Blogger, Wikipedia ICQ, MSN, Trillian Groove, Hydra, Lotus Notes Livejournal MeetUp, Udate, Ryze SmartGroup, BBS, Usenet Πηγή: Davies, 2003 4 Φυσικά, λογισμικό τέτοιου είδους (π.χ. Well, BBS, Usenet, MUD,IRC) χρησιμοποιούνταν ήδη πριν την ύπαρξη του Παγκόσμιου Ιστού, αλλά ο κοινωνικός του αντίκτυπος δεν ήταν πολύ μεγάλος.